حبس عامل تنبه یا تجری

راجع به زندان و اهداف مترتب بر حبس پیش از این مطالبی مطرح و یا منتشر شده است و اگر چه از تاریخچه زندان اطلاعات زیادی در دست نیست و یا روشنفکران و محققان علاقمندی زیادی به مقوله زندان نشان نداده اند اما باید اذعان نمود که در هر صورت زندان یک ضرورت اجتناب ناپذیر برای حیات و امنیت انسان در شراط کنونی جهان است

راجع به زندان و اهداف مترتب بر حبس پیش از این مطالبی مطرح و یا منتشر شده است و اگر چه از تاریخچه زندان اطلاعات زیادی در دست نیست و یا روشنفکران و محققان علاقمندی زیادی به مقوله زندان نشان نداده اند اما باید اذعان نمود که در هر صورت زندان یک ضرورت اجتناب ناپذیر برای حیات و امنیت انسان در شراط کنونی جهان است . بحث هایی که پیرامون جامعه مدنی و یا مدینه فاضله مطرح می باشد مباحث زیبا و در صورت تحقق ارزشمند است اما آنچه که در حوزه واقعیات اجتماعی قابل استنتاج و استنباط است همانا پای فشردن بر امر ضروری بودن ابقاء زندان در جامعه با هدف تامین بخشی از امنیت مردم می باشد . اما نکته مهمتر از وجود یا عدم وجود زندان اثربخشی فرآیند مترتب بر زندان است . که موارد زیر را در بر می گیرد .

آیا حبس عامل تنبه است یا تجری و حبس با کدام شرایط موثر است . آیا حبسهای طولانی مدت اثر بخش هستند یا حبسهای کوتاه مدت . حبس در محبس یا در خارج از زندان که در ادامه به آن خواهیم پرداخت . لازم می دانم از دوست و همکار ارجمند جناب آقای براتوند که در تنظیم پرسشنامه و تحلیل داده های آماری ما را به خوبی یاری دادند تشکر و قدر دانی نمایم /.

●تاریخچه مجازات و حبس

اجتماعات نخستین انسانی به دلایل متعددی از جمله فقدان دیدگاه‌های اصلاحی ، غلبه دیدگاه قصاص، انتقام و تشفی خاطر آسیب‌دیده و از همه مهم‌تر و تعیین‌كننده تر فقدان توان و امكانات نگهداری ، تغذیه و محافظت از مجرمین ، چندان گرایشی به استفاده از حبس نداشتند قدیمی‌ترین قوانین مكتوب بشر شامل قوانین هیتی‌ها(بهزادی ۱۳۷۸:۹) و حمورابی (جوان ۱۳۵۳:۲۱۱) عمدتاً جرائم مالی برای فرد خاطی یا استفاده از قاعده سرراست « چشم‌ در برابر چشم» را در بر می‌گیرد. این شرایط حتی در مورد جرائم غیرعمدی صادق بود. مسئولیت فردی و در مواردی خانوادگی بود. مثلاً یكی از قوانین حمورابی می‌گوید اگر پلی خراب شود و فرزند كسی كه از روی پل عبور می‌كرده دچار آسیب شود و یا بمیرد فرزند معمار پل به همان نسبت آسیب قصاص شده و یا به قتل می‌رسد(كی نیا ۱۳۷۳:۲۹) در واقع مسئولیت جزایی بر پایه «مادی بودن عمل » بنا شده بود و اگر كسی مرتكب جرم می‌شد مستحق مجازات بود اعم از اینكه به لحاظ روانی از سلامت برخوردار باشد یا خیر؟(شامبیاتی ۱۳۷۲:۱۳۶). با این تفاصیل بشر مراحلی را در اعمال مجازات طی كرده كه عبارتند از:

●دوران انتقام : در این مرحله جوامع فقدان تشكل و انسجام امروزین بوده‌اند و خانواده تنها ساختار منظم و قاعده‌دار بوده است. جرائم ارتكابی اغلب شامل قتل و غارت ، سرقت ، ضرب و جرح و تصرف عدوانی املاك و احشام بود از آنجا كه دراین دوره جامعه به معنای كنونی وجود نداشته نه از بروز چنین وقایع تلخی متأثر می‌شد و نه امكان بروز واكنش اجتماعی نسبت به این وقایع موجود بود. به این ترتیب قربانی متوسل به انتقام‌گیری می‌شد. چنان كه پیشتر متذكر گردید از خصوصیات این دوره مسئولیت جمعی اعضای خانواده فرد مرتكب جرم می‌باشد. در مواردی این انتقام حالت قبیله‌ای به خود می‌گرفت و با توجه به سطح زندگی و نحوه پیوستگی اعضای قبیله همهٔ افراد آن قوم وقبیله را دربرمی‌گرفت(مظلومان ۱۳۵۵نقل از شامبیاتی ۱۳۷۲:۱۳۷).

به تدریج جامعه دچار دگرگونی شد و نظامی در امور اجتماعی بوجود آمد و دولت در اَشكال اولیه آن شكل گرفت. حاصل این روند برای جرم و مجازات دو شكل بود اول از بین رفتن مسئولیت جمعی به این معنی كه تنها شخص بزهكار مسئول عمل مجرمانه به شمار رفت و پی‌آمد عمل مجرمانه را به صورت فردی تحمل می‌كرد. دوم تعدیل مجازات در برابر فعالیت مجرمانه بود. از آنجا كه تا پیش از این تحولات مجازات براساس انتقام بود و اندازه و حدود آن بستگی به ترحم و شفقت قربانی عمل مجرمانه بود كه گاه حد و مرزی نداشت، اولین عمل دولت‌ها تعیین مجازات معادل و در حدود عمل مجرمانه بود.

مهمترین قدمی كه در تعدیل اعمال انتقام شخصی برداشته شد، قبول جایگزین غرامت بود. در واقع غرامت جایگزین نقدی یا جنسی قصاص بود از جمله وظایف دولت‌ها نیز تعیین حدود و اندازه غرامت ومالی بود كه در برابر هر عمل مجرمانه باید پرداخت می‌شد.

در عصر جدید دیدگاه‌هایی درباره اِعمال مجازات پدیدار شد براساس این دیدگاه‌ها ضمن محكوم كردن مجازاتهای شدید این اعتقاد تقویت شد كه علت بوجود آمدن و ازدیاد جرم ، عدم اجرای صحیح مجازاتها است براساس دیدگاه مكتب كلاسیك اگر به بهانه كافی نبودن مجازاتها آنها را تشدید كنیم ولی اجرای آن ناقص باشد نه تنها اثر مطلوب ایجاد نمی‌شود بلكه بازتاب معكوس بوجود می‌آید.

با توجه به جمیع جهات به نظر می‌رسد شدت مجازات تا حدودی باعث جلوگیری از بروز مجدد جرم می‌شود ولی از آن حدود مشخص كه گذشت دیگر حالت بازدارندگی خود را از دست میدهد.

●روش تحقیق:

▪جامعه آماری: شامل كلیه زندانیان متأهلی كه پنج سال یا بیشتر محكوم به زندان شده‌اند و حداقل ۵/۲ سال از این مدت را در زندان به سر برده‌اند.( ضمناً محكومیت حبس ابد از این گروه مستثنی هستند).

▪نمونه‌گیری

دراین تحقیق از روش نمونه‌گیری سیستماتیك استفاده شده است در این نوع نمونه‌گیری ابتدا همه افراد جامعه فهرست می‌شوند و با انتخاب فاصله مناسب كه از طریق فرمول N/n محاسبه می‌شود ، تعداد مورد نظر استخراج می‌شوند.(عمیدی ۱۳۷۸:۲۲۴) اجزاء فرمول فوق شامل كل جامعه =N و تعداد مورد نیاز =n می‌باشد در این تحقیق فاصله مناسب ۵ بوده است.

▪ابزار

ابزار مورد استفاده در این پژوهش آزمون محقق ساخته ۲۶ ماده‌ای می‌باشد. روش تهیه مقیاس بدین گونه بود كه ابتدا تعداد زیادی ماده كه به نظر می‌رسید با موضوع پژوهش مربوط باشد ، جمع‌آوری شود و در مرحله بعدی ارائه ماده‌ها به افراد صاحب‌نظر درامر زندانبانی مواد همپوش و اضافه حذف و برخی دیگر به آن اضافه شد سرانجام تعداد ۲۶ سؤال در مقیاس نهایی باقی ماند .پرسشنامه شامل ۴ خرده‌مقیاس با عناصر فعالیتهای زندان ، معیشت خانواده، حساسیت نسبت به خانواده و احساس فرد نسبت به شرایط است.

▪پایایی و اعتبارپرسشنامه

با استفاده از روش آماری زوج و فرد بین اجزای مختلف همبستگی اجرا گردید. نتایج حاكی از آن است كه ضرایب حاصل در حدود مورد قبول قرار دارند.ضریب پایایی بین اجزای خوشهٔ معیشت خانواده ۹۶/۰،حساسیت خانوادگی ۹۵/۰،شرایط روانی ۹۰/۰و تاثیر فعالیت‌های زندان ۸۸/۰بوده است. بنابراین می‌توان گفت بر اساس اصول روان‌سنجی پرسش‌نامه و نتایج حاصل از اجرا قابل قبول است، در زمینه اعتبار پرسشنامه از طریق مشورت با دست‌اندركاران امر زندانبانی ، مربوط بودن ماده‌های پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. از نظر چگونگی تهیه پرسشنامه بدین ترتیب اقدام شد كه تعداد زیادی سوالاتی كه تصور می‌شد با موضوع مورد بررسی ارتباط دارد جمع‌اوری گردید آنگاه با اجرای محدود تمام ماده‌هایی كه بایك‌دیگر همپوشی داشت حذف گردید. سرانجام تنها ۲۶سوال در پرسشنامه نهایی باقی ماند.

همچنین از نظر اعتبار صوری سوالات بر اساس گزارشات حین اجرا مشكلی مشاهده نشد.

●یافته‌های تحقیق

▪اطلاعات جمعیت‌شناختی

براساس حجم جامعه تعداد ۱۰۰ نفر به صورت نمونه‌گیری منظم برگزیده و پرسشنامه توسط مددكاران زندان اجرا گردید اطلاعات جمعیت‌شناختی نمونه از افراد زیر است:

در نمونه‌گیری نهایی ۹۷ پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت و ۳ پرسشنامه بدلیل مخدوش بودن و عدم امكان تحلیل حذف گردید.

محدوده سنی اعضای نمونه بین ۴۷-۲۲ سالگی و میانگین آن ۵/۳۱ بوده همهٔ اعضای نمونه متأهل و حداقل دارای ۱ فرزند بودند. میانگین تعداد افراد تحت پوشش هر عضو نمونه ۳ نفر بوده.

وضعیت سواد نمونه ۲۳ درصد بیسواد ، ۶۲ درصد در سطح دبستان و بقیه در سطح راهنمایی بودند.

از نظر وضعیت جرم ۲۶درصد قاچاق و جرائم مرتبط با مواد مخدر، ۱۳ درصد جرائم مرتبط با اسلحه ۴۶/۰ سرقت و بقیه مرتكب سایر جرائم بودند.

▪فرضیه‌های تحقیق

گرایش زندانی به انجام فعالیتهای فرهنگی و اصلاحی در حبسهای درازمدت رو به كاهش می‌رود.

در حبسهای درازمدت در وضعیت معیشتی و درآمد خانواده زندانی اختلال ایجاد می‌گردد.

در حبسهای طولانی فرد نسبت به شرایط زندگی خانواده و تربیت فرزندان كم توجه می‌شود.

در حبسهای درازمدت در شرایط روانی فرد اختلال ایجاد می‌شود.

●یافته‌های حاصل از تحلیل آماری

فرض مبنی بر اینكه «گرایش زندانی به انجام فعالیت‌های فرهنگی و اصلاحی زندان برای حبس‌های درازمدت رو به كاستی می‌رود» با توجه به داده‌های حاصل از سؤالات مربوط به خوشهٔ فعالیت‌های زندان تایید می‌گردد. به عبارت دقیق‌تر از آنجا كه مقدار P‌ مشاهده از P بحرانی بالاتر بوده است، در سطح ۰۵/۰ فرضیه تأیید شده است.

در واقع معلوم شد بعد از گذشت چند سال در حبس امكان بازپروری و تغییر و اصلاح رفتار فردكاهش می‌یابد و فرد فاقد انگیزه و شوق كافی برای حضور در فعالیت‌های فرهنگی منجر به اصلاح رفتار است.این شرایط را می‌توان نوعی نقض غرض نامید.

فرضیه مربوط به «اختلال در وضعیت معیشتی و درآمد خانوار ناشی از زندانی شدن فرد» با توجه به داده‌های حاصل از سؤالات مربوط به خوشهٔ وضعیت معیشتی تأیید می‌گردد. به عبارت‌ دقیق‌تر از آنجا كه مقدار P مشاهده شده ازP بحرانی خیلی بیشتر است این فرض در سطح كمتر از ۰۵/۰تأیید گردید.

این یافته بدین معنی است كه اكثر قریب به اتفاق آزمودنی‌ها تأیید كرده‌اند بر اثر حبس خانواده‌های آنها دچار مشكلات مالی شده‌اند واین امر می‌تواند كل فرایند بازپروری و بازگرداندن توام با عزت فرد به جامعه و پذیرش از سوی خانواده و جامعه را مخدوش كند.

فرض مربوط به فقدان حساسیت نسبت به شرایط خانواده و اوضاع و احوال آن به داده‌های برگرفته از سؤالات مربوط به خوشه حساسیت نسبت به خانواده تأیید نگردید. به عبارت دیگر از آنجا كه مقدار P مشاهده شده كمتر از P بحرانی بود، این فرض تأیید نشد. در واقع فرد همچنان نسبت به خانواده و فرزندان احساس مسوولیت نموده و برای آنچه برای آنها پیش می‌آید، حساسیت نشان می‌دهد.

خوشه مربوط به حساسیت خانوادگی شامل دو بخش فرعی حساسیت نسبت به تربیت فرزندان و كانون خانواده است. كه درهر دو مورد فرض دایر بر عدم حساسیت نسبت به تربیت فرزندان و كانون خانواده رد گردید. این یافته به نوعی حاكی از پایایی داده‌های مربوط به این خوشه و انسجام درونی آن نیز هست كه در بخش مربوط به پایایی و اعتبار پرسشنامه پیشتر مورد بررسی قرار گرفت.

فرض مبنی بر «تأثیرپذیری حالات روانی فرد در نتیجهٔ حبس درازمدت » را با توجه به داده‌ها و تحلیل آماری با قید احتیاط می‌توان تأیید كرد. در واقع حد فاصله P مشاهده شده و بحرانی آنقدر كم است كه به زحمت میتوان فرض را تأیید كرد. دربخش بحث و نتیجه‌گیری در این مورد بیشتر توضیح داده می‌شود.

مسلم دهقانی

مدیر کل زندانهای استان خوزستان

منابع:

بهزادی، رقیه قوانین هیتی‌هامجلهٔ حقوقی دادگستری شماره ۲۶ بهار ۱۳۷۸

موسیتاریخ ایران قبل از اسلام انتشارات عطایی ۱۳۵۳

عمیدی،‌ جواد نظریه‌های نمونه‌گیریمركز نشر دانشگاهی ۱۳۷۸

كی‌نیا ، مهدی مبانی جرم‌شناسیانتشارات دانشگاه تهران ۱۳۷۳

شامبیاتی، هوشنگ حقوق جزای عمومی(جلد اول) انتشارات ویستار ۱۳۷۲

---