ملا قربانعلی زنجانی

ملا قربانعلی زنجانی معروف به حجت‌الاسلام مرجع تقلید قدرتمند و پر نفوذ عصر مشروطه در حدود سال ۱۲۴۶ق در یکی از روستاهای زنجان به نام ارغین چشم به جهان گشود. پدرش کشاورزی معتقد …

ملا قربانعلی زنجانی معروف به حجت‌الاسلام مرجع تقلید قدرتمند و پر نفوذ عصر مشروطه در حدود سال ۱۲۴۶ق در یکی از روستاهای زنجان به نام ارغین چشم به جهان گشود. پدرش کشاورزی معتقد و شیفته اهل بیت عصمت علیهم السلام موسوم به علی عسکر بود و مادرش سارا (نرگس) نام داشت.

در اوایل کودکی از زادگاهش به زنجان آمد و پس از طی تحصیلات مقدماتی، در مدرسه نصرالله خان به تحصیل علوم دینی پرداخت و مقدمات علوم اسلامی را نزد اساتید آن دیار از جمله آخوند ملاعلی قارپوزآبادی فرا گرفت.

در سال ۱۲۶۶ق که با شروع فتنه بابیان در زنجان و وقوع آشوب در شهر، مجال درس و بحث از عالمان دینی گرفته شده بود ملا قربانعلی زنجانی برای ادامه تحصیل و شرکت در درس خارج عازم عتبات شد، ۱ اما چون راه عراق بسته بود ابتدا مدتی را در بروجرد گذراند و سپس راهی نجف اشرف شد و در آن شهر از محضر عالمان بزرگی چون صاحب ‌جواهر، شیخ مرتضی انصاری، شیخ راضی نجفی و حاج سید حسین کوه‌کمری کسب فیض نمود.

ایشان در غربت سالیان درازی را در نهایت تنگدستی سپری نمود و با پشتکار فراوان به درجه اجتهاد نائل گشت و با درگذشت استاد ارجمندش شیخ مرتضی انصاری در سال ۱۲۸۱ق به زنجان بازگشت و دنباله کار استاد خود آخوند قارپوزآبادی را در تأسیس و تکمیل حوزه علمیه زنجان به دست گرفت وبه تربیت شاگردان و ترویج و اجرای قوانین اسلام پرداخت. ۲ از حوزه علمیه او در زنجان و از محضر پر فیضش نیز فقها و مراجع تقلید نامدار و دانشمندان بنامی همچون سید یونس اردبیلی، شیخ عبدالکریم زنجانی‌ نجفی و آخوند ملا فتحعلی زنجانی برخاسته هر کدام به سهم خویش در ترویج اسلام و روشن‌سازی افکار مسلمین کوشیدند.

از ویژگیهای شخصیت حجت‌الاسلام دانش فراوان در احکام و مسائل شرعیه، محفوظات گسترده، قوه استقلال و فقاهت عمیق بود. او بر فقه تسلط کامل داشت و شاید تنها مرجع تقلید آن دوران بود که هئیت استفتائیه نداشت و خود همه سؤالهای شرعی و استفتائات را کتباً پاسخ می‌داد.

ایشان علاوه بر فقه و اصول در عرفان و حکمت نیز اطلاعات وافری داشت. از دیگر ویژگیهایش دوری کامل او از دنیا و لذات آن بود. زهد و پارسایی و زندگی کاملاً ساده او و عدم علاقه به مال‌اندوزی ایشان همه مردم را شیفته خود ساخته بود. آن عالم بزرگوار در سراسر عمر تأهل اختیار نکرد. از جمله خصائص مهم آخوند زنجانی عزت نفس و مناعت طبع وی در قبال ارباب قدرت بود. احتشام‌السلطنه یکی از حکام زنجان در روزگار ناصرالدین‌شاه در خاطرات خود می‌نویسد: «آخوند ملا قربانعلی زنجانی مردی وارسته، فقیه، عالم و مورد توجه عموم مردم بود و ابداً با هیچ حکومتی رفت و آمد نمی‌کرد». ۳ حجت‌الاسلام در طول دوران زعامت دینی خود از عوامل حکومت قاجار نه حاکمی را پذیرفت و نه به حضور حاکمی رفت. او رجال دیوانی قاجار را عادل نمی‌دانست و با هیچ یک از پادشاهان قاجار ملاقات نکرد.

در حیات سیاسی ایشان برخورد شدید با دو حاکم خودکامه عصر استبداد در زنجان مانند مهدی خان وزیر‌همایون و سعدالسلطنه دیده می‌شود. یکی دیگر از ویژگیهای فکری، عقیدتی و سیاسی آخوند ملا قربانعلی زنجانی خصلت مشروعه‌خواهی ایشان است. او یکی از فقیهان بزرگ عصر قاجار و مشروطیت است که در جریان نهضت مشروطه‌خواهی اصل قضیه را مشکوک می‌پنداشت و آن را تحریکی از سوی دولتهای استعماری روس و انگلیس برای تأمین مقاصد خاص خودشان تلقی می‌کرد. ۴ در انقلاب مشروطه حجت‌الاسلام شیخ فضل‌الله نوری، آقا سید محمدکاظم یزدی و میرزا حسن مجتهد تبریزی معتقد بودند که قانون اساسی و دیگر قوانین حقوقی و جزایی باید مطابق با قوانین اسلام و شرع باشد به همین دلیل پیشنهاد کردند عنوان حکومت، مشروطه مشروعه باشد و شیخ فضل‌الله نوری سردمدار نهضت مشروطه مشروعه یا مشروعه‌خواهی گردید.

رویارویی و نبرد دو اندیشه مشروطه و مشروعه محدود به تهران نبود و در شهرهای بزرگ دیگر نیز وجود داشت. در رشت آیت‌الله حاج ملا محمد خمامی ‌رشتی، در زنجان آخوند ملا قربانعلی زنجانی و در تبریز میرزا محمدحسن مجتهد تبریزی از حامیان مشروطه مشروعه بودند. با مخالفتهای حجت‌الاسلام، اندیشه مشروطه‌خواهی در زنجان رونق چندانی نیافت و از این روی طرفداران مشروطیت بر آن شدند تا مردم زنجان را به نهضت مشروطه‌خواهی ملحق نمایند و بدین منظور از سوی محمدولی خان سپهدار تنکابنی دو تن از مشروطه‌خواهان رشت که در قزوین استقرار یافته بودند وارد زنجان شدند و به تبلیغ مشروطه در بین مردم پرداختند.

کم کم آرامش شهر از بین رفت و مردم دچار اختلاف عقیده شدند. آخوند ملا قربانعلی زنجانی به عظیم‌زاده اردبیلی و علی‌اکبر خان زنجانی دو مأمور اعزامی پیغام داد که برای برقراری مجدد آرامش شهر، زنجان را ترک نمایند ولی آنان به رغم این توصیه دارالحکومه را تصرف کردند و زمام امور شهر را در دست گرفتند و آتش جنگ را شعله‌ور ساختند.

در پی این اقدام مردم زنجان با رهنمودهای حجت‌الاسلام موفق شدند دارالحکومه را از دست مشروطه‌خواهان خارج نمایند ولی بعد از مدت کوتاهی محمدعلی ‌شاه از سلطنت خلع شد و مشروطه‌خواهان قدرت را در دست گرفتند. ۵ آنان پس از برقراری حکومت به تصفیه حساب با مخالفان مشروطه پرداختند. طرفداران استبداد هر یک به گوشه‌ای پناه بردند ولی حامیان مشروطه مشروعه مانند شیخ فضل‌الله نوری و آخوند ملا قربانعلی زنجانی همچون کوه مقاوم و استوار پا برجای ایستادند.

در سال ۱۳۲۷ق مشروطه‌خواهان قوایی را به سرکردگی سه تن از سرداران مشروطه به نامهای سردار معتضد، سردار بهادر بختیاری و یپرم ‌خان ارمنی جهت سرکوب مخالفان مشروطه به اردبیل و زنجان روانه ساختند. آنها، این بزرگوار را دستگیر و به عتبات عالیات تبعید نمودند. این مجاهد نستوه و بزرگوار در سال ۱۳۲۸ق تنها و غریبانه در کاظمین دار فانی را وداع گفت و تا آخرین لحظه عمر برای تحقق حکومت مشروعه پایداری نمود. از تألیفات آخوند ملا قربانعلی زنجانی می‌توان به رساله سؤال و جواب، رساله مفصل توضیح‌المسائل، حاشیه بر تبصره المتعلمین فی احکام‌الدین و حاشیه بر مکاسب اشاره نمود.