پایان غارت نفت ایران

۲۹ اسفند, روز ملی شدن صنعت نفت

نفت و صنعت نفت در کشور عزیزمان و نیزدر بسیاری ازکشورهای تولید کننده آن نقش اساسی ایفا می کند. اقتصاد ایران نیز به طور عمده بر پایه نفت قرار داشته و دارد. در ایران نیز نفت اولا به عنوان یک منبع انرژی، زندگی و اقتصاد مردم کشور را متحول ساخته و رشد و توسعه اقتصادی را باعث گردیده، ثانیا درآمدهای حاصل از نفت سبب ترقی و پیشرفت در همه زمینه های اقتصادی و اجتماعی شده است.

● امتیازات نفتی در قرن بیستم

۱) امتیاز دارسی:

امتیاز دارسی که در۲۸ ماه مه۱۹۰۱ در زمان مظفرالدین شاه قاجار به ویلیام فاکس دارسی واگذار شد، مهمترین امتیازی بود که در آغاز قرن بیستم به مدت۶۰ سال به بیگانگان واگذار گردید. کاوش غارتگران نفت سرانجام در۲۶ ماه مه۱۹۰۸ برابر با۵ خرداد۱۲۸۷ شمسی به نتیجه رسید و موفق به اکتشاف نفت در منطقه مسجد سلیمان شدند. بعد از کشف نفت در ایران، حفظ منافع نفتی بزرگترین هدف سیاسی انگلستان شد چرا که نفت به صورت یکی از مصالح و منافع مستقیم و استراتژیکی بریتانیا درآمد و ضرورت مداخلات بیشتر انگلیس در ایران را فراهم آورد و پس از جنگ جهانی اول و از سال۱۹۲۰ به بعد شرکت نفت ایران و انگلیس به توصیه مشاورین حقوقی و مالی خود و با توجه به اهمیت نفت جنوب ایران برای دولت بریتانیا، درصدد برآمد امتیاز دارسی را تمدید و تجدید نظر کند. مذاکرات در اوایل آوریل۱۹۳۳ آغاز شد و۲۹ آوریل همان سال منجر به عقد قرارداد جدید نفتی بین طرفین گردید که معروف به قرارداد۱۹۳۳ می باشد.

۲) قرارداد الحاق گس - گلشائیان:

دولت ایران خود نیز بعد از جنگ جهانی دوم به این نتیجه رسیده بود که تجدید نظر در قرارداد۱۹۳۳ به علت تحولات اوضاع سیاسی - اقتصادی جهان و تغییر شرایط قراردادهای نفتی در کشورهای نفتخیز خاورمیانه امری الزامی و حیاتی است. بنابر این دولت ایران اعتراضات و پیشنهادهای خود را برای تعدیل شرایط قرارداد۱۹۳۳ طی۲۵ ماده به کمپانی نفت جنوب تسلیم کرد. از طرف کمپانی نفت جنوب نویل گس N.A.GASS() با گلشائیان وزیر دارایی کابینه ساعد مذاکراتی انجام دادند و سرانجام در۲۶ تیر۱۳۲۸ برابر با۱۷ ژوئیه۱۹۴۹ ،

الحاقیه ای را به قرارداد۱۹۳۳ اضافه کردند که معروف به قرارداد گس - گلشائیان گردید. علی منصور نخست وزیر، لایحه را برای تعیین تکلیف به دوره شانزدهم مجلس تقدیم کرده و خود از بیان هر گونه نظری در باره آن خودداری کرد. استعمار پیر که منافع خود را در خطر می دید، برای ایجاد حکومت دیکتاتوری و تمدید و توسعه امتیاز نفت جنوب، منصور را مجبور به استعفا کرد و سپهبد رزم آرا در۵ تیر۱۳۲۹ از سوی شاه به عنوان نخست وزیر معرفی شد. آیت الله کاشانی در این رابطه اعلامیه ای صادر و اعلام نمودند: ...« اینک مع التاسف می بینم باز می خواهند مملکت را در چنگال دیکتاتوری بیندازند و ملت ستمدیده ایران را که سالها طعم تلخ دیکتاتوری را چشیده و از حکومت مطلقه هزارگونه مصیبت و شکنجه دیده، مجددا گرفتار این بدبختی عظیم نمایند.»

● نقش آیت الله کاشانی در عدم تصویب لایحه الحاقی

آیت الله کاشانی برای جلوگیری از تصویب قرارداد نفت در مجلس، اعلامیه ای خطاب به ملت ایران در باره ملی کردن صنعت نفت صادر کرد. بعد از انتشار اعلامیه، اجتماع بزرگی در مسجد شاه (سابق) برپا گردید که در آن سخنرانان راجع به ابطال قرارداد نفت۱۳۱۲ شمسی۱۹۳۳ میلادی به سخنرانی پرداختند و خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند. در اعلامیه ای از آیت الله کاشانی آمده بود: ...« بر همه کس واضح و آشکار است که تمام بلیات و مصائب، مخصوصا هرج و مرج دستگاه اداری و غارت بیت المال و تسلط زمامداران نالایق و مملکت فروش و به طور کلی تشویق جنایتکاران و حبس و تبعید و شکنجه وطن دوستان در اثر سیاست جابر انگلستان در مملکت ما به وجود آمده است و آن دولت همیشه این اعمال خلاف عفت و انسانیت را برای غارت نفت ایران که بزرگترین و مهمترین ثروت ملی ماست، مرتکب شده و می شود... ملی شدن صنعت نفت در ایران تنها چاره بیچارگیهای ماست، زیرا بدین وسیله ثروت بی کرانی که خداوند تبارک و تعالی به ملت ایران عطا فرموده، از دست دشمنان بشر که مقصدی جز منفعت طلبی و مکیدن خون ملل ضعیف ندارند، بیرون آمده، به صاحبان حقیقی و مستحق آن می رسد... برای اینکه تکلیف دینی و وطنی ملت مسلمان ایران کاملا معلوم و روشن باشد، ناچارم این آرزوی عمومی را یک بار دیگر در اینجا بیان کنم تا به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تامین صلح جهانی، همه افراد مملکت بخواهند که صنعت نفت ایران در مناطق کشور بدون استثناء ملی اعلام شود...»

رزم آرا با گستاخی تمام و بی اعتنایی، همچنان روی تصویب قرارداد الحاقی پافشاری می کرد و در پاسخ به کمیسیون نفت ۱۲( اسفند۱۳۲۹ ) گفت: «اگر زیاد پافشاری کنند مسجد را بر سر کاشانی و مجلس را بر سر مصدق خراب خواهم کرد.» رزم آرا در۱۶ اسفند۱۳۲۹ هدف گلوله های آتشین خلیل طهماسبی که فریاد می زد «مرده باد شرکت نفت» قرار گرفت و از پا درآمد. آیت الله کاشانی در مصاحبه ای چنین گفت: ...« این عمل به نفع ملت ایران بود و این گلوله و ضربه، عالیترین و مفیدترین ضربه ای بود که به پیکر استعمار و دشمنان ملت ایران وارد آمد. قاتل رزم آرا باید آزاد شود.

این اقدام او در راه خدمت به ملت ایران و برادران مسلمانش عملی شده است...» آیت الله کاشانی در برداشتن آخرین گامها برای ملی کردن صنعت نفت و کوتاه کردن دست بیگانگان از منابع ثروت ملی و دخالت در امور کشور، همزمان با تشییع جنازه رزم آرا، دستور داد تظاهرات ملی و همگانی در خیابانهای تهران برپا شود. شاه از طریق سر لشکر ضرابی برای آیت الله کاشانی پیام فرستاد که مانع تندرویهای فداییان اسلام شود و اجتماعی را که قرار بود در میدان بهارستان برپا شود متوقف کند اما ایشان نپذیرفت و سرانجام تظاهرات بزرگ۱۰۰ هزار نفری در تهران به راه افتاد. در این روزها تنها مرد قدرتمند ایران آیت الله کاشانی به حساب می آمد و همه به حرکتها و تصمیمات وی چشم دوخته بودند.

● تصویب ملی شدن صنعت نفت

پس از رزم آرا، خلیل فهیمی به نخست وزیری انتخاب گردید. دیگر هیچ کدام از نمایندگان وابسته به انگلیس جرات مقاومت در برابر ملی شدن صنعت نفت را نداشتند و از این رو کمیسیون نفت جهت تصویب به مجلس تقدیم گردید. گزارش کمیسیون در۲۴ اسفند به تصویب مجلس شورا و در۲۹ اسفند به تصویب مجلس سنا رسید. همچنین مجلس در۲۹ اسفند۱۳۲۹ ، گزارش پیشنهادی کمیسیون نفت را به شرح زیر تصویب نمود:

«به نام سعادت ملت ایران و به منظور تامین صلح جهان، (ما) امضاء کنندگان ذیل پیشنهاد می نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثناء ملی شود، یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرار گیرد.»

روز ششم اردیبهشت۱۳۳۰ مجلس به نخست وزیری دکتر مصدق ابراز تمایل نمود و وی در هفتم اردیبهشت به نخست وزیری رسید. مجلس در تاریخ۹ اردیبهشت همان سال پس از تغییرات جزئی که در گزارش۹ ماده ای کمیسیون نفت به عمل آورد آن را تصویب کرد و در دهم اردیبهشت به تصویب مجلس سنا رسید. در۱۲ اردیبهشت دکتر مصدق ضمن معرفی کابینه خود به مجلس شورای ملی، اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور را که در سر لوحه برنامه دولت قرار داده بود، اعلام کرد.

منابع:

۱- نهضت روحانیون ایران / علی دوانی / جلد۲

۲- مسائل سیاسی - اقتصادی نفت ایران / دکتر ایرج ذوقی

۳- روزها و رویدادها/ محمدرضا مطیعان/ مجید ترکاشوند/ علی بری دیزجی