کثرت گرایی اخلاقی

کثرت گرایی اخلاقی نوعی غیرواقع گرایی در باورها و ارزش های اخلاقی و به نوعی رویکرد معرفت شناختی در حوزه احکام اخلاقی است

کثرت گرایی اخلاقی نوعی غیرواقع گرایی در باورها و ارزش‌های اخلاقی و به نوعی رویکرد معرفت شناختی در حوزه احکام اخلاقی است. بر اساس این دیدگاه، باورهای اخلاقی اموری واقعی و عینی نبوده و تابع قرارداد، سلیقه یا احساس افراد تلقی می‌شوند. به اعتقاد کثرت‌گراها، همان گونه که جمله "غذاهای هندی خوشمزه هستند"، ناظر به هیچ امر واقعی نیست و از این رو، با جمله "غذاهای هندی خوشمزه نیستند" تناقض ندارد، گزاره‌های اخلاقی نیز چنین بوده و ناظر به هیچ امر واقعی نمی‌باشند. به همین دلیل، قابلیت صدق و کذب ندارند. برای مثال، دو جمله "راستگویی خوب است" و "راستگویی خوب نیست"، همانند دو جمله فوق هیچ تناقضی با هم نداشته و هر دو می‌توانند قابل قبول باشند. دلیل امر این است که این گونه قضایا بیانگر احساس یا سلیقه یا قرارداد افراد هستند و نمی‌توانند ناظر به یک امر خارجی باشند تا قابل صدق و کذب باشند و چنانکه می‌دانیم سلیقه‌های افراد ممکن است متفاوت باشند(۱).‏

در کثرت گرایی‌اخلاقی نوعی نسبیّت انگاری ارزشی و نفی ضوابط عام و ثابت وجود دارد که بر اساس آن، امکان پذیرش و مقبولیت ایده‌آل‌های اخلاقی متفاوت، در گستره جغرافیایی و فرهنگ‌های مختلف پذیرفته می‌شود. این نسبیّت ارزشی، البته منحصر در کثرت عرضی و جغرافیایی نیست، بلکه کثرت ناشی از گذر زمان و تنوع و تطوّر در ارزش‌های اخلاقی به صورت طولی (در زمان) نیز پذیرفته می‌شود. از نظر مدافعان کثرت گرایی اخلاقی، ایده آل های اخلاقی بسیار متفاوت بوده و هیچ یک از آنها برتری خاصی بر ایده‌آل های دیگر ندارند(۲) خانم سوزان ولف، یکی از افراطی‌ترین کثرت‌گراهای اخلاقی است. وی در مقاله‌ای به نام "قدیس‌های اخلاقی" دیدگاه خود را در این زمینه مطرح کرده است. به اعتقاد وی، در صورتی که کسی قادر به انجام افعال اخلاقی نباشد، رفتن به سوی اهداف غیراخلاقی قابل توجیه می‌باشد. به عبارت دیگر، خود این اهداف، اخلاقی حساب خواهند شد(۳). مهم ترین دلیل کثرت گراهای اخلاقی، همان غیرواقعی بودن مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی است. به اعتقاد آنها، ارزش‌ها تابع سلایق، احساسات یا قرارداد افراد بوده و نسبی هستند. بنابراین، نمی‌توان در خوبی یا بدی هیچ یک از آنها قضاوت کرد.‏

گاهی کثرت‌گرایی اخلاقی با نسبیت‌گرایی اخلاقی هم معنا به کار می‌رود. اساساً باید به این نکته ظریف دقت فراوان داشت که نسبیت گرایی یکی از انواع کثرت گرایی است. برای تبیین این فرق لازم است ابتدا نگاهی گذرا به انواع نسبیت‌گرایی در اخلاق داشت. در حوزه اخلاق دستکم با

سه شکل از نسبیت‌گرایی مواجهیم. شکل اول، نسبیت‌گرایی توصیفی است. آنچه نسبیت‌گرای توصیفی می‌گوید، این است که باورهای اخلاقی اصلی افراد و جوامع مختلف، متفاوت یا حتی متعارضند. شکل دوم نسبیت‌گرایی، نسبیت‌گرایی فرااخلاقی است که براساس آن، در مورد احکام اخلاقی اصلی، شیوه معقول و معتبر عینی برای توجیه یکی در مقابل دیگری وجود ندارد، و در نتیجه ممکن است دو حکم اصلی متعارض، اعتبار یکسانی داشته باشند. شکل سوم، نسبیت‌گرایی هنجاری است. نسبیت‌گرایی هنجاری، این اصل هنجاری را پیش می‌کشد که آنچه برای شخص یا جامعه‌ای درست یا خوب است، حتی اگر شرایط هم مشابه باشد، ممکن است برای شخص یا جامعه دیگر درست یا خوب نباشد به این معنا که نه تنها آنچه را کسی گمان می‌کند درست یا خوب است، ممکن است همان نباشد که دیگری می‌پندارد درست یا خوب است، بلکه آنچه واقعاً در یک مورد درست یا خوب است، ممکن است در مورد دیگر چنان نباشد(۴).

از سوی دیگر باید میان دونوع از کثرت گرایی تمایز نهاد. "کثرت گرایی توصیفی" که مدعی است انسان‌ها در فرهنگ‌های مختلف، از راه‌های گوناگونی به توجیه عقلانی باورهایی می‌پردازند که آن‌ جوامع را شکل می‌دهد یا اصلاح می‌کند، و این تمایزات فرهنگی به شکلی واقعی وجود دارد. نحوه تفکر و استدلال مردم در جوامع فقیر علمی با مردم جوامع تحصیلکرده علمی بسیار متفاوت است. حتی این تفاوت میان زنان و مردان، هنرمندان و دانشمندان، و تحصیلکردگان و کم‌سوادها در افراد یک خانواده یا گروه‌های مختلف درون جامعه واحد هم به روشنی دیده می‌شود. در خصوص تفاوت‌های معرفت‌شناختی زنان و مردان، مکتب معرفت‌شناسی فمینیستی، مقوّم این نوع کثرت‌گرایی است. این نوع از کثرت‌گرایی در حوزه مردم‌شناسی، روان‌شناسی تطبیقی و تاریخ علم، بحث و بررسی می‌شود. انکار کثرت‌گرایی معرفتی توصیفی، به معنای پذیرفتن وحدت‌انگاری معرفتی توصیفی است. اساس وحدت‌گرایی معرفتی توصیفی بر این است که همه مردم، فرایند معرفتی کم و بیش یکسانی دارند(۵).‏

‏ گونه دیگر کثرت‌گرایی، "کثرت‌گرایی هنجاری‌" است. در مباحث معرفتی هنجاری، بر خلاف مباحث توصیفی از فرایند‌های شناختی که مردم به کار می‌برند، سخن نمی‌گویند؛ بلکه از فرایند‌های شناختی که باید به کار برند، بحث می‌کنند؛ البته نزد عالمان علوم اجتماعی، کشف تنوع و کثرت معرفتی که در کثرت‌گرایی توصیفی بدان اشاره شد، خود مؤیدی برای کثرت‌گرایی معرفتی هنجاری است. براین اساس کثرت‌گرایی معرفتی هنجاری (دستوری) مدعی است که نظام‌های متنوع و کاملاً مختلف عقلانی ممکن است همگی به یک درجه خوب باشند. این معنا از کثرت گرایی دو صورت می‌تواند داشته باشد که تنها یکی از آنها نسبیت‌گرایی معرفتی است که مدعی است

خط مشی‌های مختلف عقلانی برای مردم مختلف بهتر است. ادعای اخیر با این روایت از کثرت‌گرایی معرفتی هنجاری، که معتقد است نظام‌های مختلف عقلانی می‌توانند برای هر کسی به‌طور یکسان خوب باشند، متفاوت است؛ پس این روایت از کثرت‌گرایی معرفتی هنجاری تمایز ظریفی با نسبیت‌گرایی معرفتی هنجاری دارد(۶).‏

‏ بر این پایه می‌توان گفت نسبیت گرایی اخلاقی با کثرت‌گرایی اخلاقی هم معنا نیست. زیرا نسبیت‌گرای اخلاقی مدعی است که درستی احکام اخلاقی، به میثاق‌های اجتماعی یا حتی خواست‌های فردی شخص صادر‌کننده حکم، وابسته است، و این میثاق‌ها یا هوا و هوس‌ها، خود، مشروط به هیچ معیار دیگری نیستند؛ بنابراین، طبق رأی نسبیت‌گراها، هیچ قید عقلانی که بر اساس آن بتوان چیزی را به صورت ارزش اخلاقی فرض کرد، وجود ندارد؛ از این رو، در نسبیت‌گرایی اخلاقی، سخن‌گفتن از صدق یا کذب یا توجیه احکام اخلاقی بی‌معنا است؛ اما کثرت‌گرایی اخلاقی، برخلاف نسبیت‌گرایی، معتقد است قیودی عقلانی وجود دارد که براساس آنها می‌توان چیزی را ارزش اخلاقی تلقی کرد؛ بنابراین، در کثرت‌گرایی اخلاقی، سخن‌گفتن از صدق یا کذب احکام اخلاقی بی‌معنا نیست. قیود مد نظر کثرت‌گرای اخلاقی می‌تواند چیزی از قبیل نیکبختی و کامیابی برای انسان باشد.‏

با این بیان می‌توان گفت کثرت‌گرایی اخلاقی به این تقریر که مکاتب مختلف و به ظاهر متناقض اخلاقی هیچ یک بر دیگری برتری ندارند و همه به یک اندازه قابل قبول هستند؛ هم معنا با نسبیت گرایی اخلاقی است و از لوازم و پیامدهای غیر واقع‌گرایی اخلاقی است(۷). اما کثرت‌گرایی اخلاقی به این تقریر که ارزش‌ها و لزوم‌های اخلاقی اموری واقعی هستند اما منشأ واحدی ندارند و قابل تحویل به یک ارزش یا لزوم نیستند نظریه‌ای کاملاً‌ واقع‌گرایانه است(۸).‏

مصطفی یاسینی

منابع و پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.‏