چهره پراگماتیست و آرمانگرای شاه عباس اول صفوی

اول رمضان سال ۹۷۸ بعد از طلوع آن نیر اقبال تولد آن والا گهر را والد نامدارش به خدمت پدر بزرگوار عرض نمود که در تعیین اسم سامی گرامیش بدانچه رأی شهریاری قرار گیرد اشاره فرمایند که به آن اسم موسوم گردد اتفاقا در آن روز که عریضه نواب سکندر شأن به نظر خجسته اثر حضرت شاه جنتمکان رسید

اول رمضان سال ۹۷۸ : <بعد از طلوع آن نیر اقبال تولد آن والا‌گهر را والد نامدارش به‌خدمت پدر بزرگوار عرض نمود که در تعیین اسم سامی گرامیش بدانچه رأی شهریاری قرار گیرد اشاره فرمایند که به آن اسم موسوم گردد اتفاقا در آن روز که عریضه نواب سکندر شأن به‌نظر خجسته اثر حضرت شاه جنتمکان رسید به‌الهام آسمانی مکررا این بیت بر زبان الهام بیان مبارک جاری می‌شد : عباس علی است شیرغازی/ سر دفتر لشکر حجازی> ‌( تاریخ عالم آرای عباسی، اسکندر بیک منشی، با تنظیم ومقدمه ایرج افشار، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۸۲،ص۱۲۹)و بدینسان شاهزاده نو رسیده عباس نام گرفت و بعدها یکی از توانمندترین پادشاهان ایران زمین گردید.

راجر سیوری در اثر خود <ایران عصر صفوی> شاه عباس این قدرتمندترین شاه صفوی را چهره‌ای پراگماتیست می‌خواند.این اصطلا‌ح برای نخستین بار در ۱۸۷۸ توسط چارلز پیرس در مقاله‌ای با عنوان <چگونه افکارمان را روشن کنیم؟> به کار گرفته شد و سپس ویلیام جیمز فیلسوف و روانشناس آمریکایی طی یک سخنرانی‌در دانشگاه کالیفرنیا۱۸۹۸۸) در زمینه مذهبی از آن سخن گفت. معنای این واژه، پراگماتیست )pragmatist( بر عمل‌گرایی، مصلحت‌گرایی و واقع بینی دلا‌لت دارد. جیمز از این مفهوم به عنوان رویکردی در فلسفه بدینگونه سخن به میان می‌آورد که یک پراگماتیست قاطعانه و به یکباره بر بسیاری از عادات محبوب و مورد پسند فلا‌سفه بزرگ پشت می‌کند و به تجرید عدم کفایت، راه‌های لفظی و به اصول ثابت به نظام‌های بسته و به مطلق‌ها اعتنا نمی‌کند ودر برابر به امور واقع و به عمل و به قدرت روی می‌آورد.

(ویلیام جیمز، پراگماتیسم، ترجمه عبدالکریم رشیدیان،انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،۱۳۸۶،ص۴۳) بدینسان در زمینه امور سیاسی نیز می‌توان معنای این رویکرد را در نحوه عمل سردمداران این عرصه به جست‌وجو و کنکاش نهاد نگریستن به پیش و پس، در نظر گرفتن مصلحت‌های وقت در برابر پشت کردن به برخی از اصول سنتی و پایا به گونه‌ای مقطعی و یا تاکتیکی و یا برای همیشه ،قدرت مداری و انعطاف و نرم‌اندیشی در حل مسائل در عین پاره‌ای سخت‌اندیشی‌ها از جمله شاخصه‌های چهره پراگماتیست محسوب می‌گردد.

بدینسان با در نظر گرفتن فکت‌های تاریخی زمان شاه عباس اول صفوی و عملکرد او در فضای زمانه خود می‌توان کاربرد این اصطلا‌ح را در مورد شخصیت این شاه صفوی در معرض مداقه و درنگ نهاد. در زمان بر تخت نشستن شاه عباس ازبکان از شرق و عثمانی‌ها از غرب خطرات بسیاری را برای ایران آفریدند و شاه در آغاز برای پرداختن به این دو مسأله سازش و صلحی مصلحتی را با حکومت عثمانی در افکند و سپس به راندن ازبکان از پهنه شرقی ایران پرداخت.پس از آن در فتح بغداد و مناطق متصرفی دیگر توسط نیروهای عثمانی به موفقیت دست یافت.

شاه که خود از میان دسیسه و کودتا و ستیز قدرت قزلباشان برفراز تخت سلطنت قرار گرفته بود در صحنه داخلی تهدیدات قزلباشان را که به ستیزهای داخلی مبدل شده بود- فرو نشاند و پست‌های مهم نظامی را از آنان گرفت و واحدهایی نظامی با عنوان شاهسون را برای عملی کردن وفاداری نیروی نظامی به شخص خود پدید آورد و در پی آن ارتشی مرکب از چرکس‌ها وگرجیان و... (غلا‌مان) سامان داد تا از قدرت ترکان (قزلباشان) کاسته شود.

ابوالحسن قزوینی در اثر خود بدین مهم اشاره ورزیده که مادر شاه (مهدعلیا) در پیچاپیچ توطئه و دسیسه قزلباشان جان خود را از دست داده و شاه در صدد انتقام ازکشندگان مادرش آنها را به تدریج از میان برداشته است او این مورد را از <حکمت‌های عملی> شاه قلمداد می‌کند و چهره پراگماتیست او را بهتر می‌نمایاند: < و اکثر امرای قزلباش را که طریق خود سری پیش گرفته بودند و از غایت بی باکی و بی‌آزرمی در حرمسرای شاهی ریخته، والده ماجده‌اش را به حضور پدر بزرگوارش در زیر چادر و برقع و معجر کشته بودند به تدریج به حکمت عملی از پای در آورد...( >ابوالحسن قزوینی، فواید الصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، ۱۳۶۷، ص۳۸) اقدامات شاه عباس در ابعاد فرهنگی و اجتماعی و هنری بسیار قابل توجه است. او در تختگاهش اصفهان بناهای با شکوهی بر آورد و به هنرها از جمله هنر فرشبافی مجال بالیدن داد و خوشنویسی و تذهیب و کتابسازی و صحافی و... نیز در بستر مهیا شده به شکوفایی رسیدند.

ارتباطات سیاسی و تجاری با دنیای غرب نیز یک سوی تحولا‌ت عصر شاه عباس بود و رفت و آمد مسافران کنجکاو و جست‌وجوگر و مأموران امور بازرگانی و سیاسی چهره رویایی و رازناک ایران را به جهان شناساند. پیترو دلا‌واله جهانگرد ایتالیایی که ایران عصر شاه عباس را به تماشا نشسته است صحنه ملا‌قات خود را با شاه به طرزی دلنشین و خاطره انگیز توصیف می‌کند و آرمان‌های درونی این شاه بزرگ صفوی را با نقل گفته‌های او به خوبی منعکس می‌سازد.

این گفت‌وگو با نوای ملا‌یم موسیقی ایرانی همراه بوده و دلا‌واله با زبان ترکی با شاه سخن گفته است او از زبان شاه می‌نویسد: ...< من همه کارهای مملکت را به میل و اراده و مسؤولیت شخص خود انجام می‌دهم و حاضرم یا جان خود را فدا کنم و یا بر دشمنان خویش فایق آیم و ایشان را به اطاعت از اوامر خود وادار سازم( >پیترودلا‌واله، سفرنامه، ترجمه و حواشی شعاع‌الدین شفا، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۸۴، ص۱۹۹) در پس این گفته نیز نیک رویکرد عمل‌گرایانه شاه عباس پیداست علا‌وه بر این روحیه آرمانخواهانه و تساهل‌گرایانه شاه عباس را در عرصه روابط سیاسی در پوششی صلح‌آمیز در خور توجه است.

در مجموعه اسناد و نامه‌هایی که مرحوم عبدالحسین نوایی با همت والا‌ی خود گرد آورده است این معنی مشهود است در متن یکی از این نامه‌ها که خطاب به عبدا... خان ازبک نوشته شده است، شاه به خوبی هدف خود را از حکومتگری و تکیه زدن بر اریکه قدرت بازمی‌نمایاند شاه عباس می‌نگارد: <قرار داد خاطر آن است که به نوعی سلوک فرماییم که جمیع رعایا و برایا و وضیع و شریف و جوان و پیر و صغیر و کبیر و غنی و فقیر از آشنا و بیگانه و موافق و مخالف از توجه و احسان بیکران و معدلت و امتنان بی پایان از آشوب دوران فارغ و آسوده و در ظل مرحمت و عاطفت از تند باد حوادث مرفه و غنوده باشند...( >شاه عباس، مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، ج اول، عبدالحسین نوایی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۲، ص ۱۸۴) همچنین شاه در این نامه به خان ازبک خبر عقب‌نشینی قوای ایران را داده تا مسائل طرفین به ستیز کشیده نشود و بدین ترتیب خان را به برقراری صلح فراخوانده است. بحث و سخن پیرامون چهره شاه عباس آن هم از بعد عملگریانه بسیار است.

گفته شاردن درباره شاه عباس می‌تواند نمایانگر اهمیت عملکرد او در پهنه روزگار خود و تحول‌آفرینی شگرف او در بستر تاریخ صفویه باشد <با مرگ او رونق و رفاه از ایران رخت بربست.

آمنه ابراهیمی‌