چه گونه نوشته اید, چه گونه بخوانیم

نگارش کتاب های دوره های ابتدایی و راه نمایی و دبیرستان و پیش دانش گاهی با هم متفاوت و بدون پیوند است در بررسی های سالانه ــ معمولن ــ تغییراتی در کتاب ها اعمال می شود

● تناقض نگارشی در کتاب‌های درسی

دوست‌ام که برای تمرین راننده‌گی به یکی از آموزش‌گاه‌ها رفته بود؛ برای‌ام این‌طور تعریف می‌کرد : «آموزش‌گر دو ساعتی را که با من بود؛ علایم، ایست‌ها، حرکت‌ها، سرعت مجاز، چراغ راه‌نما و ... را مدام گوشزد می‌کرد. ساعت آموزش که تمام شد؛‌ پشت فرمان نشست تا مرا به خانه برساند و بعد برود دنبال کارش. دیدم نکاتی که لحظاتی پیش به من تاکید می‌کرد خودش رعایت نمی‌کند. پرسیدم: پس آن‌هایی که می‌گفتید...؟!

با خنده جواب داد: تو چه‌قدر ساده‌ای پسر! حالا دیگر آموزش تمام شده. تو هم بعد از گرفتن گواهی‌نامه، بی‌خیال این چیزها می‌شوی.این‌ها همه‌اش فرمالیته است.» شاید این، قضیه ی ما و تعهدمان نسبت به زبان و ادبیات فارسی باشد. به قول یکی از منتقدان معاصر : «زنده‌گی‌ی ما ایرانی‌ها مثل راننده‌گی‌مان است.»(۱) کتاب‌های درسی مدارس را هر سال با هزار وسواس ویراستاری و منتشر می‌کنند و نکته‌های دستوری و نگارشی ــ آموزشی‌ی فراوانی در آن‌ها تاکید می‌شود. این‌که اهداف این تحقیق و بررسی‌ی کتب درسی برای چیست، کسی به درستی نمی‌داند. بیایید با هم هدف‌های احتمالی‌ی این حرکت‌ها را بررسی کنیم :

۱- دانش‌آموزان و فرزندان این مرز و بوم ــ که آینده‌سازان جامعه هم خواهند بود ــ با آیین صحیح دستور و نگارش فارسی آشنا شوند و صد البته آن‌ها را به کار بگیرند تا چند سال دیگر ما دستور و نگارش یک‌سانی داشته باشیم و به وحدت برسیم .

۲- سوق دادن جامعه به سوی یک‌پارچه‌گی و پایان سردرگمی‌ها (این وحدت می تواند حتا به اعتلای زبان و ادبیات فارسی کمک کند تا جای‌گاه گم‌شده‌ی جهانی‌اش را پیدا کند.) و بسیاری از اهداف متعالی و ایده‌آل دیگر... اما قضیه به همین ساده‌گی‌ها هم نیست. چند مانع کوچک وجود دارند که نمی‌گذارند این ایده‌ها به نتیجه برسند.

برای این که : نگارش کتاب‌های دوره‌های ابتدایی و راه‌نمایی و دبیرستان و پیش‌دانش‌گاهی با هم متفاوت و بدون پیوند است. در بررسی‌های سالانه ــ معمولن ــ تغییراتی در کتاب‌ها اعمال می‌شود. یعنی دانش‌آموزی که کلمه‌ی «ره‌آورد» را در فارسی پیش‌دانشگاهی (سال۷۸) جدا می‌بیند، سال بعد آن را«رهاورد»مشاهده می‌کند!یا در بعضی کتاب‌های فارسی نوشته می‌شود«مسایل» و در بعضی دیگر «مسائل» .

حالا این‌ها زیاد به چشم نمی‌آیند. در فارسی‌ی پیش‌دانش‌گاهی(۸۱) در یک درس نوشته شده «جرئت» و چند درس جلوتر «جرأت» (ص۱۸۲وص۲۱۲). حتی در یک مورد بسیار نادر و شگفت، در یک سطر و به فاصله‌ی تنها چند کلمه با دو نوع نگارش روبه‌رو هستیم: « بی‌آن‌که» و «بی‌آنکه» (دوم دبیرستان/ ص۸۴ / سطر۱۳) (۲). حالا صحبت سر این نیست که کدام نوع نگارش صحیح است. بل‌که اول رسم‌الخط استفاده شده در یک کتاب باید یک‌سان باشد و بعد روی درستی و نادرستی‌اش بحث شود. حالا با این اوصافی که هست مطمئن باشید این سهل‌انگاری‌های به ظاهر کوچک، بی‌اعتمادی و سرگردانی را در معلم و دانش‌آموز ایجاد می‌کند. و حتا چنان سردرگمی پیش می‌آید که دانش‌آموز از خود می‌پرسد فردا اگر املای فلان کلمه در کنکور سوال آمد کدام گزینه صحیح است؟!

نمونه‌های بی‌شماری از این دست وجود دارند که فعلن بماند. اما موردی که قبل‌ها درباره‌ی آن حرف زده‌ام و در آینده به طور جامع خواهم زد؛ «داوود» است. در بسیاری ازکتاب‌های آیین نگارش ــ البته با دلیل ــ (۳) نگارش این اسم را با دو واو صحیح دانسته‌اند. هم‌چنین در فارسی و آیین نگارش سال اول نظام قدیم، در دو ستون به این نکته اشاره کرده بود.

ستون سمت راست با عنوان «چنین ننویسیم» که در ذیل آن آمده بود : «داود، طاوس، جرئت، صلوه، زکوه و ... . ستون سمت چپ هم با عنوان «چنین بنویسیم» این‌‌طور نوشته بود: «داوود، طاووس، جرأت، صلات، زکات و ...»(۴). و تاکید بر این که حتمن رعایت کنید. اما جالب است بدانید در طراحی و تالیف کتاب‌های نظام جدید برعکس بسیاری از موارد بالا و موردهای دیگر، اعمال شده است!! خُب! حالا بفرمایید کدام‌اش صحیح است؟! چه‌گونه بنویسیم؟ چه‌گونه بخوانیم؟ جواب این است که : «فعلن این‌ها را استعمال کنید. برای فردا خدا کریم است.» اگر وزارت آموزش و پرورش و هم‌چنین دانش‌آموزی که کلمه‌ی «ره‌آورد» را در فارسی پیش‌دانشگاهی (سال۷۸) جدا می‌بیند، سال بعد آن را «رهاورد» مشاهده می‌کند! یا در بعضی کتاب‌های فارسی نوشته می‌شود«مسایل» و در بعضی دیگر «مسائل». حالا این‌ها زیاد به چشم نمی‌آیند. در فارسی‌ی پیش‌دانش‌گاهی(۸۱) در یک درس نوشته شده «جرئت» و چند درس جلوتر «جرأت» (ص۱۸۲وص۲۱۲). حتی در یک مورد بسیار نادر و شگفت، در یک سطر و به فاصله‌ی تنها چند کلمه با دو نوع نگارش روبه‌رو هستیم:« بی‌آن‌که» و «بی‌آنکه» (دوم دبیرستان/ ص۸۴ / سطر۱۳) (۲).

فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی قصد دارند که تصویبات‌شان مورد توجه و استفاده قرار گیرد؛ باید بیش‌تر از این‌ها جدی باشند. مرسوم شدن این تصویبات فقط از راه مدرسه نمی‌گذرد. موارد زیادی هستند که تاثیر بالایی در تحقق‌شان دارند. به چند مورد توجه می‌کنیم.

۱. نشریاتی که مجوز انتشار می‌گیرند موظف باشند طبق تصویبات عمل کنند. یعنی یکی دیگر از تبصره‌های صدور مجوز رعایت تصویبات نگارشی باشد.

۲. تلویزیون ـ که از موثرترین رسانه‌ها بر روی مخاطب است ـ با رعایت این موارد، می تواند گام بلندی در ترویج رعایت فرهنگ نگارش بردارد.

۳. انتشاراتی هایی که در کار چاپ و نشر کتاب و سایر محصولات فرهنگی هستند.

۴. ادرات( به خصوص ثبت احوال و ثبت اسناد)

۵. چاپ‌خانه‌ها و ... . حال اگر این‌ها عملی شود؛ در آن صورت گروه عظیمی از جامعه و مردم را زیرمجموعه‌ی خود قرار می‌دهد و به طرف وحدت نگارشی حرکت می‌کنند که در این صورت دانش‌گاه‌ ها و باقی مراکز آموزشی هم در این مجموعه جا می‌گیرند. قضیه این است که ما از روی مسایلی از این قبیل به ساده‌گی رد می شویم.

مردم حتا این‌ها را در فرعیات زنده‌گی‌شان قرار نمی‌دهند ،حتا آن‌هایی که درگیر ادبیات هستند. با این اوصاف حرف حساب را هم قبول نمی کنند!! * متاسف‌ام که این‌ را می‌گویم : بدبختی این‌جاست که نگارش کتاب‌های فارسی با بقیه‌ی کتاب‌های درسی متفاوت است. انگار این‌ها را نوشته‌اند تا دانش آموز فقط سر زنگ دیکته رعایت کند. از طرفی کشوری مثل روسیه وقتی قواعد زبان‌اش را پس از بررسی‌های فراوان به تصویب می‌رساند ؛ تخطی از آن را با جریمه مواجه می کند. شاید چاره همین باشد. خُب، باید از جایی جدیت به خرج داده شود. بعد از این حرف ها بالاخره چه باید کرد؟

آیا باید قبول کرد که این آیین‌ناهه‌ها فقط برای «بچه‌مدرسه‌ای»‌ها وضع شده است؟! دبیر ادبیاتی را می‌شناسم که خیلی هم باسواد و اهل مطالعه است. نامه‌ای نوشته بود تا آموزش و پرورش با انتقال وی از اطراف به آستارا موافقت کند. نامه را که نشان‌ام داد؛ دیدم مباحثی را که در کتاب های درسی تدریس می‌کند؛ خودش رعایت نکرده. در برابر پرسش من که چرا چنین است گفت :« می‌دانم "آن‌ها" درست‌اند اما برای ادرات "این‌ها" را می‌نویسم!» می‌بینیم که جملات شروع مقاله در این جا صدق می‌کند. یعنی ـ متاسفانه ـ مثل آموزش راننده‌گی، این‌ها فقط برای یک مقطع زمانی و مکانی‌ی کوتاه از ما می خواهند. و بعد از سپری شدن امتحان، هر جور که دل تنگ‌ات بخواهد... یک نکته هم یادتان باشد. برای ادارات که نامه می‌نویسید؛ ننویسید: «اداره ی دارایی» بل‌که مرقوم بفرمایید:«ادارهٔ دارائی». چون در غیر این صورت ممکن است مالیات بیش‌تری از شما بگیرند!!

* پانوشت

۱- نقلی از "شمس لنگرودی"

۲- ادبیات فارسی(۲) / سال دوم دبیرستان.در این کتاب و هم‌چنین در کتاب زبان و ادبیات فارسی‌ی پیش‌دانش‌گاهی کلمه‌ی «بیش‌تر» و «نگه‌داری» و ... بارها جدا از هم و پیوسته نوشته شده. در فارسی‌ی پیش‌دانش‌گاهی و در چاپ‌های بعدی این موارد تصحیح شده، ولی کتاب سال دوم هنوز به همان شکل باقی‌ست.

۳- برای مثال به چند مورد اشاره می شود:

- زبان و نگارش فارسی/ مولفان:دکتر حسن احمدی، دکتر اسماعیل حاکمی ، دکتر محمود طباطبایی، یدالله شکری / انتشارات سمت/ چاپ دهم/زمستان۱۳۷۴

ــ‌ راه‌نمای نگارش و ویرایش / تالیف ِ دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر ناصح / انتشارات آستان قدس رضوی / چاپ هفدهم/ ۱۳۸۰

ــ شیوه ی نگارش / دکتر مرتضا کاخی/ انتشارات امیرکبیر/ چاپ سوم / ۱۳۸۰

ــ آیین نگارش علمی / دکتر عباس حری/ دبیرخانه‌ی هیئت امنای کتاب‌خانه های عمومی‌ی کشور/ چاپ دوم/۱۳۸۰

ــ آیین نگارش / محمد جواد شریعت/ انتشارات اساطیر/چاپ هفتم/ ۱۳۷۵ ۰۴صص۲۰۲ و۲۰۳ / چاپ ۱۳۷۴

داوود ملك‌زاده