خلیج فارس

خلیج فارس در سده اخیر بدون تردید یکی از مهمترین و حساس ترین مناطق جهان در نگرش های ژئوپولتیک بوده است

خلیج فارس در سدة اخیر بدون تردید یکی از مهمترین و حساس‌ترین مناطق جهان در نگرش‌های ژئوپولتیک بوده است. با توجه به تحولات و دگرگونی‌های عمیق و جاری در عرضه مناسبات بین‌المللی در آغاز قرن ۲۱ به عنوان مهمترین کانون توجه قرار گرفته و به تعبیر کلاسیک ژئوپولتیک «هارتلند» یا «قلب زمین» نام می‌گیرد.

به نگارش تاریخ، خلیج فارس پیوسته بخش پر اهمیتی از جهان بوده و همانطور که تاریخ نویسان به ما می‌گویند تمدن بشر در نزدیکی آبهای این دریا پدید آمد. خلیج فارس نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگانی از روزگاران باستان آغاز کرد.

کتیبه‌های کشف شده در جزایر بحرین نشان می‌دهد که فنیقی‌ها اولین اقوام تاجرپیشه دنیا در خلیج فارس بوده‌اند. بعد از آنان تجارت منطقه مدتی به دست بابلی‌ها و سپس ایرانی‌ها افتاد. با گسترش امپراتوری‌های بزرگ مانند هخامنشیان، پارتیان، ساسانیان، نقش خلیج فارس اهمیت بیشتری یافت. داریوش هخامنشی با اعزام نماینده‌ای به خلیج فارس دربارة آن به تحقیق پرداخت. ساسانیان نیز در سواحل جنوبی نیرو پیاده کرده و یمن و مسقط را به تصرف خود درآورند.

پس از سلطه اعراب بر ایران و بین‌النهرین در قرن هفتم میلادی، ارتباط با هندوستان از راه خلیج فارس برای مسلمانان میسر شد و تجارت منطقه در اختیار آنان قرار گرفت. بدین ترتیب از آن زمان به بعد خلیج فارس به مهمترین راه ارتباطی بین بازارهای شرق و غرب تبدیل شد از ابتدای قرن شانزدهم تا (۱۹۷۱ م) دولت‌های استعماری چندی به منظور هدف‌های استعماری و استفاده از امکانات متنوع و غنی منطقه با یکدیگر به چالش قدرت و رقابت شدیدی قرار داشتند که اولین آنها پرتغالی‌ها و سپس عثمانی‌ها، هلندی‌ها، فرانسوی‌ها، روس‌های تزاری و آخرین آنها انگلیسی‌ها بودند که حضور وسیع‌تر و طولانی‌تری در منطقه داشته‌اند.

چنین بود که رقابت و حضور استعمارگران در خلیج فارس مداوم و بی وقفه نزدیک به ۴ قرن یا (۳۷۰ سال) به طور انجامید. اهمیت جهانی خلیج فارس در دورة نوین از سال (۱۹۰۸ م) هنگامی آغاز شد که نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان حفر شد. امروزه به جهت وجود ذخایر گسترده‌ انرژی منطقه که گسترده‌ترین ذخایر جهان است اهمیت جهانی دارد و این در حالی است که ذخایر موجود انرژی در دیگر بخش‌های جهان رو به پایان است.

غنای فرهنگی منطقه نیز بی‌نظیر بوده و سابقه تمدن و مدنیتی که جهان در این بخش از خود شاهد آن بوده در دیگر مکان‌ها کمتر وجود دارد. جمهوری اسلامی ایران نیز که از دیدگاه مذهبی بزرگترین و مستقل‌ترین کشور اسلامی و شیعه مذهب در منطقه است پس از ظهور شکوهمند انقلاب اسلامی و پیروزی آن مؤثرترین عامل اثرگذار بر تحولات سیاسی و فرهنگی منطقه می‌باشد. امروزه اهمیت خلیج فارس بر هیچ دولتی پوشیده نیست و هر قدرتی که خواهان تسلط بر جهان است نظری هم به خلیج فارس دارد. در چنین حالی کشورهای منطقه نیز باید به خود آیند و با حفظ همگونی سیاسی و فرهنگی منافع خود را در منطقه حفظ و پاس بدارند.

● موقعیت و ویژگی‌های جغرافیایی

خلیج فارس در واقع، عبارت از یک پیشرفتگی وسیع آب در خشکی، در بخش جنوب غرب قاره آسیا، شمال شبه جزیره عربستان و جنوب فلات ایران است.

این خلیج در محدوده ۲۳ الی ۳۰ درجه عرض شمالی و ۴۸ الی ۵۶ درجه طول شرقی واقع شده است. عمق آن بندرت از ۲/۷۳ تا ۵/۹۱ متر تجاوز می‌کند و عمق متوسط آن بین ۲۵ تا ۳۵ متر است که در دهانه تنگه هرمز به بیش از۱۰۰متر می‌رسد. خلیج فارس ۲۲۶ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد و ۶۲% آبهای سطح کره زمین را شامل می‌شود.

آبهای خلیج فارس از سایر آبهای جهان شورتر است چون آب رودهای آن نمک و املاح فراوان دارد و همچنین تبخیر آن نیز بیشتر از آب دریافتی از باران و رودخانه‌هاست.

درجه حرارت در تابستان ۳۲ تا ۳۴ درجه سانتیگراد و در زمستان ۱۵ درجه می‌باشد. خیلج فارس با ویژگیهای خود، یعنی عمق کم، شوری آب، ارتباط محدود با آبهای آزاد جهان، اکوسیستم ویژه‌ای را تشکیل داده و مجموعه حیاتی وابسته و پیوسته‌ای را در کف، داخل، بالا و سطوح سواحل خلیج فارس بوجود آورده است. بروز «مه» از ویژگیهای اقلیمی خلیج فارس است که در تابستان و اوایل صبح روی می‌دهد و میزان دید را تا ۳ کیلومتر و گاه تا ۸۰۰ متر کاهش می‌دهد.

● همسایگان خلیج فارس

بخش شمال و شمال شرقی خلیج فارس را تماماً سواحل ایران پوشانده است. طول مرزهای ایران در خلیج فارس از «اروندرود» تا «بندرعباس» ۱۲۵۹ کیلومتر است. در منتهی‌الیه شمالی خلیج فارس کشور عراق قرار دارد. اروندرود بخشی از حد فاصل بین عراق و ایران را تشکیل می‌دهد. ساحل عراق در خلیج فارس حداکثر به ۸۰ کیلومتر می‌رسد. بعد از عراق کشور کویت است که ۶۰ کیلومتر از ساحل خلیج فارس را به خود اختصاص داده است. در حد فاصل کشور کویت و عربستان منطقه بیطرفی بطول ۷۲ کیلومتر وجود دارد که از سال (۱۹۶۵ م) طبق قراردادی بین دو کشور تقسیم شده است.

حدود ۴۰۰ کیلومتر از سواحل خلیج فارس جزء قلمرو عربستان سعودی است که در گذشته «احسا» خوانده می‌شد و ساحل غربی خلیج «سالوا» بخشی از آن است. ساحل شرقی «سالوا» را قطر با ۵۶۳ کیلومتر ساحل، تشکیل می‌دهد. بعد از قطر امارات متحده عربی متشکل از هفت شیخ نشین قرار دارد که بجز «فجیره» شش شیخ نشین دیگر آن در آبهای خلیج فارس واقع شده‌اند.

بطور کلی خلیج فارس را هشت کشور ساحلی دربر گرفته است که در این میان ایران با طولانی‌ترین ساحل بیشترین جمعیت و کهن‌ترین تمدن در ساحل شمال آن واقع شده و عربستان بزرگترین همسایه خلیج فارس و بحرین کوچکترین و قطر کم جمعیت‌ترین همسایه آن است