۱۱۰ روز بحرانی ۲۸ مرداد تا ۱۶ آذر ۱۳۳۲

در نوشتار حاضر موقعیت جنبش دانشجویی از ۲۸ مرداد تا ۱۶ آذر ۱۳۳۲ مورد بررسی قرار گرفته است, هر چند با محور قرار دادن نقش دانشجویان در ۱۱۰ روز بحرانی یاد شده, در حد بضاعت مزجاه و كاوش در مآخذ موجود سعی موجزی در تشریح جایگاه حائز اهمیت آنان در آن برهه حساس به عمل آمده است

در نوشتار حاضر موقعیت جنبش دانشجویی از ۲۸ مرداد تا ۱۶ آذر ۱۳۳۲ مورد بررسی قرار گرفته است، هر چند با محور قرار دادن نقش دانشجویان در ۱۱۰ روز بحرانی یاد شده، در حد بضاعت مزجاه و كاوش در مآخذ موجود سعی موجزی در تشریح جایگاه حائز اهمیت آنان در آن برهه حساس به عمل آمده است.

درآمد

بدون تردید كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سرآغاز فصل تازه ای در تاریخ سیاسی معاصر ایران است كه به سقوط دولت ملی دكتر مصدق و حاكمیت خفقان شدید در جامعه انجامید. با وقوع كودتا، دستگیری رجال سیاسی، انحلال احزاب و تعطیلی بسیاری از نشریات در دستور كار قرار گرفت. اما به رغم تضییقات و فشار دستگاه دیكتاتوری، از فردای وقوع كودتا، مردم حتی یك روز نیز روند مخالفت با هیئت حاكمه را متوقف نكردند. در نوشتار حاضر موقعیت جنبش دانشجویی از ۲۸ مرداد تا ۱۶ آذر ۱۳۳۲ مورد بررسی قرار گرفته است، هر چند با محور قرار دادن نقش دانشجویان در ۱۱۰ روز بحرانی یاد شده، در حد بضاعت مزجاه و كاوش در مآخذ موجود سعی موجزی در تشریح جایگاه حائز اهمیت آنان در آن برهه حساس به عمل آمده است.

فرصت حسینی

به نظر می رسد نخستین نظاهرات آشكار دوره مورد بحث، پنج روز پس از كودتا در دانشگاه تهران در حمایت از دكتر مصدق و اعتراض به محاكمه او، دكتر شایگان و مهندسی رضوی انجام گرفته باشد. پس از آن در ایام عزاداری ماه محرم، تهران شاهد برپایی تظاهرات پرسروصداتری بود و در ۴ محرم الحرام ۱۳۷۳ق/۲۲ شهریورماه ۱۳۳۲ش، یعنی بیست و پنج روز بعد از كودتا، در اعتراض به اقدامات سركوبگرانه زمامداران كودتا، مقارن برپایی آیین سوگواری در چهارمین شب عزاداری حسینی، تظاهراتی سازماندهی گردید و در جریان آن شعارهایی بر ضد سرلشكر زاهدی و در حمایت از دكتر مصدق سر داده شد. كانون تظاهرات بازار تهران بود و دامنه آن به مسجد شاه و سبزه میدان كشیده شد. چند روز بعد در ۷ محرم/ ۲۵ شهریور، تظاهرات گسترده تری برپا شد. تظاهركنندگان دراین شب شعارهای شدیداللحنی سردادند. تظاهرات یاد شده با دخالت مأموران شهربانی و واحدهای لشكر نظامی ضد شورش پایتخت سركوب گردید؛ هرچند فرونشاندن آتش این غائله و سركوب تظاهركنندگان مانع از تداوم اعتراض های پراكنده و خودجوش مردمی بعدی نشد، به طوری كه صبح روز عاشورا با استفاده از اوضاع آن روز، ضمن شبیه سازی تاریخی، پلاكاردهایی متضمن شعارهایی دراعتراض به حاكمیت پهلوی دوم، همچنین شعارنویسی بر در و دیوار شهر بر ضد رژیم مستبد و خودكامه انجام گرفت.

۱۶ مهر، پیش پرده ۱۶ آذر

با آغاز سال تحصیلی و بازگشایی دانشگاه ها در مهرماه، بر اثر خیزش های مردمی و تحركات دانشجویی، اوضاع سیاسی رو به وخامت بیشتر نهاد. دانشجویان با راه اندازی تظاهرات، پخش اعلامیه و تعطیل كلاس های درس، آشكارا خشم و نفرت خود را نسبت به دیكتاتوری حاكم ابراز داشتند. در نیمه مهر، گروه های دانشجویی اعلامیه هایی منتشر كردند كه در آن بر ضرورت توسل جستن به اعتصاب به مثابه یك حربه در برابر حاكمیت، همچنین لزوم آزادی دكتر مصدق از زندان، رفع توقیف شماری از استادان دانشگاه و سرانجام جانبداری از تظاهرات محرم در بازار تهران، تأكید شده بود. تهیه و توزیع این اعلامیه ها تأثیر ویژه ای در فضای سیاسی آن دوره بر جای نهاد، به گونه ای كه واكنش دولت كودتا را ارمغان آورد كه به شكلی شتابزده اعلام كرد: "دولت در مقابل این گونه تحركات به شدت ایستادگی خواهد كرد." به رغم خط و نشان هایی كه دولت نظامی برای مخالفان خود، به ویژه دانشجویان می كشید، دانشگاهیان با معاضدت بازاریان، خود را برای برگزاری یك اعتصاب گسترده آماده كردند و روز ۱۶ مهر/ ۲۹ محرم، زمان و موعد مناسب این اقدام تشخیص داده شد. اعتصاب آغاز شد و بازار بسته ماند. همان روز دانشجویان به برپایی تظاهرات آرام در محیط دانشگاه مبادرت كردند. متعاقب آن، فرمانداری نظامی سراسیمه و وحشت زده چند افسر را به همراه چند دستگاه كامیون پر از سربازان تفنگدار به سوی دانشگاه گسیل داشت.سربازان مسلح در جای جای دانشگاه تهران موضع گرفتند و همه جا را زیر نظر قرار دادند. دراین روز نیروهای نظامی دست به اقدام كم سابقه ای زده و در داخل محیط دانشگاه مبادرت به دستگیری شماری از دانشجویان (گفته می شود حدود یازده نفر) به اتهام اخلال در امنیت عمومی و برهم زدن نظم، نمودند. از منظری، آنچه روز شانزدهم مهرماه روی داد، نخستین واكنش همه جانبه دانشگاه و دانشگاهیان (استاد و دانشجو) در برابر دولت كودتا بود. افزون بر این، برای نخستین مرتبه از زمان تأسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳، مأموران نظامی وارد حریم دانشگاه شدند و به دستگیری جمعی از دانشجویان مبادرت كردند.چنین رفتاری طی نوزده سالی كه از بنیادگذاری دانشگاه تهران می گذشت بی سابقه بود. بی گمان ورود قوای مسلح به محیط دانشگاه و دستگیری دانشجویان نه تنها كمكی به بهبود اوضاع نكرد بلكه به گسترش دامنه بحران و افزایش تنش و تشنج موجود افزود. هرچند نمایش اقتدار حاكمیت پهلوی بدین جا ختم نشد و پس از شكستن حرمت و قداست دانشگاه و دستگیری دانشجویان، كودتاچیان برای زهر چشم گرفتن از دانشجویان، شماری از سربازان مسلح را در برابر دانشكده های مختلف دانشگاه تهران مستقر كردند. البته در خارج از محیط دانشگاه وضع به مراتب بدتر بود، یك تانك و تعدادی كامیون مملو از نیروهای مسلح و مجهز در حالت آماده باش مقابل درِ اصلی دانشگاه تهران مستقر بودند و تمای رفت و آمدها را زیر نظر داشتند. در میدان ۲۴ اسفند (میدان انقلاب كنونی) كه در فاصله نزدیك دانشگاه قرار دارد، اوضاع نه تنها عادی نبود كه از دیگر مناطق اطراف دانشگاه بدتر هم بود. سه دستگاه تانك و چند خودرو نفربر و اتومبیل های جیپ نظامی در حاشیه میدان موضع گرفته بودند. تمامی خیابان های اصلی و كوچه های فرعی منتهی به محوطه مستطیل شكل دانشگاه در سایه نگاه مراقب و تیررس مأموران آشكار و نهان نظامی و انتظامی بود.آنان حتی رفت و آمد عابران در پیاده روها را به دقت كنترل می كردند و از اندك توقف و جزیی ترین كنجكاوی و تأمل آنان نسبت به آنچه در دانشگاه می گذشت ممانعت به عمل می آوردند. اما به رغم تمامی تمهیدات حاكمیت نظامی، در این ایام بار دیگر تهران شاهد تظاهرات در خور توجه دیگری بود و این مرتبه فریاد اعتراض نه از دل دانشگاه كه از بیرون آن، حوالی چهارراه امیراكرم، مكانی در دو كیلومتری جنوب شرقی دانشگاه، به گوش می رسید. این تظاهرات كه از ساعت ۱۰ صبح آغاز شده بود و موجب غافلگیری و برآشفتگی فرمانداری نظامی گردید، با واكنش و عكس العمل سریع نیروی انتظامی و نظامی و تیراندازی هوایی و درگیری های پراكنده به منظور متفرق كردن تظاهركنندگان، همچنین بازداشت شماری از معترضان، خاتمه یافت. به باور برخی تحلیلگران رخدادهای تاریخی- سیاسی، این نخستین تظاهرات وسیع به ابتكار نهضت مقاومت ملی بود كه در اعتراض به دستگیری و حبس دكتر مصدق و یارانش انجام گرفت و در آن قشرهای مختلفی از جمله دانشجویان، بازاریان، حتی دانش آموزان شركت داشتند. برخی منابع، شمار تظاهركنندگان در این روز را بالغ بر دوهزار نفر تخمین زدند.

---