جامعه آرمانی رویا یا واقعیت

جامعه آرمانی, آرمان شهر یا همان مدینه فاضله تنها شهر ایده آلی است که انسان ها با آرزوی رسیدن به آن تاریخ را به امروز رسانده اند

جامعه آرمانی، آرمان شهر یا همان مدینه فاضله تنها شهر ایده‌آلی است که انسان‌ها با آرزوی رسیدن به آن تاریخ را به امروز رسانده‌اند. از روزی که بشر پا به این کره خاکی گذاشت، روی آرامش را ندید. چه جنگ‌های خونینی که رخ نداد و چه خون‌های بی‌گناهی که بر زمین نریخت... و حالا رشد علم و تکنولوژی با همه تغییرات مثبتی که به وجود آورده است، به امنیت شهرها و ایجاد آرامش کمک زیادی نکرده و بشر قرن بیست و یکم تنها به جنبه‌های ناقصی از آن دست یافته است.

مسافران این کره خاکی همواره در آرزوی رسیدن به شهر امن خود بوده و هستند. شهر پایانی تاریخ که همه چیز آن در تسخیر انسانیت قرار می‌گیرد. اما شهر ما چه؟ تا چه حد به آرمان‌شهر که نه... حداقل به شهری امن و قابل سکونت نزدیک است؟

روزگاری جمعیت شهر من به ۳۰هزار نفر هم نمی‌رسید. تهران شهر کوچکی بود در ته دره‌ای با تعدادی دروازه که با به خواب رفتن شهر بسته می‌شد و خروس‌خوان هر صبح درهای خود را به روی مردم می‌گشود. تنظیم امور آن آسان بود. اما اکنون تهران بزرگ طبق آمار رسمی ۷۰هزار هکتار مساحت دارد و حدود سه میلیون خانوار در آن زندگی می‌کنند. این شهر ۵/۸ میلیونی که بیش از نصف جمعیت آن را مهاجران تشکیل می‌دهند، بی‌اندازه بدقواره و بی‌هویت شده است. از ظاهر قناس آن هم که بگذریم، انواع آلودگی‌ها و بیماری‌ها، جرم و بزهکاری، گرانی و سیستم معیوب حمل و نقل آن می‌رود آن را به شهری غیرقابل تحمل تبدیل کند.

مشکل اساسی تهران تخریب بافت قدیمی و ساختن قفس‌هایی به نام آپارتمان است. عوارض نوسازی، اتومبیل‌های شخصی و گمرکی برای نگهداری و لوکس کردن تهران کافی نیست و شهرداری باید با فروش تراکم کمبود درآمدها را جبران کند. شهرداری تراکم می‌فروشد تا هر روز برج‌های بیشتری از زمین بروید و به هیچ‌وجه فکر مردم شهر نیست که چه بلایی به سرشان می‌آید.

● امنیت برای همه

آقای اصلانی از آن دسته همشهریانی است که زندگی برایش در تهران غیرقابل تحمل شده است. اوکه بازنشسته است و کلکسیونی از بیماری‌ها را دارد، در مرکز شهر در یکی از آلوده‌ترین مناطق تهران مستأجر است. پزشکان سال‌ها قبل به او توصیه کرده بودند به خاطر شرایط جسمانی‌اش تهران را ترک کند. اما شغل دوم و هزینه‌های سرسام‌آور زندگی فرصت انجام این کار را به او نمی‌دهد. او مفهوم شهر امن را بیشتر فرهنگی می‌داند و معتقد است مفاهیمی مانند عدالت و رفع تبعیض از زندگی امروزی بار معنایی امنیت را منتقل می‌کند. او می‌گوید: در یک شهر امن برای همه افراد با هر تفکری البته تا جایی که آزادی دیگران را مخدوش نکند، باید عدالت برقرار باشد. او از فاصله طبقاتی شمال و جنوب شهر مثال می‌آورد و ادامه می‌دهد: اما متأسفانه ما در ظاهر هم هنوز شاهد تبعیض حتی در ظاهر شهرمان هستیم.

هر چند در این سال‌ها تلاش گسترده‌ای برای کاهش فاصله فضای سبز بالای شهر و پایین شهر شده است، اما همچنان فاصله‌ها وجود دارد. وی ساخت و سازهای بی‌رویه و فروش تراکم را یکی از معضلات می‌داند که با مفهوم شهر امن در تناقض است و می‌گوید: شهرداری واقعا باید در فروش تراکم تجدیدنظر کند. وقتی تعداد طبقات یک ساختمان از ۳ بالاتر می‌رود، امنیت سایر همسایه‌ها سلب می‌شود. چه معنی دارد که یک محله به عذاب و ناراحتی بیفتند و پول فروش تراکم به جیب شهرداری برود؟

وی فروش پارکینگ را هم از معضلات جدید زندگی شهری نام می‌برد و می‌گوید: وقتی شهرداری امتیاز پارکینگ را به مالک می‌فروشد و مالک آن را به مسکونی تبدیل می‌کند و ماشین خود را در پیاده‌رو یا حاشیه خیابان محل سکونتش که متعلق به همه مردم است می‌گذارد، این هم از مصادیق ناامنی است!

● احساس ناامنی بدتر از ناامنی

حتما بارها شنیده‌اید که احساس ناامنی از خود ناامنی بدتر است. سردرگمی در ترافیک، آلودگی‌های صوتی و تصویری، بدحجابی، سر و صدای زیاد، دعواهای خیابانی، تبلیغات بی‌ضابطه، برخورد نامناسب کارمندان برخی ادارات و مؤسسات با ارباب رجوع وقوع جرم و تصادفات، شلوغی خیابان‌ها همه از فاکتورهایی است که در تقویت احساس ناامنی مؤثرند. علاوه بر اینها رسانه‌ها و به ویژه روزنامه‌ها هم یکی از ابزارهای ایجاد احساس ناامنی هستند. خانم خانه‌داری در این‌باره می‌گوید: وقتی در صفحات حوادث می‌خوانم که مثلا یک زندانی سابقه‌دار در زمان مرخصی باز هم مرتکب جرم شده یا اینکه یک سارق در چند شهر فعالیت کرده یا در چندین استان پرونده مجرمانه دارد و هنوز هم به کارهایش ادامه می‌دهد، نه تنها با روح و روان من بلکه با اعصاب همه مردم شهر بازی می‌شود. او کم کردن رفت و آمدها و سیستم بانکداری الکترونیک را به عنوان برخی از عوامل ایجاد امنیت در یک شهر نام می‌برد و می‌گوید: خوشبختانه امروزه خیلی از کارها از طریق اینترنت انجام می‌شودحتی کار بسیار خوبی که اتفاق افتاده سیستم پاسخگویی بسیاری از ادارات است که به شکل پیامکی درآمده است. اگر بشود در سیستم حمل و نقل عمومی هم با یک کارت از همه امکانات استفاده کرد، به این ترتیب مردم کمتر اعصابشان خراب می‌شود.

● از شهرنشینی تا شهروندی

شهروندی مقوله‌ای بسیار پیچیده‌تر از آن است که در قالب چند واژه به آن پرداخته شود. زیرا از آن برداشت‌های متفاوتی می‌شود. اما مفهوم کلی آن علاوه بر حقوق دربردارنده وظایف و تعهدات نیز هست.

یکی از ویژگی‌های شهر امن این است که همه افراد آن جامعه شهری از شهرنشین به شهروند تبدیل می‌شوند. خودشان را در قبال همه اتفاقات شهری حتی حفظ فضای سبز و نظافت و تمیزی معابر مسئول می‌دانند. در حالی که یک شهرنشین فقط دریافت‌کننده خدمات است و احساس مسئولیت کمتری نسبت به اطرافیانش دارد.

یک استاد دانشگاه در این باره معتقد است اغلب تهرانی‌ها شهرنشین هستند تا شهروند و در توجیه عقیده خود می‌گوید: بی‌اعتمادی به همسایه‌ها، ریختن زباله در معابر و جوی آب. همکاری نکردن با شوراهای محله وشهر و رعایت نکردن حق تقدم هنگام رانندگی و ده‌ها مثال دیگر همگی نشان از شهرنشینی اغلب ما تهرانی‌ها دارد.

وی ادامه می‌دهد: مفهوم شهر امن فقط این نیست که جیب آدم را در خیابان نزنند. بلکه وجود تمام متغیرهایی است که در پدیده شهرسازی به طور هماهنگ و متوازن به لحاظ بهداشتی و آموزشی تبلور می‌یابد. بنابراین شهر امن شهری است که مراکز خدماتی و اقتصادی آن کاملا در دسترس باشد و فضای سبز و محیط زیست شهری به نیاز شهروندان پاسخ دهد.

وی ادامه می‌دهد ما شهروند نیستیم چون وظایف و حقوق خودمان را نمی‌دانیم حتی برای احقاق حق راهمان را بلد نیستیم. اغلب ما فقط شکلی از منطقه‌نشینی را تجربه کرده ایم.

وی درباره ویژگی جامعه شهروندی می‌گوید: جامعه شهروندی جامعه‌ای است که برای استعداد شهروندانش ارزش قائل می‌شود و اجازه می‌دهد هر شهروند براساس حقوق و استعدادی که دارد رشد کند. به این ترتیب است که جامعه هم شکوفا می‌شود.

یک کارشناس مسائل اجتماعی هم معتقد است امنیت یک شهر در نظارت دقیق اجتماعی ریشه دارد. او مولفه‌های نظارت اجتماعی را در سه حوزه تامینی امنیتی، انتظامی و مردمی تقسیم می‌کند و می‌گوید: شهری که یکی از سه مولفه را نداشته باشد، فاقد امنیت است.

وی وجود کلانتری‌ها، حضور پلیس در معابر و دوربین‌های کنترل ترافیک را نوعی نظارت مفید اجتماعی می‌داند و معتقد است این چرخه در حوزه مردمی ضعیف عمل کرده است. او از زورگیری چند شرور از یک شهروند مثال می‌آورد و می‌گوید: هنگام وقوع اغلب این اتفاقات می‌بینیم که شهروندان از ماجرا فقط فیلم می‌گیرند و در نهایت با ۱۱۰ تماس می‌گیرند که گاهی اوقات هم پلیس دیر به صحنه می‌رسد. اینجاست که یکی از مولفه‌ها ناقص عمل می‌کند.

● توصیه اسلام برای شهر امن

تاریخ نشان می‌دهد، زندگی مسلمانان رابطه تنگاتنگی با اسلام به عنوان یک برنامه برای زندگی روزمره داشته‌اند و حتی شکل ظاهری شهرها نیز متأثر از احکام و قوانین اسلامی بوده است. این سنت رسول خداست که همه مردم در نظافت شهر به خصوص معابر و کوچه‌ها کوشا باشند و علاوه بر رفع ناهمواری‌های کوچه و بازار، برای زیباسازی آن نیز تلاش کنند. در زمان پیامبر(ص) وقف به عنوان یک نظام شناخته می‌شد و یکی از اهداف عالیه آن فراهم آوردن شرایط زیست محیطی مناسب برای مردم بود. بعدها با تأسی از همین سنت حسنه سقاخانه‌ها، آب انبارها، بیمارستان‌ها و حمام‌ها وقف مردم شد.

دانشمندان مسلمان با بهره‌گیری از تعالیم اسلامی برای برپایی شهر خوب و سالم راه‌حل‌هایی مفید داده‌اند. یکی از توصیه‌ها در نظر گرفتن جهت وزش باد به خاطر اهمیت آن در سلامتی بدن و صحت مزاج است. از این رو از ساختن شهرها در بیشه‌زارها، جزیره‌ها و زمین‌های پست به آن دلیل که رنج‌آور و غم‌آلوده بودند، اجتناب می‌کردند.

لطافت هوا هم از جمله ویژگی‌هایی به شمار می‌رود که جغرافیدانان مسلمان بر آن تاکید کرده‌اند. کیفیت هوای شهر به عنوان فاکتوری برجسته در انتخاب و امتیازبندی شهر سالم، تأثیر مستقیم و فزاینده‌ای در طراحی معماری شهر اسلامی داشته است. از نظر اسلام در زندگی شهری حتی کشتار دام در قصابی‌ها منع شده است. به همین دلیل قصاب‌ها موظف بودند تا دام‌ها را در کشتارگاه‌های بیرون شهر ذبح کنند. توجه همه جانبه اسلام به محیط زندگی شهری مردم تا حدی است که حتی مؤذن مسجد را از رفتن بر بالای مأذنه‌هایی که مشرف بر خانه‌ها بود منع می‌کرد و در شهرهایی چون کوفه محتسب اجازه نمی‌داد کسی از مأذنه مسجد بالا برود مگر افرادی که نابینا بودند.

تشکیل جامعه آرمانی بدون هیچ ستم و نابرابری و سرشار از رفاه و آبادانی و دست یافتن همه انسان‌ها به مراتب عالی رشد و کمال در پرتو ظهور منجی موعود در بسیاری از ادیان الهی و غیرالهی مطرح بوده است. در حال حاضر اغلب کارشناسان شهر امن را مقوله پیچیده و فراگیری می‌دانند که زمینه رسیدن به آن نیازمند تغییر در رفتار اجتماعی است. از این رو شهرهای نابسامان، کثیف، شلوغ، ناامن و فقیر نمی‌توانند الگوی یک شهر مناسب برای زندگی اشرف مخلوقات باشد.

گزارش از لیلا شفیعی