در آمدی بر فلسفه های قرون وسطی

قرون وسطی عصری است که در آن تفکر غربی شکل گرفت فکر قرون وسطی به طور اساسی دینی است دغدغهٔ گسترش دین و دفاع از آن مهمترین دل مشغولی متفکران غربی در این سده ها بود

قرون وسطی چه دورهای است قرون وسطی عصری است که طی آن هویت غرب به معنی آنچه امروز می‌شناسیم شکل گرفت.

دورهای از تاریخ تفکر غرب است که در آن متفکرانی در باب دین، طبیعت و ماوراءطبیعت، انسان و اجتماع سخن گفتند. بحثهای فلسفی و کلامی جدید و معاصر ادامه بحثهای این دوره است، چنانکه بدون درک مسائل فلسفی و کلامی این دوره، فهم دوره‌های بعد چندان آسان نخواهد بود، و سرانجام اینکه سنت کاتولیکی در این دوره شکل گرفت و اصلاح دینی پروتستانها در عکس العمل به دینداری کلیسا در این عصر بود. آنچه امروز به عنوان کاتولیسیزم شناخته می‌شود، که پر طرفدارترین مذهب مسیحی نیز هست، تفاوتی ماهوی با آنچه در آن دوره مطرح و بدان عمل شده است ندارد، فلسفه‌ها و کلامهای کاتولیکی به طور عمده همانهایی هستند که در این دوره شکل گرفته‌اند و فقط گاهی پیشوند «نو» را یدک می‌کشند.

اصطلاح قرون وسطی در زبان فارسی ترجمه اصطلاحهای اروپایی آن است. این دوره تاریخی به زبان انگلیسیthe Middle Ages و به فرانسه le Moyen Age نامیده می‌شود. البته قبل از زبانهای جدید اروپایی این اصطلاح در زبان لاتین مورد استفاده قرار گرفته است، چنانکه در سال ۱۴۶۹ میلادی به media tempestas، در سال ۱۵۱۸ میلادی بهmedia aetas و در سال ۱۶۰۴ میلادی به ium aevum برمی‌خوریم. مورخان این دوره تاریخی را به عنوان عصری که بین دوره یونانی - رومی، که دوره قدیم خوانده شده است، و دوره جدید و معاصر قرار دارد، معرفی می کنند. بدین جهت این دوره قرون وسطی نامیده می‌شود. معمولاً شروع آن را قرن پنجم میلادی با سقوط امپراتوری روم غربی به دست ژرمن¬ها می‌دانند و پایان آن را ظهور رنسانس و دوره‌ی جدید در قرن شانزدهم میلادی در نظر می‌گیرند. عده ای از مورخان تاریخهای دقیقتری را به عنوان سالهای شروع و پایان این عصر ذکر می کنند. برای مثال می توان سال ۱۴۵۳ میلادی را که تاریخ تسخیر قسطنطنیه (که پس از آن استانبول نامیده شد) به دست عثمانیان است یا کشف امریکا در سال ۱۴۹۲ را به عنوان وقایع تاریخی مهم برای اتمام این دوره دانست. برای حدود تاریخی این دوره از لحاظ فلسفی عده‌ای از مورخان فلسفه تقسیم بندی تاریخی مورخان را رعایت می کنند، ولی کسانی هم هستند که ابتدای فلسفه قرون وسطی را تا قرون اول یا دوم میلادی به عقب می‌برند. اینان سبب این امر را هماهنگی نوع فلسفه‌ای در نظر می‌گیرند که با مسیحیت از این قرون شروع می‌شود و تا رنسانس ادامه می‌یابد. در مقابل اینان مورخانی هم معتقدند که دوره‌ی آباء کلیسا عصر خاصی است با خصوصیات فرهنگی متفاوت با قرون وسطی.

این گروه فلسفه قرون وسطی را از اوگوستینوس یا حتی بوئتیوس یعنی از قرن پنجم میلادی مورد بحث قرار می‌دهند. برای عده‌ای دیگر نیز بسته شدن مدارس فلسفی آتن بدست یوستینیانوس، امپراتور مسیحی روم شرقی در ۵۲۹ میلادی، انتهای فلسفه یونان و ابتدای فلسفه قرون وسطی است و برخی دیگر حتی تا قرن هشتم میلادی پیش می آیند و اصلاحات شارلمانی، اولین امپراتور بزرگ مسیحی غرب پس از سقوط روم غربی، را ابتدای این دوره می شمارند. برای پایان قرون وسطای فلسفی مورخان فلسفه نیز مانند مورخان دیگر ظهور عصر رنسانس را مدنظر قرار می دهند.

در قرون وسطی فلسفه و اصولاً تفکرات نظری در ارتباط با دین مسیحی شکل گرفت. مسیحیت کاتولیکی در اواخر امپراتوری روم غربی کم کم به دین اکثریت تبدیل شد، چنانکه با سقوط این امپراتوری حاکمیت سیاسی را پاپ رهبر کلیسای کاتولیک به دست گرفت. کلیسای کاتولیک نیز با در نظر گرفتن سنت مسیحی پولوسی – یوحنایی، که آن را حقیقت مطلق میدانست، با استفاده از ابزار نظری و اعتقادی و گاهی هم فیزیکی، می کوشید تا ارتباط تفکرات نظری را با اعتقادات مسیحی حفظ کند، به عبارت دیگر کوشش آن براین بود که اولی را تابع و در خدمت دومی نگه دارد. بدین ترتیب فلسفه، علم و اصولاً هر نوع تفکر نظری دراین دوره یا در خدمت دین بود یا در ارتباط با آن شکل گرفت. بدین سبب عده ای از مورخان یا فیلسوفان جدید معتقدند که نام فلسفه برای تفکر این دوره مناسب نیست؛ البته این بحث در ارتباط با هر نوع فلسفه دینی از جمله تفکر یهودی و اسلامی نیز مطرح است؛ زیرا اینان فلسفه را تفکر آزاد فارغ از هر قیدی، مخصوصاً از قید اعتقادات دینی تعریف می‌کنند. البته خود این سخن که آیا می‌توان تفکر آزاد فارغ از هر قیدی داشت، محل بحث بسیار است.

امیل برئیه، از مورخان فلسفه، مخالف کاربرد اصطلاح فلسفه مسیحی بود. او معتقد بود همانطور که نمی‌توان از ریاضیات مسیحی سخن گفت، اصطلاح فلسفه مسیحی نیز بی معناست. بین مفهوم فلسفه و خصوصیات مسیحیت تضاد وجود دارد و اگر ایمان مسیحی بر تفکرات نظری در قرون وسطی تأثیر گذاشته است، آن را نمی‌توان فلسفه نامید. در مقابل او اتین ژیلسون از ایده فلسفه مسیحی دفاع کرد. به نظر او نظامهایی فلسفی وجود دارند که بدون وجود دین مسیحی، تاریخ هیچ وقت شاهد حضور آنها نمی¬بود و در اینجا ایمان مسیحی، عقل را برای ایجاد چنین نظامهایی همراهی می¬کند، یعنی فلسفهٔ مسیحی وجود دارد.

به همین دلیل او عنوان «تاریخ فلسفه مسیحی در قرون وسطی» را برای تاریخ فلسفهٔ خود به زبان انگلیسی برگزید و بر کاربرد آن نیز تأکید داشت. ژاک ماریتن و فردریک کاپلستون از نظر ژیلسون حمایت کردند. چند تن از فیلسوفان کاتولیک از جمله فرناندون استینبرگن (Van Steenberghen)، متخصص نامی فلسفهٔ قرون وسطی و متکلم کاتولیک، فلسفه و کلام را از یکدیگر جدا کردند. برای آنها کلام، ساختار و غایتی متفاوت از فلسفه دارد و فیلسوفان قرون وسطی را باید متکلم نامید. به عبارت دیگر کاربرد اصطلاح فلسفه برای این دوره صحیح نیست، البته باید خاطر نشان کرد که اکثر فیلسوفان قرون وسطی لفظ فیلسوف (philosophus) را برای فیلسوفان غیر مسیحی به کار می‌برند و مسیحیان را متکلم (theologus) می‌نامیدند.گاهی هم دیده شده است که از لفظ فیلسوف¬ مسیحی (philosophuschristianus) نیز استفاده کرده‌اند. باید این نکته را نیز در نظر داشت که اکثر قریب به اتفاق متفکران این دوره گاهی بین فلسفه، کلام و علم تمایز فاحشی قائل نبوده¬اند. با این همه می‌توان در این عصر آثار متعددی در مابعدالطبیعه، منطق و علم النفس یافت که در آنها به دین یا متون دینی ارجاعی داده نمی‌شود؛ ولی در هر صورت باید پذیرفت که متفکران قرون وسطی مؤمنانی بودند که در باب ایمان و اعتقادات خود به تأمل پرداختند و نظامهای نظری سازمان یافته را، که با استدلالهای فلسفی همراه بود، به وجود آوردند. اینها با کمک گرفتن از این نظامهای فلسفی یونان و از نیمه‌ دوم قرن دوازدهم فلاسفهٔ مسلمان، و با تفکر در عقلانیتی که از این نظامها برگرفتند خواستند که دین خود را معقول و مستدل نمایند و آن را برای خود و دیگر مسیحیان توضیح دهند و در مقابل غیر مسیحیان از آن دفاع کنند.

به این معنی می‌توان گفت که اینها فیلسوف بودند و مانند فیلسوفان یونانی زبانی همچون افلوطین و پروکلوس خواستند دین را با بیانی فلسفی قابل فهم کنند.

فلسفهٔ قرون وسطی را از لحاظ تاریخی می‌توان به بخشهای گوناگون تقسیم کرد. بخش نخست به تبیین آراء آباء مهم کلیسا، که در قرن نخست میلادی به زبانهای یونانی و لاتینی در باب مسیحیت نوشتند، اختصاص یافته است. اینان را به سبب اینکه شکل دهندگان اعتقادات مسیحی بودند و نوعی حجیت در مسیحیت دارند آباء کلیسا می‌نامند. بخش دوم مربوط است به شکل‌گیری فلسفهٔ قرون وسطی از سقوط امپراتوری روم تا آخر قرن یازدهم میلادی. در این دوره کلیسای کاتولیک توانست مسیحیت کاتولیکی را تا اقصی نقاط اروپای غربی و شمالی رواج دهد و زبان لاتینی را به عنوان زبان دینی، کلامی، ادبی و علمی عمومیت بخشد. بدین ترتیب اروپای پس از روم غربی هویت جدید می‌یابد و تمدن اروپایی شکل می‌گیرد. با اصلاحات شارلمانی در قرن هشتم میلادی نظام تعلیم و تربیت نیز سازمان منسجمی به خود می‌گیرد و مدارس رونق بیشتری از قبل می یابند و سطح سواد و فرهنگ رشد قابل ملاحظه‌ای می کند. بخش دیگر مربوط به قرن دوازدهم است که معروف است به بهار فئودالیته.

دراین قرن اروپاییان با متون روم قدیم بیشتر آشنا شدند و مدارس شکوفایی بیشتری یافتند، چنانکه چند مدرسه مانند مدرسهٔ سنت ویکتور، شارتر، لان و سیتو صاحب مکتب خاص کلامی - فلسفی یا عرفانی شدند. از نیمه دوم این قرن ترجمهٔ متون فلسفی و علمی از زبان عربی افقهای جدیدی را برای اروپاییان گشود.

بخش بعدی قرن سیزدهم است. این قرن، قرن ایجاد دانشگاهها و فلسفهٔ مدرسی و نظامهای بزرگ فلسفی است. فلاسفه، استادان دانشگاه هستند و متون فلسفی و کلامی معمولاً در ارتباط با دانشجویان و دروس دانشگاهی نوشته شده‌اند و قرون چهاردهم و پانزدهم را خزان فئودالیته نامیده‌اند. دراین زمان کلیسای کاتولیک با بحران مواجه می¬شود و اقتدار خود را به مقدار زیادی از دست می¬دهد. با رشد ناسیونالیزم و شکل¬گیری کشورهای جدید جنگهای طولانی درمی‌گیرد. شیوع بیماری طاعون بر مصیبتهای اروپاییان می‌افزاید. فیلسوفان بزرگ قرن چهاردهم هر یک به روش خود به انتقاد از فلسفه مدرسی می‌پردازند و گرایشهای انسان گرایی و افقهای جدید که منجربه رنسانس می‌شود کم کم در غرب ظاهر می¬گردد. در نیمه دوم قرن پانزدهم و بخصوص قرن شانزدهم تغییر روش غربیان و دگرگونی دیدگاهشان عینیت تاریخی می یابد و دوره¬ای که به رنسانس معروف است شکل می¬گیرد.

در اینجا مهمترین کتابهای عمومی که به زبانهای فارسی، انگلیسی و فرانسوی دربارهٔ فلسفه و تفکر اروپایی نوشته شده است برای استفاده بیشتر دانش پژوهان معرفی می‌شود.(۱)

▪ برئیه، امیل، تاریخ فلسفهٔ قرون وسطی و دورهٔ تجدد، ترجمه و تلخیص از یحیی مهدوی، تهران، ۱۳۷۷.

▪ ژیلسون، اتین، روح فلسفه در قرون وسطی، ترجمهٔ علیمراد داودی، تهران، ۱۳۶۶.

▪ ----- ، عقل و وحی در قرون وسطی،ترجمهٔ شهرام پازوکی، تهران، ۱۳۷۱.

▪ فرمانتل، آن، عصر انتقاد، ترجمهٔ احمد کریمی، تهران، ۱۳۵۶.

▪ لاسکم، دیوید، تفکر در قرون وسطی، ترجمهٔ محمد سعید حنایی کاشانی، تهران، ۱۳۸۰.

▪ مجتهدی، کریم، تاریخ فلسفه در قرون وسطی، تهران، ۱۳۷۲.

▪ مدارس و دانشگاههای اسلامی و غربی در قرون وسطی، زیر نظر دکتر کریم مجتهدی، با همکاری دکتر حسین کلباسی، دکتر عبدالرزاق حسامی فر، دکتر حمید طالب زاده، دکتر محمد ایلخانی و سارا ایلخانی، تهران، ۱۳۷۹.

▪ Brehier E.,Histoire de la philosophie vol. I, Paris, ۱۹۸۱.

▪ ------------, Histoire de la philosophie au moyen âge,Paris, ۱۹۷۱.

Copleston F., A History of Philosophy , vol. II. Augustine to scouts , London▪ , ۱۹۵۰,vol.III. Okham Suarez, London, ۱۹۵۳.

▪ Couloubaritsis L., Histoire de la philosophie antique et médiévale, Paris, ۱۹۹۸.

▪ De Libera A, La philosophie médiévale, Paris, ۱۹۹۵.

▪ Dictionnaire de spiritualité, Paris,۱۹۳۷.

▪ Dictionnaire de théologie catholique, Paris,۱۹۲۳-۱۹۵۰.

▪ Forest A, Van Steenbergen F., De Gandillac M., Le mouvment doctrinal du Xléme au XlVéme siécle (Fliche et martin, Historie de l’église depuis les origines jusqu’à nos jours, XII) Paris , ۱۹۵۱.

▪ Gilson E., History of Christian Philosophy in the middle Ages, London , ۱۹۵۵.

▪ Gilson E., la philosophie au moyen age,Paris, ۱۹۷۶.

Jolivet J., La philosophie médiévale en Occident, dans Historie de la philosophie, vol. ▪ I, sous la direction de B. Parain, Encyclopédie de la pléiqde, Paris ۱۹۶۹, pp.۱۱۹۸-۱۵۶۳.

▪ Marenbon J., Early Medieval Philosophy (۴۸۰-۱۱۵۰), London & New York, ۱۹۸۳

-----, Later Medieval Philosophy(۱۱۵۰-۱۳۵۰) London & New York, ۱۹۸۷

▪ Philosophy in the middle Ages, edited by A. Hyman & J. J. Walsh, Cambridge, Indianapolis, ۱۹۷۳.

▪ Routledge History of philosophy , vol. III, Medieval Philosophy, edited by J. Marenbon, London & New York ,۱۹۹۸.

The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy, edited by A. H. ▪ Armstrong, Cambridge University Press, ۱۹۶۷.

▪ The Cambridge History of Later medieval Philosophy, edited by A. Kenny, N. Kretzman and J. Pinborg , Cambridge, ۱۹۸۲.

پانوشتها

۱. محمد ایلخانی، تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس، تهران، سمت، ۱۳۸۲، صص ۷-۲.

۲. محمد ایلخانی، تاریخ فلسفه در قرون وسطی و رنسانس، تهران، سمت، ۱۳۸۲، صص ۲۲-۸.

۳. کریم مجتهدی، فلسفه در قرون وسطی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۹، مقدمه کتاب.

---