اولین شهردار تهران که بود, چه کار کرد

روایت خواندنی از شکل گیری بلدیه زیر نظر دولت

تهران در سال ۱۳۰۰ یک دوره رشد را آغاز کرد. این زمان که مصادف با روزهای پایانی حکومت قاجار‌ها بود با تحول اساسی و نوین‌سازی تهران همراه شد. در همین زمان جمعیت پایتخت نیز رشد مضاعفی داشت. بنابراین برای کنترل شهر و ادامه تحول در شهرسازی نیاز به تمرکز قدرت اجرایی بود.

به همین منظور پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و روی کارآمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبایی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت نهادهای مستقلی مانند بلدیه را به دولت وابسته کند.

در نخستین گام با تدوین نظامنامه‌ای در هیات دولت در همین زمان اداره بلدیه وابسته به دولت شد و بدین‌سان تحولات آن تحت تاثیر تصمیمات «قدرت سیاسی » قرار گرفت.

براساس این نظامنامه، ریاست تشکیلات بلدیه تهران زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت و نخست وزیـر از طرف خود کفیلی را برای اداره بلدیه تعیین می‌کرد.

وی فردی ارمنی به نام ایپکیان را کفیل بلدیه کرد و با جدا کردن بلدیه از نظمیه، تحولی جدید در آن پدید آورد. ایپکیان که در مقام مشاور سید ضیاء به این منصب رسیده بود، قوانینی وضع کرد که کم از حکومت نظامی نداشت. ایپکیان برای نظم امور شهرداری سعی در متمرکز کردن کار بلدیه طهران داشت. وی پایه‌گذار اولین ساختمان مرکزی شهرداری بود. مراحل اولیه ساختمان بلدیه در قسمت شمالی میدان توپخانه بر روی خرابه‌های غرفه‌های توپخانه ساخته شد. دولت سید ضیاء چندان مستعجل بود که ادامه کار میسر نشد. رفتن سید ضیاء با قدرت گرفتن رضا خان همراه شد. پس از به قدرت رسیدن وی و پس از به سلطنت رسیدنش شهر دربست در اختیارش افتاد.

این فرد که به عنوان اولین رییس دوره جدید فعالیت بلدیه در تهران از وی یاد می‌شود و از سال ۱۳۰۰ به این مقام منصوب شد، تامین روشنایی خیابان‌های لاله‌زار، امیریه، علاءالدوله و اسلامبول را در کارنامه خود به ثبت رساند و او بود که صاحبان دکان‌های لاله‌زار، علاءالدوله (فردوسی کنونی) و ناصریه (ناصرخسرو بعدی) را موظف کرد تا درهای مغازه ها‌شان را بازسازی کرده و تابلوهایی خوانا بر سردر محل کسبشان نصب کنند.

در زمان ریاست گاسپار ایپکیان، بلدیه دارای شش اداره شد که مشتمل بر اداره صحیه و معاونت عمومی، اداره محاسبات و عایدات، اداره امور خیریه، ساختمان، روشنایی و میاه (آب)، اداره تفتیش، سجل احوال، احصائیه و نشریات و اداره کابینه پرسنل، تنظیمات، ملزمات اجراییات و رسومات بود.

به طوری که در تاریخ آمده است، او در سال ۱۳۰۲ پی‌ریزی و احداث وزارت خارجه، عمارت شهربانی کل کشور و ساختمان وزارت جنگ را در محدوده میدان مشق سابق شروع کرد و کوشید تا بلدیه را صاحب خانه‌ای کند که متناسب با حجم مسوولیت‌هایش باشد و با چنان نیتی در فاصله سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ به فکر احداث بنای بلدیه در میدان توپخانه افتاد و فضای آن را که زمان ناصرالدین‌شاه محل سکونت و تمرین توپچی‌ها و زنبورکچی‌های حکومتی بوده به فضای سبز تبدیل کرد و دستور داد عصرها، روبه‌روی حوض وسط میدان مزقانچی‌ها (دسته موزیک) برای مردم تهران مزقان بزنند و در همان سال‌ها بنیان ساختمان وزارت بهداری در شرق میدان را گذاشت و بنایی احداث کرد که کمی بعد تشکیلات بهداشتی تهران را در خود جای داد و تشکیلات نظمیه کل مملکتی و اداره عبور و مرور را هم در اطراف همان میدان تاسیس کرد و گفته می‌شود نخستین شهرداری بود که حقوق شهروندی ساکنان تهران را مورد عنایت ویژه قرار داد.

ایپکیان از ارمنیان عثمانی و مردی ادیب و فاضل بود. وی در سال ۱۲۹۵ هجری شمسی بنا به درخواست ارمنیان تهران، برای تدریس در مدرسه هایکازیان به تهران آمد و در این مدرسه تا سال ۱۲۹۸ هجری شمسی به تدریس پرداخت. از آن تاریخ به بعد مدت دو سال به عنوان بازرس کل آموزش و پرورش تهران خدمت نمود.

او چون مطالعات و اطلاعات وسیعی در هنر تئاتر داشت، چند گروه تئاتر تشکیل داد و با همکاری همسر خود، هریپسیمه خسرویان که از ارامنه ایران بود و چند هنرمند آماتور چندین نمایشنامه به روی صحنه آورد که از آن جمله می توان به سه نمایشنامه طنزآمیز از مولیر، نمایشنامه نویس فرانسوی و نمایش نامه گدایان بزرگوار اثر طنزنویس معروف ارمنی، هاکوپ بارونیان، اشاره کرد. قابل ذکر است که ایپکیان دو نمایشنامه نیز به زبان فارسی به روی صحنه برده است. باید گفت حضور او در شهرداری تهران چندان دوامی نداشت و پس از ۲۴ ماه در سال ۱۳۰۲ از این سمت برکنار گردید و جای خود را به سرتیپ بوذرجمهری داد.

حمید نجار