دوشنبه, ۸ بهمن, ۱۴۰۳ / 27 January, 2025

مجله ویستا

نگاهی به «شرح چهل حدیث » امام خمینی

امام خمینی شرح چهل حدیث را به عنوان كتاب اخلاقی نگاشته است كه علاوه بر راهنمایی خواننده، خود نیز جزئی از فرآیند علاج بیماریهای اخلاقی باشد. به عبارت دیگر، كاركرد یك كتاب اخلاق در نظر ایشان با كاركردی كه معمولا برای این‏گونه كتابها در نظر می‏گیرند متفاوت است. اما پرسشی كه مطرح می‏شود این است كه چگونه یك كتاب می‏تواند بیش از اطلاع‏رسانی، ایفای نقش بكند.

۱. موضوع حفظ و شرح «چهل حدیث‏»، از روزگاران گذشته مورد اهتمام عالمان دینی بوده است. ریشه این مساله در روایتهایی است كه با مضمون واحد و به طرق مختلف، در كتابهای روایی اهل سنت و شیعه از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده است. برحسب روایتی كه شیخ صدوق از طریق امام موسی كاظم(ع) از پیامبر(ص) نقل می‏كند، «هركس چهل حدیث درباره امور دینی مورد احتیاج امت من حفظ كرده، به آنها برساند، خداوند در روز قیامت وی را فقیهی عالم محشور می‏گرداند.» (۱)

عالمان بزرگی مانند شهید ثانی، به توصیه این روایت، به جمع و تنظیم احادیث پرداخته‏اند و آنها را با نام «اربعین‏» منتشر ساخته‏اند. در این میان، برخی از آنها مانند شیخ بهایی، علاوه بر جمع چهل حدیث، به شرح آنها هم پرداخته‏اند. (۲) امام خمینی هم با توجه به مضمون روایت فوق و با تاسی به اسلاف صالح خود، به گزینش چهل حدیث مربوط به امور دینی مردم و شرح آنها پرداخته است. از راه تامل در احادیث انتخابی هریك از این بزرگان می‏توان دریافت كه از دیدگاه آنها چه اموری دارای اولویت دینی است. با نگاهی اجمالی می‏توان دریافت كه بیشتر احادیث‏برگزیده امام خمینی درباره مسائل اخلاقی است; كه این امر نشانگر اولویت و اهمیت این مسائل از دیدگاه امام، در عرصه دینداری است. به بیان دیگر، از نظر ایشان، آنچه مورد نیاز دینی مردم است، اخلاق می‏باشد. بیش از سی حدیث از احادیث‏برگزیده امام، به صورت مستقیم و باقی احادیث هم به‏طور غیرمستقیم به مسائل اخلاقی مربوط می‏شود. (۳) در برخی از «اربعین‏»های عالمان بزرگ، احادیث فقهی جایگاه خاصی دارد و در برخی دیگر، احادیث فلسفی و كلامی. ولی كتاب شرح چهل حدیث امام خمینی یك كتاب اخلاق است.

۲. اشاره شد كه چهل حدیث امام خمینی یك كتاب اخلاق است; اما باید توجه كرد كه كاركرد یك كتاب اخلاق در نظر ایشان با كاركردی كه معمولا برای این‏گونه كتابها در نظر می‏گیرند متفاوت است.

آنچه معمولا از یك كتاب اخلاق انتظار می‏رود، عبارت است از ارائه راه رستگاری و كنكاش در شناسایی ریشه‏های انحراف اخلاقی; و خلاصه این‏كه یك نسخه علاج برای آدمی باشد. هرچند با كمال تاسف، امروزه این كاركرد طبیعی و حداقلی اخلاق هم نادیده گرفته شده است و كتابهای اخلاق از این‏كه نسخه علاج باشند، ناتوانند:

این كتب مذكوره [اخلاق ناصری، احیاء علوم‏الدین و...] نسخه هستند نه دوا، بلكه اگر جرات بود می‏گفتم نسخه بودن بعضی از آنها نیز مشكوك است. (۴)

اگر امام با تردید درباره نسخه نبودن برخی از كتابهای اخلاق سخن می‏گوید، امروزه ما با قطع و یقین می‏توانیم درباره بسیاری از آنچه به نام اخلاق، ترجمه یا تالیف می‏شود، بگوییم كه آنها نسخه بیماریهای اخلاقی بشر نیستند و به جای پرداختن به مسائل اصلی اخلاق، به بیان تاریخ اخلاق و یا مسائل دیگر پرداخته‏اند.

اما جالب توجه است كه نقش كتاب اخلاق باید بیش از ارائه نسخه علاج باشد. از دیدگاه امام خمینی، اكتفا به ارائه نسخه كارساز نیست.

ریشه‏های اخلاق را فهماندن و راه علاج نشان دادن، یك نفر را به مقصد نزدیك نكند و یك قلب ظلمانی را نور ندهد و یك خلق فاسد را اصلاح ننماید. (۵)

پس كاركرد كتاب اخلاق چیست؟ پاسخی كه امام می‏دهد این است:

كتاب اخلاق آن است كه به مطالعه آن، نفس قاسی نرم، و غیرمهذب مهدب و ظلمانی نورانی شود، و آن، به آن است كه عالم در ضمن راهنمایی، راهبر و در ضمن ارائه علاج، معالج‏باشد و كتاب، خود، دوای درد باشد نه نسخه دوانما. (۶)

امام خمینی شرح چهل حدیث را به عنوان كتاب اخلاقی نگاشته است كه علاوه بر راهنمایی خواننده، خود نیز جزئی از فرآیند علاج بیماریهای اخلاقی باشد. اما پرسشی كه مطرح می‏شود این است كه چگونه یك كتاب می‏تواند بیش از اطلاع‏رسانی، ایفای نقش بكند.

۳. امام خمینی معتقد است كه حلقه وصل نظرپردازی اخلاقی به عمل اخلاقی، موعظه است و نقش بسیار مهمی برای آن قائل است.

وعظ نقش بدیل‏ناپذیری در انگیزش اخلاقی دارد و در واقع، علاج بودن یك كتاب اخلاق مرهون واعظ بودن آن است:

كتاب اخلاق، موعظه كتبیه باید باشد و خود معالجه كند دردها و عیبها را، نه آن كه راه علاج نشان دهد. (۷)

بر این اساس است كه می‏بینیم زبان كتاب، زبان موعظه است. زیرا تا از راه وعظ، مطالب عقلی اخلاق به عمق ضمیر و جان آدمی سرایت نكند، فایده مطلوب از اخلاق حاصل نمی‏شود. مؤلف كتاب هرجا از بحث و بررسی علمی و فلسفی، فراغتی می‏یابد زبان وعظ می‏گشاید و آن یافته‏های عقلی را به تجربه‏های قلبی تبدیل می‏كند.

البته آشكار است كه موعظه صرفا یك شیوه بیانی نیست كه هركس بتواند با آموختن مهارتهای لازم آن را به كار گیرد، بلكه موعظه یك فرآیند است و مبادی ویژه‏ای دارد. بحث از این مبادی مجال ویژه‏ای می‏طلبد; اما بی‏تردید، یكی از آنها عمل خود گوینده به مقتضای گفتارش است.

در جهان امروز نوشته‏های فراوانی درباره اخلاق منتشر می‏شود و هزاران سخنرانی اخلاقی از طریق رسانه‏های صوتی و تصویری در اختیار مردم است; اما با كمال تاسف، شاهد انحطاط اخلاقی تعداد قابل توجهی از مردم هستیم. شاید یكی از علل این مساله فراموش كردن موعظه است و البته وجود موعظه منوط به وجود عالمان پرهیزكار و پیشروی است كه ضمن ارائه طریق، دست‏سالكان تازه‏كار را گرفته، به مقصد رسانند. و آنچه امروز كم است وجود چنین كسانی است، نه آنها كه بتوانند در عرصه اخلاق باریك‏اندیشی كنند و یا سخن‏سرایی كنند; هرچند آنها هم در جای خود مفید فایده‏اند. (۸)

۴. مطالب كتاب شرح چهل حدیث، ابتدا به صورت درس در محفل طلاب حوزه علمیه قم مطرح شد و سپس به وسیله خود امام به صورت كتاب درآمد.

قصد من در ابتدا آن بود كه مطالب كتاب را در یك مقاله تلخیص كنم; ولی به دلایلی از این كار منصرف شدم. زیرا اولا كتاب از حشو و زواید خالی است و چندان مجالی برای تلخیص باقی نمی‏گذاد; ثانیا مطالب كتاب بسیار متنوع است و تلخیص آن، به ناچار، تنوع مطلوب آن را از بین می‏برد; و ثالثا زبان كتاب موعظه‏ای است و تلخیص آن، ساختار زبانی كتاب را دچار آسیب می‏كند. بر این اساس، تنها به چند مطلب مهم آن اشاره‏ای كرده، تامل و تدبر در كتاب را به خوانندگان فهیم آن وامی‏گذاریم.

مطالعه اجمالی كتاب نشان می‏دهد كه طرحی در پس زمینه فكری گزینش و تدوین احادیث آن وجود داشته، كه احتمالا چنین است: اخلاق سیر و سلوك آدمی است‏به سوی خداوند. از این روی، احادیثی در معرفی انسان و ویژگیهای فطری او و نیز در شناساندن اوصاف الهی آمده است، تا مبدا و مقصد سلوك اخلاقی معلوم گردد. اما بیشتر احادیث مربوط به كیفیت‏سلوك اخلاقی و نیز شناسایی موانع حركت از خود به خداوند است. روایاتی در مورد تفكر، اخلاص، شكر، عبادت، یقین، توبه، صبر، توكل و ذكر خداوند آورده شده است تا عناصر و مراحل سیر و سلوك را معرفی كند و در برابر، روایاتی نیز در خصوص ریا، عجب، كبر، حسادت، حب دنیا، نفاق، هوای نفس، غیبت، عصبیت، شك و وسواس برای شناساندن موانعی كه فراروی سالك است، آورده شده است.

۵. انسان و سرشت او. نكته اصلی در انسان‏شناسی امام خمینی مساله فطرت است. توجه فراوان ایشان به موضوع فطرت، نشانگر تاثیر فكری استاد بزرگوارشان مرحوم شاه‏آبادی است. (۹)

انسان از منظر امام خمینی موجودی بی‏هویت نیست; اگرچه عناصر هویت او همگی به صورت استعداد است.

بدان كه نفوس انسانیه در بدو ظهور و تعلق آن به ابدان و هبوط آن به عالم ملك در جمیع علوم و معارف و ملكات حسنه و سیئه، بلكه در جمیع ادراكات و فعلیات، بالقوه است و كم‏كم رو به فعلیت گذارد به عنایت‏حق جل و علا. (۱۰)

بازشناسی این استعدادها و بالقوگیها، كه سرشت آدمی را می‏سازند، بسیار مهم است. زیرا آنها قوای محرك عمل اخلاقی‏اند و برای سیر و سلوك آدمی ضرورت دارند.

یكی از مهم‏ترین عناصر فطرت آدمی، عشق به كمال است:

یكی از فطرتهایی كه جمیع سلسله بنی‏الانسان مخمر بر آن هستند و یك نفر در تمام عایله بشر پیدا نشود كه برخلاف آن باشد، و هیچیك از عادات و اخلاق و مذاهب و مسالك و غیر آن آن را تغییر ندهد و در آن خلل وارد نیاورد، فطرت عشق به كمال است. (۱۱)

می‏توان گفت كه علاقه آدمی به جمال و زیبایی، علم و دانایی و...، همگی ریشه در عشق به كمال دارند و به بیان دقیق‏تر، كمال، حیثیت تقییدی هر نوع تعلق خاطری است. اما باید توجه داشت كه عشق اصیل آدمی به كمال مطلق است و جستجوی كمالهای محدود و حتی وصال به آنها، او را از بی قراری نمی‏رهاند:

چون توجه فطری و عشق ذاتی به كمال مطلق متعلق است، و سایر تعلقات عرضی و از قبیل خطا در تطبیق است، هرچه انسان از ملك و ملكوت دارا شود و هرچه كمالات نفسانی یا كنوز دنیایی یا سلطنت و ریاست پیدا كند، اشتیاقش روزافزون گردد و آتش عشقش افروخته گردد. (۱۲)

اگر محبوب شما این جمالهای ناقص و این كمالهای محدود بود، چرا به وصول به آنها آتش اشتیاق شما فرو ننشست و شعله شوق شما افزون گردید. (۱۳)

امام خمینی، به تبع استاد خود، می‏خواهد از راه این عشق سوزان به كمال مطلق، بر اصل وجود آن كمال مطلق (خداوند) و بر ظرف وصال آدمی به آن كمال مطلق (قیامت) شاهد و دلیل آورد، كه البته پرداختن به آن و داوری در درستی آن، مجال دیگری می‏طلبد. (۱۴)

اشاره شد كه آنچه آدمی را به سیر و سلوك دشوار اخلاقی وامی‏دارد، همین عشق به كمال است. اگر فطرت آدمی فقط همین عشق به كمال بود همگان به مقتضای آن، در صراط مستقیم به وصال كمال حقیقی نایل می‏شدند; ولی در نهاد آدمی تمایلات دیگری هم هست كه ای بسا زودتر از عشق به كمال، ظهور و بروز می‏یابند:

بدان كه نفس انسانی گرچه به یك معنی، كه اكنون ذكر آن از مقصود ما خارج است، مفطور بر توحید بلكه جمیع عقاید حقه است ولی از اول ولادت آن در این نشئه و قدم گذاشتن در این عالم، با تمایلات نفسانیه و شهوات حیوانیه نشو و نما كند. (۱۵)

با توجه به این موضوع است كه در مقایسه، می‏توان گفت جنبه‏های حیوانی آدمی فعلیت دارند:

پس، انسان حیوانی بالفعل است در ابتدای ورود در این عالم و در تحت هیچ میزان جز شریعت‏حیوانات، كه اداره شهوت و غضب است، نیست. (۱۶)

از دیدگاه مؤلف كتاب، آنچه می‏تواند آدمی را از اسارت این تمایلات حیوانی رهایی بخشد، عنصر تربیت نفس است. فلسفه ارسال پیامبران از ناحیه خداوند و نیز تعبیه عقل در آدمی، همین تربیت نفوس انسانی است:

چون عنایت‏حق تعالی و رحمتش شامل حال فرزند آدم در ازل بود، دو نوع از مربی و مهذب به تقدیر كامل در او قرار داد كه آن دو به منزله دو بال است.... این دو یكی مربی باطنی، كه قوه عقل و تمییز است و دیگری مربی خارجی، كه انبیا و راهنمایان طرق سعادت و شقاوت می‏باشند. (۱۷)

چون تربیت نفس و یا به تعبیر امام خمینی، جهاد نفس در هریك از ساحتهای مختلف نفس، متفاوت است، ناچار باید به ساحتهای آن اشاره شود.

به بعضی مقامات نفس اشاره كرده و وجوه سعادت و شقاوت آن را اجمالا بیان نموده، كیفیت جهاد نفس را در آن مقام بیان می‏كنیم. (۱۸)

مقام اول نفس جنبه ملكی اوست كه همان ظاهر نفس است و مصدر فعالیتهای بدنی و جوارحی آدمی است و قوای آن عبارتند از حواس ظاهری. سیطره نفس در این مقام از طریق وهم است. تربیت‏یا جهاد نفس در این مقام، «عبارت است از غلبه كردن انسان بر قوای ظاهره خود، و آنها را در تحت فرمان خالق قرار دادن، و مملكت را از لوث وجود قوای شیطان و جنود آن خالی نمودن است‏». (۱۹)

به هر حال، عرصه تربیت نفس در مقام ملكی همین اعمال آدمی است و البته جهاد نفس در این مقام، كار دشواری است و بر مجاهدان آن وعده بهشت اعمال داده شده است:

غالبا وصف جهنم و بهشت كه در كتاب خدا و اخبار انبیا و اولیا شده، جهنم و بهشت اعمال است كه از برای جزای عملهای خوب و بد تهیه شده است. (۲۰)

مقام دیگر نفس، جنبه ملكوتی آن است كه باطن نفس است و عرصه فعالیت نفس در این مقام، خلقیات است و جهاد نفس در این مرحله به اخلاق (۲۱) مربوط می‏شود:

گاهی اشاره خفیه‏ای نیز به بهشت و جهنم اخلاق كه اهمیتش بیشتر است‏شده. (۲۲)

و بالاخره، مقام سوم نفس كه متاسفانه نام آن و نیز شرح آن ناگفته مانده و مؤلف محترم، مجال را برای طرح آن نامناسب دیده است;

مولف : محسن جوادی

پی‏نوشتها:

۱. این روایت را شیخ صدوق در خصال و نیز ثواب الاعمال نقل كرده است.

۲. مرحوم خاتون‏آبادی از معاصران شیخ بهایی این كتاب را به فارسی ترجمه كرده كه اخیرا به صورت مصحح چاپ شده است. ر.ك: شیخ بهایی، اربعین، ترجمه خاتون‏آبادی، انتشارات حكمت.

۳. معمولا احادیث اعتقادی به صورت مختصر شرح شده و در اواخر كتاب آمده است.

۴. امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص‏۱۳.

۵. همان.

۶. همان.

۷. همان.

۸. «بدان كه مقصود این نیست كه علم اخلاق و منجیات و مهلكات نفس لازم نیست، بلكه مقصود آن است كه آن علم را صرفا باید مقدمه عمل دانست نه آنكه آن را مستقل دانسته صرف عمر در جمع‏آوری اصطلاحات كرد و از مقصد بازماند.» ر.ك: امام خمینی، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص‏۵۲۷.

۹. مؤلف محترم در شرح چهل حدیث‏به این موضوع تصریح دارند و می‏گویند:

«در این مقام [بحث فطرت] آنچه از محضر شریف شیخ عارف كامل، شاه‏آبادی دام ظله، كه متفرد است در این میدان، استفاده نمودم بیان می‏كنم.» ر.ك:امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص‏۱۸۱.

۱۰. همان، ص‏۲۳۷.

۱۱. همان، ص‏۱۸۲.

۱۲. همان، ص‏۱۲۷.

۱۳. همان، ص‏۱۸۴.

۱۴. مؤلف محترم می‏خواهد از راه فضیلت عشق به كمال مطلق براساس قاعده تضایف، به فعلیت معشوق یعنی كمال مطلق دلیل آورد. ر.ك: امام خمینی، همان، ص‏۱۸۷-۱۸۴.

۱۵. همان، ص‏۱۶۸.

۱۶. همان.

۱۷. همان، ص‏۲۳۷.

۱۸. همان، ص‏۵.

۱۹. همان، ص‏۶.

۲۰.همان، ص‏۱۳.

۲۱. امام خمینی اخلاق را در اینجا به معنای مضیق گرفته‏اند كه موضوع آن فقط خلقیات یا ملكات نفسانی است; در حالی كه معمولا اخلاق را به معنای عام می‏گیرند كه موضوع آن شامل اعمال آدمی هم می‏شود.

۲۲. شرح چهل حدیث، ص‏۱۳.

۲۳. همان، ص‏۲۷.

۲۴. همان، ص‏۱۳.

۲۵. همان، ص‏۲۴.

۲۶. همان، ص‏۶.

۲۷. همان، ص‏۱۹۱.

۲۸. همان، ص‏۴۱۳.

۲۹. همان، ص‏۱۱.

۳۰. همان.

۳۱. همان، ص‏۱۹۱.

۳۲. همان.

۳۳. همان، ص‏۴۵۷.