نقد و نظری در باب اخلاق معنویت گرا

در قرن بیستم میلادی در اروپا گرایش های اخلاقی متعددی در حوزه فلسفه اخلاق شکل گرفت که یکی از این گرایش های اخلاقی عمده اخلاق معنویت گرا Spiritualist ethics یا اخلاق روح گرا می باشد

در قرن بیستم میلادی در اروپا گرایش های اخلاقی متعددی در حوزه فلسفه اخلاق شکل گرفت که یکی از این گرایش های اخلاقی عمده "اخلاق معنویت گرا" (‏Spiritualist ethics‏) یا "اخلاق روح گرا" می باشد. باید اذعان داشت اخلاق معنویت گرایی در قرن بیستم یک گرایش فلسفه ابداعی نبوده است بلکه خود ریشه در قرن شانزدهم داشته و در آثار "رنه دکارت" (۱۵۹۵- ۱۵۵۰) متجلی گردیده بود.‏

در واقع اخلاق معنویت گرا یک نهضت فرانسوی به شمار می آمد که تحت عنوان "فلسفه روح" در قرون شانزدهم و هفدهم نضج گرفته بود. این جنبش علاوه بر فرانسه در ایتالیا، اسپانیا و اکثر کشورهای آمریکای لاتین نیز تأثیر گذاری نموده و به جهت دهی اندیشه فیلسوفان این کشورها منجر گشته بود. علاوه بر این، فلسفه روح گرا در اندیشه های "بلز پاسکال" (۱۶۶۳- ۱۶۲۲) و "نیکلای مالبرانش" (۱۶۳۸- ۱۶۱۵) نیز به تأسی از دکارت بازسازی گشته بود. ‏

در این راستا جنبش قرن بیستمی در فلسفه معنویت گرا به ارئه یک نظریه ساختارمند و منسجم نمی پرداخت. بلکه به بررسی و تفسیر دیگر باره از این رویکرد و ارائه اندیشه های انتقادی و نقادانه از آن می پرداخت. لذا نهضت اخلاق روح گرا در قرن بیستم به نقادی و تفسیر نظریه های علم گرایی، تجربه گرایی، ماده گرایی و تحصیل گرایی می پرداخت. ‏

از منظر فلسفه روح گرا تأکید صرف بر عناصر تعقل، امورات مادی، محسوسات و امور اثبات شده از نقیصه های این نظریه ها به شمار می آمد. لذا در زعم این نهضت هیچ کدام از این نظریه ها در زمینه فلسفه اخلاق دارای جامعیت و کامل بودن نمی باشند. از این رو در تلاش بودند که تا به اثبات عنصر روح در فلسفه اخلاق مبادرت ورزند. ‏

‏"لوئیس لِوِل" و "رنه لسن" (۱۹۵۴- ۱۸۸۲) از پیشگامان و مشهورترین نظریه پردازان جنبش اخلاق روح گرا در قرن بیستم می باشند. از دیگر پیروان نهضت اخلاق معنویت گرا می توان به آیم فورست (۱۸۹۰- ۱۹۸۳)، ولادیمر جان کولویج (۱۹۸۵- ۱۹۰۳)، ژاک پیلارد ‌(۱۸۸۷- ۱۹۵۳)، ژان وال (۱۸۸۸- ۱۹۷۴)، گابریل مارسل (۱۸۸۹- ۱۹۷۳)، موریس نانکل و پل ریکور اشاره نمود. ‏

لوئیس لِوِل از برجسته ترین نمایندگان فکری این نحله در سال ۱۸۸۳ به دنیا آمد و در سال ۱۹۵۱ نیز درگذشت. وی انسان را دارای دو بُعد و جنبه می دانست. نخستین جنبه انسان ریشه در طبییعت او دارد. و جنبه دوم و بارز او مربوط به روح است. وی بر همین مبنا فعالیت های انسان را در دو نوع فعالیت و عملکرد عمده، منحصر می دانست:۱- فعالیتی که ساختار طبیعت انسان را تضمین می نماید. ۲- عملکردی که مربوط به جنبه روحی انسان است. ‏

وی بر این باور بود که علی رغم برخی اعتقادات که طبیعت و روح انسان را دارای تناقض و تنافی با هم می داند، این دو وجه از ساختار انسان با هم هیچ گونه تقابلی نداشته بلکه می توانند دریک سمت و سو قرار گرفته و به سازگاری و اتحاد با هم نایل گردند. وی بر این پنداشت بود که طبیعت، بنیان ضروری روح انسان است. ‏

وی اعتقاد داشت که انسان می بایست عملکرد هایی که مربوط به ساختار طبیعی او می باشد را در جهت همنوا شدن با فعالیت های مربوط به روح تنظیم و تنسیق نماید. وی بر این عقیده بود که در جهان یک وجود مطلق، ناب، اصیل و محض وجود دارد. از این رو وی غایت هر انسانی را تلاش برای همنوایی و سازگاری خود با وجودی که مطلق، خالص و محض است، محسوب می نماید. ‏

بنابراین وی اتحاد و اتصال انسان با ذات حقیقی و وجود اصیل را سرمنزل اخلاق و عرفان تلقی می نماید. وی معتقد است که محرک انسان جهت نیل به غایت هستی و آرمان زندگی اش عنصر ممتاز و برجسته "عشق" می باشد. وی بر این باور است که در جهان دو نوع عشق وجود دارد: ۱- عشق به خود که موجب می گردد "خودِ" محدود انسان از اتحاد با آن وجود خالص و مطلق بازداشته شود. ۲- عشق اصیل که انسان را به اتصال با وجود ناب و اصیل رهنمون می سازد. ‏

وی بر این باور است که زندگی اخلاقی انسان مترداف با حیات روح است. وی معتقد است که حیات اخلاقی تنها در حیات روح خلاصه می گردد. و از این رو انسان می بایست جهت نیل به این غایت و مقصد، تلاش و ممارست نماید. وی حیات اخلاقی و به عبارتی حیات روح را تلاش برای رهایی از عملکردهای طبیعی انسان و اتحاد با وجود مطلق و ناب در جهان معرفی می نماید. ‏

به عبارتی دیگر رهایی تدریجی از خصایص انفعالی و طبیعی بُعد طبیعت ساختار انسان، غایت اخلاقی انسان محسوب می گردد. در نتیجه وی قائل بر این رویکرد است که جنبه طبیعی انسان می بایست مقهور بُعد روحانی و تأملات عقلانی انسان گردد. ‏

وی همچنین بر این دیدگاه تأکید می ورزد که انسان می بایست خود را از فشارها و تأثرات جنبه طبیعی خود رها و آزاد سازد. وی عملکرد تحت قیادت و قیمومت ساختار طبیعی انسان را محدود و مذموم تلقی می نماید. و آزادی از تأثرات و قیدو بند ساختار طبیعت انسان را ستایش نموده و یک حالت عرفانی و اخلاقی تلقی می نماید. وی بر این باور است که چنین حالتی با تمرین و ممارست قابل تحقق و دست یافتنی است. ‏

نقد: باید اذعان داشت هرچند تأکید بر جنبه روحانی زندگی انسان از نکاث مثبت اندیشه لول محسوب می گردد، اما با این وجود، تأکید مفرط بر این مسئله، خود از معایب این دیدگاه نیز به شمار می آید. لول در تبیین فلسفه اخلاق و ترسیم زندگی اخلاقی خود، اندیشه های خود را تنها به یک عامل تجهیز نموده است و از بهره برداری از عناصر مهم دیگر چون تعقل، استنتاج، تجربه، محسوسات، امورات مادی و علم اجتناب ورزیده است.‏دیدگاه وی یک دیدگاه تک بعدی و ساده انگارانه از مباحث اخلاقی است. وی در ترسیم زندگی اخلاقی مطلوب خود از مفاهیم کلی استفاده جسته است و از وارد گشتن به جزئیات و تفسیرهای دقیق تر پرهیز نموده است که این خود از معایب و ایراد های این رهیافت اخلاقی

می باشد. ‏لول همچنین در تحلیل اندیشه های خود از خلاقیت و ابداع نیز بهره ای نجسته و صرفاً به نسخه برداری و اقتباس از نظریات "فلسفه روح" دکارت، مالبرانش و پاسکال مبادرت ورزیده است. لذا تکراری بودن و عدم ابتکار و غیر مبدعانه بودن اندیشه های لول از دیگر انتقادات وارد بر رویکرد وی می باشد.‏

ابراهیم تیموری

منابع:

تاریخ فلسفه اخلاق غرب، لارنس سی. بکر، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۷۸‏

مبانی اخلاق در فلسفه غرب و در فلسفه اسلامی، حسن معلمی، تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۰‏

آثار کلاسیک فلسفه، مترجم مسعود علیا، تهران:ققنوس، ۱۳۸۲‏