روابط روسیه و طالبان ابعاد, نگرانی ها و اهداف

ارتباط روسیه با طالبان نشان می دهد که گویا این کشور نیز همانند امریکا قائل به تفاوت میان طالبان پاکستانی و طالبان افغانستانی بوده و با تقسیم طالبان به خوب و بد به دنبال ارتباط با نوع خوب آن است

مقدمه

هرچند نام افغانستان همواره تداعی کننده خاطره ای تلخ در سیاست خارجی روسیه است و روس ها تا سال ها پس از خاتمه جنگ دوره شوروی مایل به پرداختن به این کشور نبودند، اما تهدیدات ناشی از افغانستان مسکو را ناخواسته وادار به ورود به موضوعات مرتبط با این کشور کرده است. این اجبار از میانه دهه 1990 با ظهور طالبان و جدی شدن خطر سرایت افراط گرایی اسلامی به آسیای مرکزی و سپس روسیه بیش از پیش احساس شد. هرچند در دهه 2000 با ورود نیروهای امریکا و ناتو به افغانستان توسعه جریان های افراط گرا تا حدودی مهار شد، اما کاهش نیروهای غربی و تصرف قندوز در اکتبر 2016 از سوی طالبان در 70 کیلومتری مرز تاجیکستان و حملات مشابه به شهرهای دیگر از جمله فاریاب در نزدیکی مرزهای ترکمنستان زنگ خطری برای آسیای مرکزی و روسیه بود.

مراوده برخی اتباع روسیه و آسیای مرکزی با هم قطاران رادیکال افغانستانی خود در ساختار طالبان، داعش یا القاعده که هم اکنون در افغانستان، عراق یا سوریه در حال جنگ هستند، نیز بر نگرانی ها افزوده است. مسکو همچنین نگران تبدیل شدن افغانستان به مأمنی برای تروریست های شکست خورده داعشی در عراق و سوریه است. به تبع این نگرانی ها، اکتبر 2016 وزارت دفاع روسیه پایگاه 201 این کشور در تاجیکستان را برای حفاظت بیشتر مرزی تقویت کرد و هم زمان پوتین در نشست سران «سی آی اس» درباره رشد فزاینده تروریسم در افغانستان هشدار داد.[1] هرچند برخی ادله اعلامی کرملین در توجیه دخالت نظامی در سوریه در مورد افغانستان نیز صادق است (فعالیت فرامرزی تروریسم و درخواست دولت مرکزی برای کمک)، اما مسکو در باب افغانستان کاملاً محتاط است و تلاش کرده تا با تعامل با بازیگران مختلف حتی طالبان تهدیدات ناشی از این کشور را مدیریت و دفع نماید.

افغانستان، منبع تهدید برای روسیه

افغانستان در دوره پساشوروی بیش از آنکه منبع منافع برای مسکو باشد، منبع تهدید بوده است. این تهدیدات را می توان در دو طیف متقارن (عمدتاً ژئوپولیتیکی) و نامتقارنِ امنیتی تقسیم بندی کرد. تهدیدات ژئوپولیتیکی بیش از هر چیز ناشی از رقابت قدرت بر سر افغانستان میان قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای است. روسیه در تاریخ دورتر در مورد بریتانیا و در تاریخ اخیر به ویژه بعد از اشغال افغانستان از سوی امریکا و ناتو نگران سوء استفاده واشنگتن و بروکسل از بی ثباتی ها در این کشور برای قبض ژئوپولیتیکی خود در منطقه بوده است.

به باور کرملین، هدف عملیات امریکا و ناتو در افغانستان نه برای مقابله با تروریسم، بلکه حتی تحریک تروریسم برای بهره برداری سیاسی و نظامی و اعمال فشار مستقیم و غیرمستقیم بر همسایگان افغانستان از جمله چین، هند، پاکستان، ایران، آسیای مرکزی و روسیه است. در نگاه روس ها، همچنانکه امریکا از افغانستان برای تحمیل شکستی بزرگ به شوروی استفاده کرد، هنوز نیز می تواند از این کشور برای اعمال فشار بر روسیه استفاده نماید. اما رویکرد سیاسی و ژئوپولیتیکی روسیه به افغانستان تنها معطوف به رقابت و موازنه سازی با غرب نیست و کرملین به ایجاد موازنه با سایر قدرت ها چون چین، هند و دیگر همسایگان این کشور از جمله ایران و پاکستان نیز توجه داشته و دارد.

در طیف تهدیدات نامتقارن ناشی از افغاستان به طور واضح می توان به فعالیت گروهک های تروریستی و افراط گرا از القاعده، تا طالبان و داعش اشاره کرد. در شرایط بی ثبات ناشی از فعالیت این گروهک ها قاچاق مواد مخدر و سلاح نیز افزایش یافته و این مسئله برای روسیه حساسیت خاص خود را دارد. این حساسیت همچون تهدیدات ژئوپولیتیکی به واسطه فرض پویایی امنیت و ناامنی و جریان پیوسته آنها از افغانستان تا آسیای مرکزی و روسیه است. بر همین اساس، مسکو نمی تواند نسبت به تحولات افغانستان بی تفاوت بماند.

در اسناد بالادستی سیاست خارجی و امنیتی از جمله در بند 97 «مفهوم سیاست خارجی روسیه (مصوب 30 نوامبر 2016)» استمرار بی ثباتی در افغانستان تهدید جدی برای این کشور و سایر کشورهای حوزه «سی آی اس» دانسته شده است. هرچند در «دکترین نظامی روسیه (مصوب 25 دسامبر 2014)» نامی از افغانستان به میان نیامده (اساساً به نام کشورها در این سند اشاره نمی شود)، اما بند 12 آن ضمن اشاره به فزایندگی تهدیدات ترویستی و افراط گرایی بر ضرورت پیدا کردن راه کارهایی برای مقابله با این تهدیدات در داخل روسیه و خارج مرزهای این کشور تأکید شده است. این مهم در بندهای مختلف «راهبرد امنیت ملی روسیه (مصوب 31 دسامبر 2015)» نیز مورد تأکید قرار گرفته است.

پوتین در همین رابطه، ضمن اشاره به تأثیر دخالت های بی ثبات ساز خارجی در ظهور و گسترش تهدیدات نامتقارن که عموماً با سوءاستفاده از گروه های افراطی و تروریستی جهت تحقق اهداف سیاسی و ژئوپلیتیکی همراه است، بر مخالفت روسیه با رویکرد دوگانه به تروریسم و تقسیم تروریست ها به خوب و بد تأکید دارد.[2] از این منظر، مسکو بین تروریسمِ دستکاری شده و منافع ژئوپولیتیکی در افغانستان یعنی بین دو طیف تهدیدات متفارن و نامتقارن موجود در این کشور ارتباط قائل است.

دفع تهدید

در بند 97 «مفهوم سیاست خارجی روسیه (مصوب 30 نوامبر 2016)» تصریح شده که مسکو در تعامل با دولت افغانستان، سایر کشورهای علاقمند و همچنین سازمان های منطقه ای و بین المللی و با احترام به قوانین و منافع همه گروه های قومی در این کشور جهت حل مشکلات افغانستان تلاش خواهد کرد. در عمل نیز این رویکرد پیاده شده و مسکو اقدام در زمینه های مختلف و تعامل با نیروهای مختلف فعال در سطوح فروملی، ملی، منطقه ای و بین المللی از گروه های قومی تا دولت ها و سازمان ها را برای تأمین منافع خود در افغانستان در نظر داشته و دارد. همکاری آن با ائتلاف شمال در دهه 2000، تعامل آن با ایران در این دهه علیه طالبان، همکاری با امریکا در افغانستان بعد از حملات 11 سپتامبر، نشست سه جانبه اخیر آن با پاکستان و چین در مورد افغانستان و ارتباط گیری با طالبان نمونه هایی از دیپلماسی چندلایه و چندبرداری روسیه در افغانستان هستند.

رویکرد چندبرداری یکی از اصول عملی سیاست خارجی مسکو است و دلیل کاربست آن در افغانستان از یک سو به واسطه ماهیت پویا و چندسطحی تهدیدهای ناشی از این کشور و از سوی دیگر، به دلیل «ضعف» دولت کابل و نفوذپذیری آن از امریکا است. این دو مولفه مسکو را مجبور کرده تا برای رفع تهدیدات همه ابزارها و شرکاء ممکن را در نظر بگیرد. با این ملاحظه، هرچند روسیه به فعالیت امریکا و ناتو در افغانستان بدبین است، اما به وجود سطحی از منفعت در تعامل با آنها اعتقاد دارد و بر همین اساس حتی در مقطعی به ناتو اجازه استفاده از سرزمین روسیه برای عملیات ترانزیتی مرتبط با عملیات در افغانستان را نیز داد.

در این بین، ارتباط گیری با طالبان از سوی روسیه اقدامی سوال برانگیز است که تناقضاتی نهفته دارد. اولین تناقض نظری و رویکردی است. بند 18 «راهبرد امنیت ملی روسیه (مصوب 31 دسامبر 2015)» ظهور و قدرت یابی تروریسم از جمله داعش را نتیجه تلاش برای براندازی دولت های قانونی، تحریک تنش و بی ثباتی داخلی و کاربست استانداردهای دوگانه در مبارزه با تروریسم می داند. روسیه از جمله در مورد سوریه نیز به تکرار بر ناصحیح بودن تقسیم تروریسم به خوب و بد تأکید و حتی غرب را به استفاده ابزاری از تروریسم متهم کرده است. اگر این اصول و مواضع مبنا قرار گیرد، در آن صورت اقدام مسکو در برقراری رابطه با طالبان نقض آنها و تکرار فعل غربی خواهد بود. چرا که ارتباط با طالبان در حالی صورت گرفته که این گروه بر اساس تصمیم سال 2003 دادگاه عالی روسیه به عنوان گروه تروریستی شناخته شده و هم اکنون در این لیست قرار دارد.[3]

نکته دوم اینکه هرچند روسیه در مورد افغانستان و مقوله تروریسم همواره بر ضرورت اتخاذ رویکرد و اقدام جمعی تأکید کرده، اما چرایی عدم استفاده آن از سازوکارها و ظرفیت های منطقه ای محل سئوال است. در این باب می توان به سازمان شانگهای اشاره کرد که هم افغانستان و هم بسیاری از کشورهای همسایه این کشور در آن حضور دارند. یکی از وظایف و اهداف اصلی سازمان شانگهای نیز اقدام در حوزه امنیت و مقابله جمعی با تهدیدهای امنیتی منطقه ای است. به رغم ظرفیت های مختلف این سازمان، مسکو توجه جدی به این نهاد در مورد افغانستان نداشته است. تناقض این رویکرد در اینجاست که اگر مسکو به اثرمندی این سازمان اعتقاد دارد و توجه نمی کند که نشانه نقص رفتار کرملین است، اما اگر به اثرمندی آن اعتقاد ندارد که اعترافی به ناکارآمدی سازمان شانگهای در انجام وظایف ذاتی آن است.

برگزاری نشست اخیر میان روسیه، پاکستان و چین بدون حضور سایر همسایگان افغانستان موید نگاه بی اعتماد روسیه به اقدام جامع منطقه ای در مورد افغانستان است. هرچند عدم دعوت از ایران به این نشست به معنی فقدان همکاری میان مسکو و تهران در مورد افغانستان نیست و دو کشور تعاملاتی در این باب داشته و دارند، اما تردیدی نیست که مدیریت و دفع تهدیدات سیال و فرامرزی ناشی از افغانستان چهارچوب جمعی گسترده تری را می طلبد.

عدم تمایل مسکو به چنین چهارچوبه ای ناشی از فرض فقدان شرایط لازم برای اثرمندی آن است. اختلافات میان کشورهای منطقه از یک سو و اختلافات برخی از آنها با قدرت های فرامنطقه ای از جمله امریکا از سوی دیگر، مانعی بر سر عملیاتی شدن اقدام جامع و سیاست چندبرداری مسکو است. روسیه مایل نیست همکاری آن با ایران در افغانستان مانعی برای تعامل این کشور با امریکا یا پاکستان و بالعکس باشد. اما در عمل چنین تحولی حادث می شود و لذا، مسکو چهارچوبه محدودتر را ترجیح می دهد.

چرایی ارتباط گیری با طالبان

اولین تماس های روسیه با طالبان در سال 1995 به صورت غیررسمی و برای آزاد کردن هفت خدمه الیوشین-76 این کشور انجام شد که به دست طالبان اسیر شده بودند (این هواپیما حامل تجهیزات نظامی از آلبانی به کابل برای ائتلاف شمال بود که بعد از یکسال خدمه آن آزاد شدند). به رغم این ارتباطات پراکنده، دیدگاه ها در کرملین در مورد طالبان منفی بود. الکساندر لبد، دبیر وقت شورای امنیت روسیه در سال 1996 تأکید کرده بود که اگر طالبان در افغانستان متوقف نشود، تا سامارا (شهری در جنوب روسیه) پیشروی خواهد کرد.[4] در دهه 2000 نیز پس از قدرت یابی القاعده در افغانستان و تعامل میان روسیه و امریکا در این کشور بعد از 11 سپتامبر تفاوتی بین القاعده و طالبان دیده نشد و کرملین بر مقابله با همه این جریانات تأکید می کرد.

اما در دهه 2010 دیدگاه ها در روسیه در مورد طالبان به صورت نسبی تغییر کرده و تفاوت میان طالبان افغانستانی با طالبان پاکستانی، القاعده و داعش دیده می شود. در این رویکرد، برای طالبان میانه رو کارکردهایی چون مقابله ایزایی یا حتی ایجابی با ناتو و امریکا و به ویژه علیه قدرت یابی داعش در افغانستان نیز فرض می شود. برای به خدمت گرفتن این کارکردها است که با میانجی گری تاجیکستان تماس هایی میان روسیه و طالبان «میانه رو» برقرار شده است.

باید توجه داشت که اساساً چنین ارتباطاتی در دیپلماسی مخفی و اقدامات نامتقارن روسیه در سیاست خارجی بی سابقه نبوده و نمونه آن هم اکنون در ارتباطات مستقیم و غیرمستقیم این کشور با گروه های مختلف معارض سوری نیز مشهود است. در مورد طالبان همچنانکه اشاره شد روسیه دولت کابل را برای مقابله موثر با افراط گرایی و مهار ابعاد فرامرزی آن «ضعیف و ناکارآمد» می داند، به نیت واقعی امریکا و ناتو برای مقابله با ترویسم در افغانستان بدبین است و استفاده ابزاری آنها از افراط گرایی در این کشور را از نظر دور نمی دارد. در این شرایط و نظر به حساسیت بالا در روسیه نسبت به تروریسم و افراط گرایی و احتمال سرایت آن به روسیه، این کشور استفاده از ابزارهای مختلف حتی ارتباط با طالبان را برای دفع این تهدید رد نمی کند.

برخی تحلیل گران روس با استقبال از این ابتکار و تأکید بر تعییر ماهیت طالبان طی سالیان اخیر و تغییر مواضع آن از افراط به میانه روی، تأکید دارند که در صورت موفقیت روسیه به نفوذگذاری بر طالبان و نقشه سیاسی افغانستان، ضمن دفع این تهدید دستآوردهای بزرگتری نیز نصیب آن خواهد شد. از جمله ایجاد موازنه با امریکا و چین و تأثیرگذاری بر تحولات منطقه از جمله آسیای مرکزی موثرتر صورت خواهد گرفت.[5] برخی دیگر نیز با تأیید اصل تعامل با طالبان، این نیرو را بازیگری موثر برای ممانعت از قدرت یابی داعش در افغانستان ذکر می کنند.[6]

با این ملاحظه، ارتباط روسیه با طالبان نشان می دهد که گویا این کشور نیز همانند امریکا قائل به تفاوت میان طالبان پاکستانی و طالبان افغانستانی بوده و با تقسیم طالبان به «خوب و بد» به دنبال ارتباط با نوع «خوب» آن است. این رویکرد به ویژه بعد از اعلام رسمی مرگ ملا عمر، رهبر طالبان در سال 2015 و ایجاد شکاف در این گروه و تقسیم آن به دسته های مختلف تقویت شده و این فرض قوت گرفته که امکان ارتباط با طیف میانه رُوی این گروهک ممکن بوده و منافعی در پی خواهد داشت.

اهداف تاکتیکی ارتباط با طالبان

رویکرد تاکتیکی ارتباط با طالبان با هدف مدیریت و دفع تهدید مد نظر روسیه قرار گرفته است. کرملین به طالبان و ارتباط با این گروه نگاه ماهوی ندارد و تنها در جستجوی راه کاری موثرتر برای تأمین منافع امنیتی خود است. ابعاد و اهداف این رابطه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد؛

1) رویکرد ابزاری با هدف مدیریت و دفع تهدید و نه ضرورتاً برقراری یک رابطه گسترده با یک نیروی مشروع. روسیه در مقایسه با امریکا، ایران، پاکستان و حتی برخی کشورهای آسیای مرکزی از امکانات زیادی برای اثرگذاری سیاسی در افغانستان برخوردار نیست. ارتباط با طالبان می تواند این ضعف را به صورت مستقیم و غیرمستقیم ترمیم کند.

2) هدف اطلاعاتی و شناسایی. رابطه با طالبان یکی از راه کارهای شناخت ظرفیت ها، گستره توان و اقدام این نیرو است. این اطلاعات می تواند برای وارد کردن ضربات متقارن و نامتقارن آتی به این گروهک در زمان و شرایط مقتضی مفید واقع شود.

3) استفاده ابزاری از طالبان علیه امریکا و ناتو. ارتباط با طالبان و تهدید به مسلح کردن آن با سلاح های پیشرفته علیه نیروهای امریکایی و ناتو در افغانستان اهرمی در دست مسکو برای امتیازگیری از واشنگتن در سایر حوزه ها از جمله سوریه و اوکراین است. این اهرم با توجه به تمایل جمهوری خواهان به مسلح کردن دولت اوکراین و معارضین سوری علیه مسکو می تواند کاربرد سلبی داشته باشد (هرچند چنین اقدامی خطرات خاص خود را خواهد داشت).

4) مجاب کردن امریکا به تعامل و توجه به منافع روسیه در افغانستان.

5) فشار بر دولت کابل. کرملین دولت کابل را دولتی ضعیف و زیرنفوذ واشنگتن می داند. رابطه با طالبان می تواند اهرم فشاری برای مجبور کردن کابل به توجه جدی تر به ملاحظات و منافع مسکو باشد.

6) ایجاد اختلافات درونی در طالبان. به حتم ارتباط با روسیه مورد تأیید تمام رده های طالبان نیست و این مسئله می تواند باعث اختلاف درون این گروه شود. این اختلاف و به تبع آن نزدیک شدن برخی از زیرگروه های طالبان به مسکو می تواند آنها را در مقابل سایرین قرار داده و اختلافات را تشدید کند.

7) تلاش برای حل کردن طیف میانه روی طالبان در جریانات سیاسی افغانستان (هدف بلندمدت). از بین نرفتن جریان فکری طالبان و نیروهای این گروهک بعد از سال ها جنگ، روسیه را به همان نتیجه ای رسانده که در جنگ با چچن ها دریافته است. اینکه مبارزه با افراط و تروریسم نیازمند اقدامی ریشه ای و بلندمدت است، در این زمینه صِرف سرکوب نظامی کفایت نخواهد کرد و این تهدید باید با جذب برخی نیروهای میانه رو به روندهای سیاسی مدیریت نیز بشود.

8) استفاده از شر علیه شر. استفاده از طالبان در مقابل سایر نیروهای افراط گرا در افغانستان از جمله داعش نیز مورد توجه روسیه است. از این طریق هم طالبان و هم داعش همزمان تضعیف شده و توسل احتمالی آنها به نیروهای خارجی از جمله مسکو برای تأمین پول و سلاح می تواند سایر اهداف روسیه را نیز محقق نماید.

روسیه بسیاری از این اهداف را در رویکرد ابزاری و مذاکرات تاکتیکی خود با مخالفین سوری نیز دنبال می کند. شناسایی بهتر ظرفیت ها، پتانسیل ها، نقاط قوت و ضعف آنها، کاهش اهرم های فشار غرب، اعراب و ترکیه و در مقابل به دست آوردن اهرمی برای چانه زنی و فشار بر آنها، ایجاد تفرقه در میان مخالفین با در نظرداشتن اختلاف دیدگاه میان آنها در خصوص تعامل با روسیه، استفاده از گروه های مخالف میانه رو در مقابل داعش و سایر معارضین و همچنین فشار بر دولت اسد برای مجبور کردن آن به تمکین به خواسته های مسکو از جمله مزایایی است که مسکو در تعامل با گروه های معارض سوری به دست آورده و خواهد آورد.

جمع بندی

در روابط تاکتیکی و رویکرد ابزاری روسیه به رابطه با طالبان نباید اغراق شود. این رابطه تنها با هدف مدیریت و دفع تهدید در دستور کرملین قرار گرفته و اهداف ایجابی بلندمدت را دنبال نمی کند. در سوی مقابل نیز یکی از اهداف اعلامی اصلی طالبان مقابله با اشغال و اشغال گری است و از همین منظر برخی از لایه های آن با ارتباط با روسیه مخالفند. خاطره جنگ دوره شوروی نیز برای هر دو طرف همچنان تداعی تلخی است. با این ملاحظه، ظرفیت زیادی برای روابط گسترده میان روسیه و طالبان نمی توان قائل بود. مسکو در بلندمدت همکاری چندسطحی با دولت کابل، کشورهای منطقه و قدرت های بزرگ از جمله امریکا را به تعامل با طالبان را ترجیح داده و می دهد، اما به تبع ناکارآمدی این ابزارها در شرایط حاضر به رابطه ابزاری با طالبان گرایش یافته است. به حتم تحقق اهداف تعیین شده در رابطه با طالبان به سادگی میسر نخواهد شد، اما کسب حداقل ها نیز خود دستاورد محسوب می شود.

در این بین، هرچند مسکو در شرایط فعلی مکانیسم های چندجانبه منطقه ای برای اقدام در افغانستان را آماده نمی داند، اما فقدان یک چهارچوبه منسجم برای همکاری میان ایران و روسیه در افغانستان محل تأمل است. چرا که دو کشور در هر دو حوزه تهدیدات متقارن و نامتقارن ناشی از افغانستان دیدگاه های مشترکی دارند و تجمیع توان آنها می تواند در مدیریت و دفع تهدیدها موثرتر باشد. فقدان این چهارچوبه همکاری نشانه ای از فقدان راهبرد مشخص در روابط کلان میان تهران و مسکو است. به این معنی که اگر ژئوپولیتیک و تهدیدهای نامتقارن داعش در سوریه دلیل همکاری دو کشور بوده، چنین تهدیدی با ماهیت یکسان در افغانستان نیز وجود دارد. در صورت وجود راهبرد مشخص میان دو کشور تعامل آنها در سوریه قابل تعمیم به افغانستان نیز بود، اما ناپیوستگی تعاملات دو کشور مویدی بر فقدان راهبرد مشخص در این روابط است.

منابع

[1]. Балтачева, Марина и Мошкин, Михаил (Ноября 25, 2016) "Талибов напрасно записали в союзники России". Взгляд. HTML: http://vz.ru/world/2016/11/25/845770.html (مارینا بالتاچِووا و میخائیل موشکین، طالبان به اشتباه متحد روسیه دانسته می شود)

[2]. "Путин: нельзя делить террористов на хороших и плохих" (Август 5, 2016). «Газета Известия». HTML: http://izvestia.ru/news/625600#ixzz4KRyzTFxR (پوتین: نباید تروریست ها را به خوب و بد تقسیم کرد)

[3]. "Единый федеральный список организаций, в том числе иностранных и международных организаций, признанных в соответствии с законодательством Российской Федерации террористическими" (Октября 25, 2016). Федеральная служба безопасности Российской Федерации. HTML: http://www.fsb.ru/fsb/npd/terror.htm (لیست واحد فدرال در مورد سازما ن های خارجی و بین المللی که طبق قانون تروریستی شناخته شده اند)

[4]. Дубнов, Аркадий (Января 14, 2016) "Почему интересы России и «Талибана» «объективно совпали»". Московский Центр Карнеги. HTML: http://carnegie.ru/commentary/?fa=62459 (آرکادی دوبنوف، چرا منافع روسیه و طالبان به صورت عینی منطبق هستند)

[5]. Там же. (همان)

[6]. Резчиков, Андрей и Мошкин, Михаил (23 Декабря, 2015) "У России и «Талибана» обнаружились общие интересы". Взгляд. HTML: http://vz.ru/politics/2015/12/23/785620.html (آندره رزچیکوف و میخائیل موشکین، بین روسیه و طالبان منافع مشترکی وجود دارد)

نویسنده: علیرضا نوری

منبع: «شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی»