صوفی رازی

ابوالحسین عبدالرحمان بن عمر بن محمد بن سهل صوفی رازی, در سال ۲۹۱ هجری مهی ۲۸۳ هجری خورشیدی به دنیا آمد و در سال ۳۷۶ هجری مهی ۳۶۶ هجری خورشیدی در سن ۸۳ سالگی از دنیا رفت

● ستاره شناس و رصدگر بزرگ ایران

چند روز پیش گفته شد كه برخی از جوانان دوستدار نجوم و فعالیت های رصدی در ایران، بر آن شده اند تا علاوه بر برگزاری «ماراتن مسیه» به «رقابت صوفی» نیزبپردازند. برای نگارنده، این خوشایندترین خبری بود كه در چند سال گذشته از كوشش های این شب زنده داران آسمان نگر شنیده شد. در سال های اخیر واژه های «المپیاد» و «ماراتن» نام تنها نبردی كه ایرانیان از یونانیان شكست خوردند و همواره آنان و غربیان این واژه را برای تحقیر ایرانیان به كار برده اند به فراوانی در ایران كاربرد پیدا كرده است و هرگونه رقابت و مسابقه ای را با این واژه های غیرمیهنی كه در شٲن ایرانیان نیست، همراه می سازند. دیرینگی كوشش های دانشی و ورزشی در ایران زمین به زمان هایی بازمی گردد كه اصلا كشوری به نام یونان در زیر گنبد آسمان وجود نداشته است.

از سوی دیگر با اینكه فهرست های فراوانی از طبقه بندی ستارگان و اجرام آسمانی در مكتب های هیئت و نجوم ایرانی وجود داشته است اما همه آنها به نفع «اجرام مسیه» به كناری گذارده شده بودند و این شایسته ملتی با سابقه و دستاوردهای درخشان در دانش ستاره شناسی نبود. این نگارنده نیز بارها و از جمله در تاریخ ۷ اسفند ماه در همین ستون، لزوم توجه به آثار ایرانی به جای نمونه های غربی را یادآور شده بود. اینك تصمیم جوانان ایران زمین برای رویكرد به هویت ملی و برگزاری «رقابت صوفی» را ارج نهاده و در نوشتار زیر به یك بررسی كوتاه در باره این دانشمند گرانپایه ایرانی می پردازیم.ابوالحسین عبدالرحمان بن عمر بن محمد بن سهل صوفی رازی، در سال ۲۹۱ هجری مهی ۲۸۳ هجری خورشیدی به دنیا آمد و در سال ۳۷۶ هجری مهی ۳۶۶ هجری خورشیدی در سن ۸۳ سالگی از دنیا رفت.

با اینكه واژه «رازی» در نام او، خاستگاه او را به «ری» منسوب می دارد، اما گویا در اصل از مردمان شهر «فسا» در استان فارس بوده است.

از زندگی شخصی و حتی علمی صوفی آگاهی چندانی در دست نیست. او در مقدمه صورالكواكب، خود را شاگرد دانشمندی ناشناخته به نام «استاد رئیس ابوالفضل» در شهر اصفهان می داند و در همان شهر منجم دربار عضد الدوله دیلمی بوده است. ابن قفطی در «تاریخ الحكما» اوایل سده هفتم هجری نقل می كند كه عضد الدوله به شاگردی صوفی در «معرفت كواكب ثابته و مسیر ایشان» افتخار می كرده است.صوفی، ستاره شناسی بزرگ با گرایش در «هیئت» بوده است. آثار برجای مانده از او نشان می دهد كه بیش از هر چیز به ستاره شناسی رصدی، مشاهده و اندازه گیری عملی می پرداخته است.

در آثار اروپایی همچون همیشه نام صوفی به عنوان دانشمندی عرب به قلم می رود و این از آنجا ناشی شده است كه نوشته های دانشمندان ایرانی در سده های نخستین اسلامی به زبان عربی نوشته شده است. در حالی كه می دانیم عربان حتی مفهوم برج های دوازده گانه را نیز نمی شناخته اند. برای آگاهی بیشتر بنگرید به: كرلو آلفونسو نلینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمه استاد احمد آرام، ص ۱۳۷ تا ۱۴۲از صوفی آثار متعددی برجای مانده است كه مهمترین آنها كتاب «صورالكواكب» است. صوفی در این كتاب كه در سال ۳۵۳ قمری نوشته شده، به معرفی و طبقه بندی كامل ستارگان و قدر اعظام و طول و عرض آنها با دقت یك دقیقه پرداخته است.

او حتی رنگ بسیاری از ستارگان را نیز مطالعه و ثبت كرده است. در این كتاب، ۴۸ صورت فلكی و نزدیك به یك هزار ستاره نام برده شده است كه تمامی ویژگی ها و مختصات آنها را با محاسبه و مشاهده شخصی و رصد دقیق آنها به دست آورده است. این كتاب را نگاره هایی از صورت های فلكی در دو حالت «چنان كه بر آسمان بینند» و «چنان كه بر كره بینند» همراهی می كند. او «قدر» میزان روشنایی هر ستاره را با نشان دادن دایره ای بزرگ یا كوچك با شماره ای بر كنار آن نشان داده است. شیوه ای كه هنوز برخی بر این گمانند كه نوآوری دانشمندان اروپایی در سده های اخیر بوده است.ابوریحان بیرونی بارها در آثار نجومی خود برای تایید درستی سخنان خود، شواهدی از صوفی را نقل می كند و در جدول ها و مقاله نهم از كتاب نجومی گرانپایه خود «قانون مسعودی» كه متٲسفانه هنوز به فارسی ترجمه نشده است مرجع تمامی ثبت قدرهای ستارگان را كتاب صورالكواكب می داند.

قانون مسعودی، جلد سوم، بیروت، ۲۰۰۲، ص ۲۱ به بعد ابن یونس نیز در «زیج كبیر» مقام علمی صوفی را می ستاید.او چنان رصدگری دانا و دقیق بوده است كه توصیف های او از ستارگان تا صدها سال به عنوان یك مرجع مهم علمی در جهان شناخته می شده و در قرون وسطی به زبان های گوناگون اروپایی ترجمه می شود. نسخه های ترجمه اسپانیایی صورالكواكب از سده سیزدهم میلادی و ترجمه فرانسوی منتشر شده در سن پترزبورگ در سال ۱۸۷۴ نمونه هایی بازمانده از آن است. نام صوفی به گونه تلفظ اروپایی آن یعنی Azophi شناخته می شود و برای یادمان او، نامش در نامگذاری های جهانی پدیده های كیهانی به كار گرفته می شود. رصدهای ثبت شده در صورالكواكب صوفی در سراسر قرون وسطی مرجع اصلی طراحی و ساخت كره های آسمانی در اروپا بوده است. ابن قفطی همچنین گزارش كرده است كه در كتابخانه قاهره یك كره آسمانی بوده است كه ساخت صوفی بوده و به بهای سه هزار سكه زر خریداری شده بوده است.

استاد ابوالقاسم قربانی بر این باور است كه صورالكواكب منبع اصلی تهیه «زیج آلفونسی» برای پادشاه كاستیل. در شبه جزیره ایبری در سده سیزدهم میلادی بوده است ریاضیدانان ایرانی، ۱۳۵۰، ص ۹۹ از صورالكواكب نسخه های متعددی بازمانده است كه مهمترین آنها ترجمه فارسی آن توسط خواجه نصیر طوسی موجود در كتابخانه ایاصوفیه در سال ۶۴۷ هجری قمری است كه به خط خود خواجه است. چاپ عكسی این كتاب در سال ۱۳۴۸ به كوشش استاد پرویز ناتل خانلری در مجموعه كتاب های بنیاد فرهنگ ایران منتشر شده و چاپ دیگر حروف چینی شده آن نیز به همت بهروز مشیری در سال ۱۳۸۱ منتشر شده است.آگاهی دیگری كه از كوشش های علمی صوفی در دست است، به گزارش دیگری از ابوریحان بیرونی در كتاب «تحدید النهایات الاماكن » باز می گردد. او چنین آورده است كه در سال ۳۵۹ هجری قمری، صوفی اقدام به اندازه گیری رصدی میل دایره البروج با حلقه ای به قطر داخلی دو و نیم ذراع در شهر شیراز می كند. در این رصد گروهی دیگر از ستاره شناسان ایرانی او را همراهی كرده اند.

رضا مرادی غیاث آبادی