قاتلی که هر سال جان هفت میلیون نفر را می گیرد

گفت وگو با دکتر عباس صالحی, متخصص قلب و عروق

بیش از یک‌میلیارد‌ نفر در سراسر جهان مبتلا به فشار خون نیازمند درمان هستند. فشار خون عامل شماره یک مرگ در جهان است به‌طوری‌که نزدیک به ۷ میلیون نفر سالانه در اثر فشار خون کنترل نشده می‌میرند.

فشار خون شایع‌ترین بیماری مزمن در جوامع صنعتی است؛ همچنین پرفشاری خون مهم‌ترین علت مراجعه بیماران به درمانگاه‌ها بوده و تنها بیماری است که بیشترین تجویز دارو را در میان نسخه پزشکان به خود اختصاص می‌دهد. فشار خون مهم‌ترین عامل بیماری قلبی و سکته مغزی است که به ترتیب اولین و سومین علت مرگ را بخصوص در کشورهای پیشرفته شامل می‌شوند. پرفشاری خون همچنین مهم‌ترین علت نارسایی قلبی است. در همان حال، فشار خون در اکثر بیماران قابل درمان و پیشگیری است. با وجود این آمارهای تکان‌دهنده، اهمیت فشار خون همچنان به فراموشی سپرده می‌شود و اکثریت بیماران فشار خونی تحت نظر یک متخصص قلب و عروق نیستند به‌طوری‌که حتی در متمدن‌ترین جوامع، تنها ۳/۱ این بیماران، فشار خون کنترل شده دارند.

با افزایش سن، فشار خون افزایش می‌یابد؛ در جوامع صنعتی ۵۰درصد افراد ۶۹-۶۰ ساله و ۷۵درصد افراد بالاتر از ۷۵سال، فشار خون دارند. البته استثنائاتی نیز وجود دارد، مثلا، در معدودی از جمعیت‌های بدوی که هنوز پا به عرصه تمدن نگذاشته‌اند، فشار خون با افزایش سن، افزایش نمی‌یابد که این خود نشان می‌دهد که عوامل محیطی، فاکتوری قوی در ایجاد فشار خون و افزایش شیوع آن با بالا رفتن سن هستند.

مطالعات نشان داده‌اند که مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی یا عروقی به صورت خطی و پیش‌رونده افزایش می‌یابد. وقتی که فشار خون از مرز فراتر می‌رود به‌طوری‌که به‌ازای هر ۲۰‌میلیمتر جیوه افزایش در فشار سیتولی (فشار ماکزیمم) یا ۱۰ میلی متر جیوه افزایش در فشار دیاستولی (فشار مینیمم)، مرگ‌و‌میر دو‌برابر می‌شود.

با وجود پیشرفت‌های گسترده در افزایش دانش ما نسبت به مکانیسم‌های ایجاد فشار خون و تولید داروهای بسیار در این زمینه، ۳/۲ افراد مبتلا به این بیماری حدود ۷۰‌درصد در سراسر جهان، فشار خون کنترل شده ندارند و فشار خون همچنان مهم‌ترین فاکتور خطر برای بیماری‌های قلبی – عروقی است.

● عوامل تشدید‌کننده فشار خون:

۱- استرس: استرس بخصوص به صورت مزمن می‌تواند باعث ایجاد فشار خون شود. شاهدی بر این مدعی، مطالعاتی است که نشان دهنده افزایش شیوع فشار خون در میان مشاغل پراسترس چون کارکنان برج‌های مراقبت فرودگاه‌ها یا زندگی در شرایط بد اقتصادی یا اجتماعی است.

۲- چاقی: شیوع چاقی به صورت چشمگیری طی دو-سه‌ دهه اخیر افزایش یافته است به‌طوری‌که به بزرگ‌ترین معضل سلامتی اجتماعی در کشورهای صنعتی بدل شده است. برآورد می‌شود بیش از یک میلیارد نفر در جهان، چاق باشند یا از اضافه وزن رنج ببرند. مطالعات نشان می‌دهد که چاقی (بخصوص چاقی شکمی) یکی از عوامل عمده ایجاد فشار خون است و اضافه وزن شاید بهترین پیشگویی کننده فشار خون باشد به‌طوری‌که یک رابطه خطی بین افزایش وزن و افزایش شیوع پرفشاری خون وجود دارد. تقریبا ۷۸‌درصد مردان و ۶۵‌درصد زنان مبتلا به فشار خون، اضافه وزن دارند. از طرفی مطالعات ثابت کرده‌اند که کاهش وزن در درمان یا پیشگیری از فشار خون موثر است به‌طوری‌که کاهش وزن در حد پنج‌کیلو می‌تواند فشار را تا ۱۰ میلی‌متر جیوه پایین بیاورد.

۳- مصرف نمک اثر قابل توجهی در بیماران فشار خونی دارد به‌طوری‌که حذف نمک اضافه می‌تواند باعث افت ۱۰-۵ میلی متر جیوه در فشار خون افراد مبتلا به پرفشاری خون شود و حتی از بروز این بیماری در افراد مستعد جلوگیری کند.

۴- سیگار: مصرف سیگار و دخانیات، با تحریک سیستم عصبی سمپاتیک باعث سفتی عروق و فشار خون می‌شود.

۵- علل ثانویه: این موارد نادر هستند و پنج‌‌درصد کل موارد فشار خون را شامل می‌شوند که مهم‌ترین علت آن بیماری‌های کلیوی و سپس اختلالات هورمونی است. اختلالات خواب به صورت قطع تنفسی هنگام خواب (آپنه) نیز از علل مهم فشار خون بخصوص در افراد مسن است در صورتی که فشار خون خیلی بالا شد (بالاتر از ۱۱۰/۱۸۰) یا با وجود مصرف بیش از سه دارو پایین نیاید باید به علل ثانویه پرفشاری خون شک کرد. به طور حتم با برخی توصیه‌ها می‌توان از بروز و شیوع فشار خون پیشگیری کرد که از جمله آن می‌توان به عواملی چون:

الف- تغییر روش زندگی: ترک عادت‌های بدرفتاری و غذایی و جایگزین آنها با روش‌های درست و سالم می‌تواند نقش بزرگی در پیشگیری و درمان پرفشاری خون داشته باشد. از جمله این روش‌ها، ترک سیگار، کاهش وزن و افزایش فعالیت بدنی از بقیه موارد مهم‌ترند. بهترین نوع ورزش که می‌تواند سلامت قلب و عروق را تضمین کند ۳۰ دقیقه پیاده‌روی تند یا ۲۰ دقیقه دویدن سریع در اغلب روزهای هفته (حداقل ۵ روز در هفته) است.

ب-محدودیت نمک: در وعده‌های غذایی از نکات مهم تغذیه‌ای است. آسان‌ترین راه برای رسیدن به این هدف، جایگزین کردن غذاهای مصنوعی (به‌خصوص فست‌فود و کنسروها) با غذاهای طبیعی است. استفاده بیشتر از میوه و سبزی‌ها که منبع غنی از پتاسیم هستند، علاوه بر کنترل فشار خون، می‌تواند از بروز سکته‌های مغزی نیز جلوگیری کند.

ج- درمان دارویی: اگر روش‌های فوق نتواند در کنترل فشار خون موثر باشد، دارو درمانی به بیماران توصیه می‌شود. مطالعات نشان داده‌اند که درمان فشار خون می‌تواند باعث کاهش خطر سکته مغزی، سکته قلبی و نارسایی قلبی به‌ترتیب به میزان ۴۰‌درصد، ۳۵درصد، ۲۵‌درصد،۲۰درصد و ۵۰‌درصد شود. این موضوع آنقدر اهمیت دارد که گفته می‌شود با کاهش فشار خون به میزان ۱۲‌میلیمتر جیوه، از مرگ یک نفر از هر ۱۱بیمار مبتلا به پرفشاری خون در عرض ۱۰ سال آینده جلوگیری می‌شود.

● و اما نکته آخر:

درمان و کنترل دقیق فشار خون نیازمند پیگیری و حساسیت طولانی مدت بیماران نسبت به درمان خود و مراجعات منظم آنها به کلینیک‌های قلب و عروق از یک طرف و تعهد و مسوولیت پزشکان در آگاه ساختن بیماران به خطرات پرفشاری خون و تنظیم دقیق داروها و نیز تجویز داروهای مناسب از سویی دیگر است.

رضا حسینمردی