چرا تحریم ها مانند عراق و کره شمالی بر ایران تأثیرگذار نیست

تحریم هایی که پیش از این عراق, کره ی شمالی و لیبی را از پای در آورده بود شدیدترینش طی ماه های اخیر بر علیه ایران به اجرا در آمد, اما برخلاف تصور غربی ها آن طور که باید و شاید مؤثر نیفتاد

تحریم هایی که پیش از این عراق، کره ی شمالی و لیبی را از پای در آورده بود شدیدترینش طی ماه های اخیر بر علیه ایران به اجرا در آمد، اما برخلاف تصور غربی ها آن طور که باید و شاید مؤثر نیفتاد. در این راستا بررسی عوامل این مسأله تا حد زیادی ضروری به نظر می ر سد که این مقاله به آن پرداخته است.

اعمال تحریم های یک جانبه و غیرقانونی همواره یکی از ابزارهای غیرقانونی نظام سلطه برای وارد آوردن فشار به نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است، کما اینکه اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از تسخیر لانه ی جاسوسی ایالات متحده، آمریکا قانون تحریم نظام جمهوری اسلامی ایران را به اجرا گذاشت و در طول ۳۰ سال گذشته نیز مرتب بر حجم این تحریم ها افزوده شد.

با مطرح شدن پرونده ی هسته ای ایران، از سال ۲۰۰۳م.غرب تلاش بی وقفه ای را با استفاده از این ابزار غیرقانونی، برای بحران سازی در بحث برنامه ی هسته ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران، صورت داده و نتیجه ی این تلاش، صدور ۶ قطعنامه ی شورای امنیت سازمان ملل به صورت مستقیم برضد جمهوری اسلامی بوده است که اولین آن ها به سال ۲۰۰۶م. بر می گردد. اما در طول یک ماه گذشته با اعلام تحریم های جدید مالی و تحریم بانک مرکزی از سوی آمریکا و با اجرای تحریم خرید نفت ایران توسط اتحادیه ی اروپا از اول جولای ۲۰۱۲م. این تلاش به همراه جنگ روانی پر دامنه برضد جمهوری اسلامی ایران به اوج خود رسیده است.

کشورهای غربی، اهداف خود از اعمال تهدیدهای چندجانبه برضد جمهوری اسلامی را به عنوان اقدام هایی در راستای تضعیف توان راهبردی ایران می دانند. ناکارآمد نشان دادن نظام اسلامی، القای شکاف میان مردم و حاکمیت، بزرگ نمایی مشکلات و ترسیم چشم انداز تیره و تار از کشور و مقابله بـا الگو شدن ایران در منطقه و جهان، مهم ترین اهدافی است که غرب از تحریم های نفتی، بانکی، علمی، بیمه و هواپیمایی ایران، دنبال می کند. انزوای بین المللی ایران، فلج کردن اقتصاد جمهوری اسلامی، ایجاد نارضایتی های داخلی و زمینه سازی برای تهدید یا فروپاشی و تجزیه ی داخلی و تصاحب منابع غنی انرژی کشور، اهداف و آمالی است که غرب با حربه ی تحریم ها برضد جمهوری اسلامی در صدد دستیابی به آن هاست.

از جمله مهم ترین اهداف غرب از اعمال تحریم ها در عرصه ی اجتماعی، بحران سازی اجتماعی و فعال کردن دو گسل سیاسی و اجتماعی در درون کشور، رویگردانی اجتماعی از نظام و در نتیجه بی ثبات سازی داخلی است. از این رو، فشارهای اقتصادی به عنوان عامل یاری گر در زمینه ی بسترسازی اقدام های روانی، به کار گرفته می شود. تحریم هر چند به ظاهر در قالبی اقتصادی برای هدفی سیاسی به کار گرفته می شود ولی هدف نهایی آن، روانی و تخریب روحیه ی مقاومت در ملت در راستای ایجاد روحیه ی انفعال و تسلیم است. هدفی که غرب تصور می کند با فعال شدن گسل یاد شده و فشار توأمان از بیرون، در نهایت به کانالیزه شدن جمهوری اسلامی جهت مذاکره، رابطه با آمریکا و سرسپردگی به ابرقدرت ها منتج می شود.

اما غرب از دستیابی به این اهداف با حربه ی تحریم ناکام مانده است. همان گونه که رهبر معظم انقلاب، در جمع شرکت کنندگان در کنفرانس زنان و بیداری اسلامی بر واکسینه شدن جمهوری اسلامی و ناکارآمدی تحریم های غرب که با جنجال رسانه ای گسترده ای دنبال می شود، تأکید کردند: «ما ۳۳سال است مواجه ایم با دشمنی های استکبار. امروز جنجال های جهانی و سروصدای تبلیغات جهانی متوجه شده است به اینکه ما ایران را تحریم کردیم. آن ها نمی فهمند و درک نمی کنند که ۳۰سال است ما را در مقابل تحریم واکسینه کردند. ما ۳۰سال است تحریمیم. ما واکسینه شدیم در مقابل تحریم. تحریم به ما ضربه نمی زند. ملت ایران ایستاد. ملت ایران با جان خود، با مال خود، با عزیزترین عزیزان خود در مقابل توطئه های دشمن ایستاد»

ایشان با اشاره به وجوه گوناگون علمی، اقتصادی و سیاسی پیشرفت های جمهوری اسلامی با استفاده از فرصت تحریم ها فرمودند: «امروز ما نسبت به ۳۰سال قبل ۱۰۰ برابر قوی تر و جلوتر هستیم. امروز ما در میدان علم، در میدان سیاست، در میدان اقتصاد، در مدیریت کشور، در بصیرت عمیق مردمی، به مراتب جلوتر هستیم از روزهای اول انقلاب و این در چالش با دشمنی دشمنان، برای ملت ایران حاصل شده است.» [۱]

این نوشتار با توجه به بیانات مقام معظم رهبری، کژکارکردی تحریم ها برای غرب و علل آن را از سه بعد سیاست داخلی، سیاست خارجی و اقتصاد سیاسی تحلیل خواهد کرد. اردوگاه غرب همواره از حربه ی تحریم برای تغییر رفتار دولت ها استفاده کرده است. برمه، کره ی شمالی، عراق و لیبی از نمونه های مشهور تحریم هدفمند در دو دهه ی اخیر به شمار می روند و نتیجه تحریم در کشورهای پیش گفته، کمابیش مطابق برنامه ریزی طراحان تحریم رقم خورده است. در عراق و لیبی که زوال قدرت سیاسی و انحطاط اخلاقی رهبران آن ها با یک دیگر همراه شده بود فرجام کار، سرنگونی خونین بود.

در برمه نیز تغییر ساخت قدرت ارتباط وثیقی با ملاحظه های منطقه ای نداشت و آنگاه که توازن قوای داخلی- البته با کمک خارجی- برضد خونتاها یا نخبگان نظامی به هم خورد، نتیجه ی مورد نظر حاصل شد. کره شمالی نیز در ازای دریافت کمک های غذایی، برنامه ی هسته ای خود شامل غنی سازی اورانیوم و آزمایش های موشکی را متوقف کرد. همین موفقیت نسبی ابزار تحریم، غرب را برای به کارگیری، تشدید و تداوم تحریم ها جهت تغییر رفتار جمهوری اسلامی نیز تحریص و تشویق می کند و کارشناسان همسو با آمریکا را به این تحلیل می کشاند که به دلیل تک محصولی بودن اقتصاد ایران و وابستگی شدید به نفت با این روش می توان ایران را وادار به عقب نشینی در مواضع خود کرد.

اما اگرچه نتیجه ی تحریم ها از جنبه ی فشار بر جامعه ی ایران و به دنبال آن ایجاد تنگنا برای نظام سیاسی کشور تا حدودی قابل محاسبه بوده است؛ مطالعه ی رئالیستی و عینی شرایط جمهوری اسلامی نشان می دهد، این ابزار، برای تحقق هدف نهایی غرب، مبهم و تا میزان زیادی ناکارا بوده است. در حقیقت، تفاوت های برجسته ی ایران با کشورهای اشاره شده و ویژگی های منحصربه فرد و ظرفیت های متنوع مردمی، سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی، از مهم ترین عواملی به شمار می رود که کارآیی و هدف مطلوب غرب از اعمال تحریم ها را با علامت سؤال های جدّی مواجه کرده و ایران را به نوعی مصونیت و ضربه ناپذیری در برابر تهدیدها و تحریم ها رسانده است.

نخست آنکه، ایران در مقایسه با کشورهای اشاره شده عمدتاً با اتکای بر وحدت و انسجام داخلی و دیپلماسی فعال در عرصه ی منطقه ای و جهانی برای افزایش همکاری ها و پیشبرد سیاست های اصولی توانسته است بیش از هر کشور دیگری در برابر فشارها و تحریم های آمریکا مقاومت نماید.

انسجام و وحدت ملی منبع اصلی قدرت نظام جمهوری اسلامی در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب اسلامی بوده است. وحدت ملی، پایه، مبنا و اساس حفظ امنیت، ثبات سیاسی و پیشرفت جوامع است و در صورت هرگونه اختلال و تزلزل در آن، تمامی سیاست های اقتصادی و اجتماعی، متوقف می شود یا تغییر خواهد کرد. در ایران برخلاف بسیاری از جوامع دیگر، بنا به دلایل تاریخی، فرهنگی، سیاسی و... وحدت ملی یک سرمایه ی اجتماعی از پیش محقق و ملموس است. حال آنکه دیگر کشورهای تحریم شده، همگی دارای ساختار سیاسی استبدادی، اقتدارگرا و غیرمردم سالارانه و فاقد پشتوانه های قوی مردمی و اجتماعی بوده اند.

علاوه بر موقعیت ممتاز و استثنایی ایران به لحاظ تأمین امنیت انرژی جهان، قرار گرفتن ایران در مرکز انرژی یعنی خاورمیانه و جایگاه ژئوپلتیک آن در محل تلاقی سه قاره ی آسیا، آفریقا و اروپا موجب می شود که ایران همواره از جایگاه خاصی در تعاملات جهانی برخوردار باشد. ایران امروز اگرچه مغضوب اردوگاه غرب است اما آشکارا، اهرم اصلی توازن و تعادل خاورمیانه و موجب کاهش هزینه های امنیتی غرب در خاورمیانه و خلیج فارس است.

کاهش قدرت ایران در منطقه هر دو سوی درگیری بین المللی یعنی دو گانه ی آمریکا و اروپا در برابر روسیه و چین را متضرر خواهد کرد؛ زیرا ضعف منطقه ای ایران و سرایت این وضع به ترتیبات منطقه ای (سوریه، حزب الله لبنان و جنبش فلسطین) توازن قوای جهانی را به نفع آمریکا و اروپا و به ضرر روسیه و چین به هم خواهد زد. این مسأله، برای آمریکا و اروپا هم پرمخاطره است. ایران در دو دهه ی اخیر لنگری سنگین به دست و پای بنیادگرایی خاورمیانه بوده است و هرگونه تغییر ناگهانی در موازنه ی قوا بین ایران و عربستان، به ظاهر عربستان را قوی تر می کند اما در باطن، پتانسیل های تغییرات رادیکال را در این کشور افزایش می دهد و خطر چنین تغییری به طور مستقیم متوجه اردوگاه غرب است.

اما کشورهایی که پیش تر تحریم شده اند از لحاظ وضع ژئو استراتژیک و ژئوپلتیک همانند و حتی مشابه ایران نبوده اند و به دلایلی، تأثیر تحریم بر آن ها قابل احصا بوده است. نظامیان برمه که هدف تحریم ها بودند داعیه ی ایدئولوژیک نداشتند و بود و نبود آن ها تأثیر قاطعی بر ژئوپلتیک منطقه ی جنوب شرقی آسیا نمی گذاشت. کره ی شمالی نیز در عمل تحت قیمومیت چین است و تحریم های آن نوعاً مدیریت شده ، تنبیهی و قابل بازگشت است. در واقع تحریم کره شمالی نوعی فشار بر چین و فشار غیر مستقیم بر رهبران پیونگ یانگ است و هرگاه بین چین و غرب مصالحه ای بر سر کره شمالی حاصل شود، این تحریم ها قابلیت لغو خواهد داشت. به علاوه تحریم کره شمالی- مانند برمه- بر ساخت قدرت در منطقه ی شرق آسیا تأثیر قاطعی نمی گذارد.

ژاپن و کره جنوبی از نتیجه ی سیاسی تحریم کره شمالی خرسند می شوند اما بعید است که تحریم و یا لغو تحریم کره شمالی بر قدرت منطقه ای و وضع سیاسی و اقتصادی این دو کشور تأثیر تعیین کننده بگذارد. عراق و لیبی نیز با قدری تفاوت، نمی توانستند منشأ قدرتی پاینده باشند و لاجرم نتیجه ی تحریم آن ها مشخص بود.

تحریم های غرب که به طور مستقیم شاهراه درآمدی کشور را هدف قرار داده، همگی ناشی از این ایده ی طراحی شده است که اقتصاد ایران بدون نفت فلج خواهد شد؛ ایده ای که تا حد زیادی اغراق آمیز و غیرواقعی است و به طور حتم اگر اقتصاد کشور به شکلی اساسی از نبود درآمد نفتی آسیب ببیند اما فلج نشده و نخواهد شد. ضمن آنکه، تحریم های غرب مستقیم و غیرمستقیم برضد صنعت نفت ایران، فرصتی بزرگ فراهم کرده که جمهوری اسلامی به ضرورت قطع وابستگی از نفت بیش از پیش بیندیشد و به پیشرفت های کم نظیری دست یابد.

به عنوان نمونه، در سالی که پیوسته صحبت از تحریم ایران بوده، ایران بیشترین درآمد ارزی طول تاریخش را کسب کرده و طی ۱۱ماه سال ۹۰، ایران ۱۱۱ میلیارد دلار نفت را به فروش رسانده است. ایران در مقایسه با سال ۲۰۱۰م. که تحریم سرمایه گذاری اروپا آغاز شد و وارد کننده ی سوخت بود، اکنون صادر کننده ی بنزین است و این تغییر به جمهوری اسلامی کمک می کند تا با فروش بنزین گران تر، درآمد بیشتری را در ازای هر بشکه نفت کسب کند و مقداری از تأثیر کاهش فروش به دلیل تحریم ها را جبران کند. [۲]

گام دیگر، برای قطع وابستگی به درآمد نفت نیز، یافتن منابع جدید از جمله به کارگیری نفت و گاز در صنایع پتروشیمی است که بر پایه ی آمار موجود در سال گذشته، ایران ۱۲میلیارد دلار از صادرات محصولات پتروشیمی کسب درآمد کرده است؛ این تنها بخشی از توان پتروشیمی کشور است که ناشی از خام فروشی محصولات پتروشیمی است. در حالی که با افزودن توان و ظرفیت صنایع پایین دستی وابسته به پتروشیمی همچون نساجی، صنایع پلاستیک و لاستیک، مواد شیمیایی با ارزش افزوده ی بالا و مانند آن می توان تخمین زد که درآمد بسیار بیشتری از این رقم را می توان از صنعت پتروشیمی به دست آورد.

ضمن آنکه، نظام تحریم های ایران مانند نظام مالیاتی آمریکا، مملو از راه های گریز است و شیوه های متنوع دور زدن تحریم ها به عنوان نمونه استفاده از شرکت های واسطه ای و ورود بخش خصوصی در فروش نفت از دیگر عواملی است که مؤید ناکارایی تحریم های به اصطلاح «هوشمند» و «فلج کننده»ی غرب به شمار می روند. به تعبیر روزنامه ی «وال استریت ژورنال»، «این نظام به اندازه ای ضعیف است که هر ۲۰ شریک تجاری بزرگ ایران اکنون از آن مستثنی شده اند. حکومتی که بین ۶۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار ذخیره ی ارزی دارد و با وجود کاهش ۴۰ درصدی فروش نفتی، درآمد نفتی آن ۴۰ میلیارد دلار برآورد می شود، قطعاً این هزینه برای متوقف کردن برنامه های هسته ای اش کافی نخواهد بود.» [۳]

گواه دیگر اقتدار جمهوری اسلامی و تأثیر معکوس تحریم ها بر غرب در عرصه ی سیاسی، تشتت در میان نخبگان سیاسی ـ نظامی ـ امنیتی کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده و رژیم نامشروع صهیونیستی در نحوه ی مقابله و برخورد با ایران است. بازگشت بی سروصدای سفرای کشورهای اروپایی و عقب نشینی آمریکا از تحریم های نفتی چند کشور و معاف کردن آن ها از تحریم های نفتی ایران (اگرچه این عقب نشینی، تاکتیکی خوانده شود) گام نخست انفعال و عقب نشینی غرب در برابر سیاست تهاجمی جمهوری اسلامی به شمار می رفت.

در ایالات متحده، باراک اوباما دست کم تا قبل از برگزاری دومین دوره ی انتخابات ریاست جمهوری اش، در برابر برنامه ی هسته ای ایران در بن بست استراتژیک به سر می برد. از این رو که او نه قادر است، دستور حمله به ایران را صادر کند و نه می تواند به معامله ای دندان گیر (برای جمهوری اسلامی) با ایران رضایت دهد. اوباما نمی تواند دستور حمله به ایران را صادر کند چرا که او سوار بر موج ضد جنگ به قدرت رسیده و رکود اقتصادی در آمریکا او را در وضعیتی ناگوار قرار داده است که نتیجه اش را می توان در رقابت شانه به شانه ی او در نظرسنجی ها با رقیبش «میت رامنی» مشاهده کرد.

در این شرایط او نیازمند است که نخست هسته ی اصلی حامیانش را تا آخرین نفر بسیج و سپس رأی دهندگان مستقل را به کمپ خویش وارد کند. از سوی دیگر، اوباما نمی تواند امتیازات لازم را نیز به جمهوری اسلامی بدهد چرا که او پیشاپیش به دلیل آنچه مماشات با ایران خوانده می شود تحت فشار رقبایش هست و این مهم ترین محور فشار برای بی کفایت نشان دادن او در عرصه ی سیاست خارجی بوده است.

پس از انتقادهای تند نخبگان عالی رتبه در محافل سیاسی اسراییل نیز از قبیل رئیس پیشین موساد، رئیس پیشین شین بت و نخست وزیر سابق از طرح تهاجم نظامی به ایران، این تحلیل، تقویت می شود که کلیت ساختار سیاسی - نظامی - امنیتی اسراییل، اراده و توانایی لازم برای مقابله با ایران، حمله ی نظامی و روبه رو شدن با تبعات بعدیش را ندارد و نظام جمهوری اسلامی را نظامی با اعتماد به نفس بالا و قدرتمند باور کرده است.

آثار منفی تحریم ها بر غرب در وهله ی بعد، شامل مضرات اقتصادی تحریم کنندگان از تحریم ایران و یکی از مهم ترین کژکارکردی های تحریم ها برضد خود آنان است. ایران کشوری است که ۱۴۰ میلیارد بشکه نفت درجا دارد، از نظر منابع نفت، مقام دوم اوپک و از نظر منابع گاز دارنده ی دومین ذخیره ی گاز دنیاست. با تحریم های آمریکا شرکت های نفتی از کشوری با این ظرفیت ها محروم شده اند که این زیان کوچکی نیست.

اگرچه تعیین میزان دقیق زیان هایی که شرکت های نفتی آمریکا با تحریم ایران متحمل می شوند، قابل احصا نیست، اما به یقین می توان گفت اگر تحریم ها وجود نداشتند، سهم آن ها در بازار انرژی ایران، رقم بسیار بالایی را به خود اختصاص می داد و اکنون با اعمال تحریم ها، همکاری های اقتصادی ایران با کشورهای آسیای شرقی، زمینه های بهره گیری برای محدودسازی تحرک اقتصادی شرکت های چند ملیتی اروپایی و آمریکایی را به وجود آورده است.

همچنین، اگرچه ممکن است در کوتاه مدت قیمت نفت کنترل و نیاز نفتی اتحادیه ی اروپا هم از سوی سایر تولید کنندگان تأمین شود، اما واقعیت این است که در میان مدت بازار، امکان نادیده گرفتن نفت ایران وجود ندارد و باز شدن بازارها برای نفت ایران، قیمت آن را تحت تأثیر قرار خواهد داد. ایران با داشتن ۱۳۷میلیارد بشکه ذخیره ی هیدروکربور مایع و همچنین ۲۹ تریلیون مترمکعب ذخیره ی قابل استحصال گاز طبیعی [۴] یکی از عمده ترین کشورهای تأمین کننده ی انرژی جهان است و با توجه به عمر باقی مانده از ذخایر نفت و گاز کشور، این جایگاه، کماکان حفظ خواهد شد.

بر همین اساس است که روزنامه ی واشنگتن پست در یادداشتی، پروژه ی تحریم را به انتهای خط رسیده دانست. «مایکل سینگ»، در این مقاله که روز دوشنبه ۱۹تیر ۱۳۹۱ ( ۹ ژوئیه ی ۲۰۱۲م.) منتشر شده، غرب را بازنده ی اصلی تحریم ها دانسته و نوشته است: »سیاست گذاران غربی بیشتر تمایل دارند به جای توجه به آنچه ایران حفظ کرده یا به دست آورده، بر آنچه تهران از دست داده متمرکز شوند. این موضع برای بحثی سیاسی خوب است ولی برای اتخاذ سیاستی منطقی مناسب نیست.

درست است که صادرات نفت ایران از روزانه ۲.۵میلیون بشکه به ۱.۵میلیون بشکه در روز کاهش یافته است ولی این میزان ناچیز است. ایران هنوز یکی از بزرگ ترین صادر کنندگان نفت جهان محسوب می شود و مبالغ زیادی ارز معتبر از فروش نفت به دست می آورد. شواهدی وجود ندارد که این کاهش درآمدها، مانع پیشرفت برنامه ی هسته ای ایران که خشم غرب را برانگیخته است شده باشد. ایران با سرعت بیشتر و در سطوح بالاتری نسبت به قبل، در حال غنی سازی اورانیوم است. اگر طرفی احساس کند نیاز است مصالحه کند، آن طرف گروه ۱+۵خواهد بود. این کشورها درخواست اینکه ایران غنی سازی را به طور کامل متوقف کند رها کرده اند و خواستار آن هستند که تهران غنی سازی خود را به سطحی پایین محدود کند.» [۵]

نتیجه آنکه، تحریم ها نه تنها قادر نبوده اند جمهوری اسلامی را وادار به تغییر بنیادینی بکنند و بدون کوچک ترین عقب نشینی، سانتریفوژهای ایرانی همچنان با سرعت می چرخند، بلکه ایران، با تکیه بر انسجام ملی، رهبری هوشمند و منابع مادی غنی خود، روز به روز از فرصت تحریم ها برای پیشرفت هر چه بیشتر بهره جسته و حاصل تحریم ها، تقویت روزافزون اعتماد به نفس ملی بوده است. برآیند تحریم ها و تهدیدهای متنوع، تعبیر هر چه دقیق تر این کلام نورانی رهبر کبیر انقلاب بوده است: «این جنگ و تحریم اقتصادی و اخراج کارشناسان خارجی، تحفه ای الهی بود که ما از آن غافل بودیم.» [۶]

الهه خانی

پی نوشت ها:

۱. بیانات در دیدار شرکت کنندگان در اجلاس جهانی «زنان و بیداری اسلامی»، ۲۱/۴/۹۱

۲. بر اساس آمار گمرگ، در سال ۱۳۹۰ ایران ۳۸۲هزار تن بنزین به کشورهای مختلف از جمله عراق ( که خود صادر کننده ی نفت است) صادر کرده است.

۳ . http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/۵۸/bodyView/۱۹۰۳۵۷۶/D۸B۱D۸

۴ . ترازنامه ی انرژی کشور در سال ۱۳۸۷

۵. http://www.irannuc.ir/fa/index.php?option=com_contentview=articleid=۲۶۹۹

۶. وصیت نامه ی سیاسی الهی حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه)

Bottom of Form