دریاچه ارومیه درحال خشک شدن

دریاچه ارومیه با نام قدیمی چیچست باقی مانده آب دریاهای وسیع گذشته است که امروزه پناهگاه و محل عبوری برای هزاران پرنده مسافر است هدف از حفاظت این دریاچه حفظ اکوسیستم آب شور موجود و زیستگاه های آن برای گونه های مختلف جانوری و ارزش های دیگر طبیعی است این دریاچه نه تنها برای ایران بلکه برای تمام جهان از اهمیت و اعتبار فراوانی برخوردار است

● دریاچه ارومیه در یک نگاه

▪ نام قدیمی «چیچست»

▪ ۴۶۳۶۰۰ هکتار مساحت و ۴۶۳ کیلومتر محیط

▪ عمق میانگین ۵ متر ـ بیشترین عمق ۱۵ متر

▪ میزان بارندگی سالیانه ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلیمتر

▪ نوسانات دما بین ۳۶ درجه سانتی‌گراد بالای صفر تا ۱۷ درجه زیر صفر

▪ تامین آب توسط رودخانه‌های تلخه‌رود، صوفی‌چای، زرینه‌رود، سیمینه‌رود، شهری‌چای، باراندورود، مهابادرود و نازلوچای

▪ دارای ۱۰۲ جزیره بزرگ و کوچک به مساحت ۳۳۴۸۶ هکتار

ما در دورانی زندگی می‌کنیم که پدیده‌های آفرینش در زمین بر اثر هجوم انسان متمدن، سیمای واقعی و بدیع خود را به سرعت از دست می‌دهند. دیگر چهره واقعی طبیعت را جز در مناطق بسیار دور از تمدن و صنعت نمی‌توان مشاهده کرد. در چنین دورانی تمام کشورهای جهان مجبور شده‌اند تا تدابیری اتخاذ نمایند که حتی با صرف هزینه‌های مالی و انرژی بسیار دست‌کم قسمتی از انواع پدیده‌های طبیعی را به صورت دست نخورده حفاظت کند. یکی از این نواحی که نیاز به حفاظت و برنامه‌ریزی همیشگی دارد، دریاچه ارومیه است که با محدوده‌ها و جزایر آن به عنوان پارک ملی دریاچه ارومیه تحت حفاظت قرار می‌گیرد.

دریاچه ارومیه با نام قدیمی چیچست باقی مانده آب دریاهای وسیع گذشته است که امروزه پناهگاه و محل عبوری برای هزاران پرنده مسافر است. هدف از حفاظت این دریاچه حفظ اکوسیستم آب شور موجود و زیستگاه‌های آن برای گونه‌های مختلف جانوری و ارزش‌های دیگر طبیعی است. این دریاچه نه تنها برای ایران بلکه برای تمام جهان از اهمیت و اعتبار فراوانی برخوردار است.

در سال ۱۳۴۶ جزیره کبودان (قویون‌داغی) از طرف سازمان حفاظت محیط‌زیست حفاظت شده اعلام گردید. در سال ۱۳۵۴ این جزیره به همراه سایر جزایر موجود در این منطقه به غیر از جزیره شاهی تحت عنوان منطقه حفاظت شده دریاچه ارومیه قرار گرفت و پس از آن همراه با دیگر جزایر و زیستگاه‌های اطراف دریاچه به پارک ملی تبدیل شد. پارک ملی دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران و در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی قرار دارد. دریاچه ارومیه پهناورترین دریاچه داخلی ایران است. این دریاچه ۱۳۰ کیلومتر طول و پهن‌ترین ناحیه آن ۴۰ کیلومتر عرض دارد. مساحت کلی آن بالغ بر ۴۶۳۶۰۰ هکتار و محیط آن ۴۶۳ کیلومتر است، عمیق‌ترین نقطه دریاچه در حدود ۱۵ متر و عمق میانگین آن ۵ متر است. میزان بارندگی در نواحی مختلف دریاچه ارومیه سالیانه بین ۴۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر است. دمای هوا متغیر و از ۱۷ درجه سانتی‌گراد زیر صفر تا ۳۶ درجه سانتی‌گراد بالای صفر تغییر می‌کند. میانگین ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ۱۲۷۴ متر است. آب این دریاچه دارای غلظت بسیار زیاد است که در نقاط مختلف و فصول گوناگون میزان املاح آن متغیر و بطور میانگین حدود ۳۰۰ گرم در لیتر است. غلظت بیش از حد آب دریاچه مانع از آن است که در زمستان‌های سرد سطح دریاچه یخ بزند و این ویژگی خاص سبب جذب پرندگان آبزی مهاجر در فصل زمستان به این ناحیه می‌شود.

میزان عمده‌ای از آب دریاچه توسط رودخانه‌های تلخه‌رود (آجی چای)، صوفی چای، زرینه رود، سیمینه رود، شهری چای، باراندوررود، مهابادرود و نازلوچای تامین می‌شود.

دریاچه ارومیه در مجموع دارای ۱۰۲ جزیره بزرگ و کوچک است که کل مساحت این جزایر ۳۳۴۸۶ هکتار است. جزایر شاهی، کبودان، اشک، اسپیره، آرزو بیشترین مساحت را به خود اختصاص داده‌اند. بزرگترین جزیره دریاچه ارومیه جزیره شاهی نام دارد که براثر پایین رفتن دریاچه ارومیه به شبه جزیره تبدیل می‌شود.

جزیره شاهی تنها جزیره مسکونی در این دریاچه است که دارای ۹ کیلومتر طول و ۳ کیلومتر عرض است. مردم جزیره شاهی بیشتر به کشاورزی و دامداری مشغول هستند. آب مورد نیاز کشاورزی از قنات و چشمه‌های متعدد موجود در این جزیره تامین می‌شود.

شوری بیش از حد آب دریاچه ارومیه مانع از زندگی و رشد ماهیان و سایر آبزیان شده است. در این جزیره تنها یک گونه میگو به نام آرتمیا و یک نوع جلبک وجود دارد که قادر به زندگی در آب بسیار شور هستند. آرتمیا که نوعی میگوی کوچک است برای تعدادی از پرندگان به ویژه تنجه و فلامینگو خوراکی قابل توجه است. این پرندگان در جزایر دریاچه ارومیه تخم‌گذاری می‌کنند. تغییر در میزان املاح و خشک شدن قسمتی از دریاچه باعث کاهش جمعیت آرتمیا و به دنبال آن کاهش جمعیت پرندگان مهاجر و در نتیجه اختلال در اکوسیستم منطقه شده است. در زیستگاه‌های مختلف دریاچه ارومیه بدون شک پرندگان بارزترین و با ارزش‌ترین نشانه‌های حیات به شمار می‌آیند. این مخلوقات زیبا و پرتحرک در گروه‌های بسیار بزرگ تنها در مکان‌هایی تجمع می‌کنند که تمام نیازهای زیستی آنها فراهم باشد. با این حال اگر اختلالی در اکولوژی دریاچه ارومیه رخ دهد، دیگر هیچ پرنده مهاجری در این ناحیه دیده نخواهد شد.

پرواز گروهی فلامینگوها، پلیکان‌ها، تنجه‌ها و کاکائی‌ها در این دریاچه یکی از زیباترین دیدنی‌های طبیعت ایران است. در گذشته پرندگان به فراوانی در دریاچه ارومیه دیده می‌شدند که نشان بارزی از وفور مواد غذایی طبیعی و وجود شرایط زیستی در این ناحیه بود.

افسوس که دریاچه ارومیه با آن وسعت زیاد، جزایر متعدد، سواحل کم عمق و از همه مهمتر امنیت و آرامشی که به پرندگان خوش پرواز خود می‌بخشید و یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر است در حال خشک شدن و بروز یک فاجعه وحشتناک است، این دریاچه در سطح قاره آسیا از نظر تنوع و زیبایی بی‌نظیر است. در فصل بهار و تابستان دریاچه ارومیه به بزرگترین زیستگاه زاد و ولد برخی از گونه‌های پرندگان تبدیل می‌شود. فلامینگوها یا مرغ آتشی هر ساله در دستجات ۳۵ تا ۶۵ هزارتایی در جزایر دریاچه ارومیه زاد و ولد می‌کنند و غذای اصلی آنها از آرتمیا است.

هزاران پلیکان سفید یا مرغ سقا در فصل زاد و ولد در جزایر جنوب دریاچه تخم‌گذاری می‌کنند. این پرندگان غذای جوجه‌های خود را از ماهی‌های رودخانه‌های آب شیرین مجاور دریاچه تامین می‌کنند. تنجه یا بادکوبه هر سال به تعداد هزاران جفت در پارک ملی دریاچه ارومیه به زاد و ولد می‌پردازند. علاوه بر پرندگان ذکر شده که کلنی آنها در دریاچه ارومیه در آسیا بی‌نظیر است، پرندگان دیگری نیز در پارک ملی دریاچه ارومیه دیده می‌شوند. پرندگانی نظیر کاکایی نقره‌ای، کاکایی صورتی، آنقوت و کفچه نوک که در گروه‌های چند هزارتایی در جزایر مختلف دریاچه ارومیه زاد و ولد می‌نمایند که از میان آنها کاکایی نقره‌ای نقش بسیار مهمی در کنترل فلامینگوها و پلیکان‌ها بازی می‌کند به این صورت که یکی از منابع تغذیه کاکایی نقره‌ای استفاده از تخم و جوجه فلامینگوها و پلیکان‌ها است. این ویژگی موثر باعث می‌شود که از افزایش بیش از حد جمعیت فلامینگوها و پلیکان‌ها جلوگیری شود. جالب این است که چهره دریاچه ارومیه در فصل پاییز و زمستان به کلی دگرگون می‌شود. دریاچه ارومیه که در بهار و تابستان شاهد فعالیت‌های زیستی هزاران پرنده زیبا از جمله لانه‌سازی و جوجه‌آوری است، در پاییز و زمستان آرامش را به خود می‌گیرد. در این هنگام فلامینگوها، پلیکان ها، کاکائی‌ها و بسیاری از تنجه‌ها و آنقوت‌ها به سوی نواحی جنوبی و گرمسیری مهاجرت می‌کنند ولی این آرامش دوام چندانی ندارد و تقریباً بلافاصله پس از مهاجرت پرندگان تخمگذار از دریاچه، این بار گروه‌های دیگری از پرندگان آبزی مهاجر که دوران زاد و ولد خود را در سرزمین‌های سردسیر سپری کرده‌اند از راه می‌رسند تا زمستان را در دریاچه ارومیه بگذرانند. به این ترتیب دریاچه ارومیه در تمام فصل‌های سال زیستگاهی برای پرندگان گوناگون است، علاوه بر سطح دریاچه ارومیه و جزایر آن در کناره‌ها به ویژه کناره‌های جنوبی دریاچه می‌توان نیزارها و تالاب‌های آب شیرین فراوانی را مشاهده کرد که آب آنها از چشمه‌ها و رودخانه‌های موجود تامین می‌شود و همین تالاب‌ها میزبان گروه دیگری از پرندگان مانند غاز پاخاکستری، سرسبز، نوک پهن، اردک سرحنایی و اردک سرسفید هستند. این همزیستی بزرگ و پیچیده طبیعت اگر آسیبی ببیند هرگز جبران‌پذیر نخواهد بود. اگر هم قابل جبران باشد هزینه‌های گزافی باید صرف شود. در این میان کاهش میزان آب رودخانه‌ها جهت مصارف دیگر به نیزارها و تالاب‌های اطراف دریاچه آسیب بدی خواهد رساند. از آنجایی که پارک ملی دریاچه ارومیه زیستگاه پرندگان مهاجر است و این پرندگان از سرزمین‌های دور به این ناحیه مهاجرت می‌کنند و همینطور پرندگان بومی این ناحیه به سرزمین‌های دیگر مهاجرت می‌کنند. هرگونه تخریب زیستگاهی در دریاچه ارومیه باعث می‌شود که پیامدهای زیان‌آور آن متوجه کشورهای دیگر نیز شود. برای همین دریاچه ارومیه ارزش بین‌المللی ویژه‌ای دارد. زندگی در پارک ملی دریاچه ارومیه تنها منحصر به پرندگان نیست. جزیره کبودان در بین جزایر مسکونی دریاچه ارومیه بزرگترین جزیره است و زیستگاه مناسبی برای انواع پستانداران مانند قوچ و میش و پلنگ است، قوچ و میش ارمنی برای اولین بار درسال‌های ۱۲۷۴ تا ۱۲۸۵ شمسی در این جزیره‌ رها شدند و به مرور زمان با توجه به وجود منابع غذایی فراوان و آرامش و امنیت حاکم بر جزیره کبودان بر جمعیت این پستانداران افزوده شد ولی در زمان جنگ جهانی دوم به دلایل مختلف از جمله شکار بی‌رویه جمعیت آنان رو به کاهش رفت. پس از اینکه سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که این دریاچه و جزایر آن از مناطق حفاظت شده هستند دوباره آرامش در این جزیره برقرار شد و همچنین تعدادی دیگر قوچ و میش در این جزیره رها شدند. در سال ۱۳۴۹ جمعیت قوچ و میش این جزیره بالغ بر ۲۵۰۰ رأس تخمین زده شد و در سال‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ جهت تعادل در جمعیت آنها نسبت به منابع غذایی جزیره برای قوچ و میش در اقدامی تعداد دو قلاده پلنگ نر و ماده توسط محیط‌زیست در جزیره رها شد. در حال حاضر وجود پلنگ‌ها در جزیره تعادلی در جمعیت قوچ و میش و بهبود نسل آنان پدید آورده است.

از نظر پوشش گیاهی و تنوع آن تاکنون در بین جزایر دریاچه ارومیه تنها جزیره دریاچه کبودان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.

جزیره کبودان از نظر پوشش گیاهی استپی است. در برخی نواحی نیمه جنگلی جزیره کبودان به فراوانی پسته وحشی به چشم می‌خورد. درختچه‌هایی نظیر بادام وحشی، ارس کوهی، خوشک، بادام کوهی و گوجه وحشی در بستری از بوته‌های کوتاه و علفی پراکنده‌اند و در برخی نقاط به علت وضع خاک و شیب زمین پوشش انبوهی را بوجود آورده‌اند. پوشش سطحی خاک را ترکیبی از بوته‌های کوتاه، گیاهان علفی و گندمیان وحشی تشکیل می‌دهد که از تنوع خاصی برخوردار هستند. این گونه‌های گیاهی مربوط به اقلیم‌های خشک جلگه‌ای، ارتفاعات خشک و نیمه‌خشک هستند. از گیاهان علفی می‌توان به دم اسبی، مرغ، علف گوسفندی و جو وحشی را در این جزیره نام برد.

از میان گیاهان بوته‌ای کوتاه نیز می‌توان درمنه، ریش‌بزه، انواع گون، جارو و کلاه میرحسن نام برد. در ارتفاعات نیمه خشک نیز گل‌های وحشی چون قدومه، بومادران، میخک وحشی و آلاله وحشی فراوان هستند و در فصل بهار زیبایی خاصی را بوجود می‌آورند.

با توجه به اینکه دیگر جزایر و نواحی اطراف دریاچه ارومیه دارای آب و هوای یکسانی هستند، به نظر می‌رسد پوشش گیاهی و تنوع جانوری مشابهی در همه آنها وجود داشته باشد.