مزایا و الزامات تجارت الکترونیکی

تجارت الکترونیکی (E-Commerce) مفهوم و البته جریان قدرتمندی است که زندگی بشر کنونی را دچار تغییرات اساسی نموده است.

تجارت الکترونیکی یکی از نمودهای عینی انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه اقتصاد و شاید به تعبیری مهم‌ترین نمود آن است. تجارت الکترونیکی به سبب مزیت‌ها و منافع بسیاری که برای نوع بشر داشته است، به سرعت و قبل از تمامی دیگر نمودها گسترش یافته و عملا با تحریک منفعت و سود انسان منفعت اندیش، حتی موجب گسترش روزافزون خود این فناوری و به وجود آمدن و تعمیق سایر نمودهای این فناوری شده است. می‌توان به قطعیت مدعی شد که تجارت الکترونیکی بسیاری از محدودیت‌های ذاتی تجارت سنتی را از بین برده است و عملا نه تنها فرم و شکل ظاهری تجارت را، بلکه محتوا و ماهیت امر تجارت را دچار دگرگونی و تغییر ساختاری عظیمی نموده است. تغییری که مبنای هر گونه اقدام و نظر در عرصه اقتصاد قرار گرفته است.

وجود بازارچه‌ها، پاساژها و بوتیک‌های مجازی که عملا هیچ مکان واقعی را اشغال نکرده‌اند، امکان بازدید و گردش در این بازارها، در آن واحد در تمام دنیا، بدون اینکه میز کار یا حتی منزل خود را ترک نماییم و انتخاب و سفارش خرید کالایی که ظاهرا در نقطه‌ای نامعلوم جهان به طور مجازی در ویترین‌های مجازی این گالری‌های مجازی قرار گرفته و روی شبکه تبلیغ شده‌اند، پرداخت الکترونیک بهای کالا یا خدمات فی مابین خریدار و فروشنده‌ای که ظاهرا نه یکدیگر را می‌شناسند و نه آدرس واقعی از یکدیگر دارند، موجب شده‌اند که تجارت الکترونیکی معجزه قرن تلقی شود.

مزایای فراوان تجارت الکترونیکی سبب شده که نه‌ تنها کشورهای توسعه یافته، بلکه کشورهای در حال توسعه نیز از آن به عنوان ابزاری برای رقابت در عرصه داخلی و بین‌المللی استفاده نمایند. نبود راهبرد تجارت الکترونیکی نتیجه‌ای جز انزوا در عرصه اقتصاد جهانی به دنبال نخواهد داشت. گسترش روزافزون حجم تجارت الکترونیکی در جهان، بکارگیری آن توسط بنگاه‌های اقتصادی و پذیرش تدریجی آن از سوی مصرف‌کنندگان بیانگر مزایای بالقوه تجارت الکترونیکی در عرصه‌های اقتصادی و تجاری است. بنابراین راهی جز تلاش مستمر برای استفاده از آن در فعالیت‌های اقتصادی متصور نیست.

در واقع، تجارت الکترونیکی با رفع موانع فراروی تجارت بین‌الملل روند تجارت جهانی را تسریع می‌نماید و مزایایی از قبیل گسترش بازار، کاهش قیمت منابع تولید، ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌های مبادلاتی، ایجاد اشتغال و کاهش تورم را برای اقتصاد به همراه می‌آورد. بدین ترتیب تجارت الکترونیکی نقش محوری را در افزایش رشد اقتصادی ایفا خواهد کرد. تجارت الکترونیکی سبب شده است تا بازارها هر چه بیشتر به سمت بازارهای رقابت کامل که کارآترین و بهینه‌ترین نوع و شکل بازار در علم اقتصاد است، حرکت کنند. این امر به نوعی مهم‌ترین مزیت و فایده تجارت الکترونیکی شمرده می‌شود که در ادامه، جهات مختلف آن را بررسی خواهیم نمود. هرچند شایان ذکر است که مزایای تجارت الکترونیکی، بیشتر از کاهش محدودیت‌های بازار و نزدیک‌تر نمودن بازار به حالت رقابتی سرچشمه می‌گیرد. بنابراین تمام مزایای آن به نوعی به هم پیوسته‌اند و جدا کردن آنها از یکدیگر صرفا برای روشن‌تر شدن گستردگی این مزایا مطلوب است. در این راستا، مزایای زیر را برای تجارت الکترونیکی در دو عرصه خرد و کلان می‌توان قائل شد:

۱) افزایش دامنه و گستره بازار

تجارت الکترونیکی به کمک ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات و با از میان بردن محدودیت‌های زمانی و مکانی بازارهای سنتی، امکان گسترده شدن و افزایش تعداد خریداران و فروشندگان را فراهم می‌آورد. با وجود تعداد زیاد خریداران و فروشندگان، همانطور که می‌دانیم بازار؛ ذره‌ای شده و هیچ یک از خریداران و فروشندگان نمی‌توانند اثری روی قیمت‌ها و شرایط بازار داشته باشند و یکی از شروط مهم بازار رقابت کامل (که در گذشته به هیچ وجه امکان حصول به آن وجود نداشت)، ممکن می‌شود. همچنین این اثر، با از بین بردن یکی از شرایط انحصاری شدن بازار، سبب از بین رفتن بسیاری از انحصاراتی می‌شود که در بازار سنتی به علت محدودیت‌های فراوانی که در آن وجود داشت، به اقتصاد تحمیل می‌شد، همچنین از دیدگاه نظری و خرد اقتصادی می‌توان گفت که تجارت الکترونیکی، اقتصاد بازار را هرچه بیشتر به سمت مدل ایده آل کلاسیکی پیش می‌برد.

۲) افزایش حجم اطلاعات و کاهش محدودیت‌های دسترسی

تجارت الکترونیکی، چه در عرصه نظر و چه عملا سبب افزایش شدید دامنه و گستره اطلاعات شده و همچنین به سبب فراهم آوردن امکان همگانی استفاده از تکنولوژی، محدودیت‌های عمده‌ای را که برای تبادل اطلاعات وجود دارد به شدت کاهش می‌دهد. همچنین به راحتی می‌توان استدلال نمود که تجارت الکترونیکی به واسطه ایجاد سهولت برقراری ارتباط و ارزان بودن آن، به شدت قیمت کسب اطلاعات را هم کاهش داده و تمایل افراد و بنگاه‌ها را برای استفاده هرچه بیشتر از اطلاعات در دسترس، افزایش می‌دهد. بنابراین در دراز مدت، تجارت الکترونیکی به شفافیت هرچه بیشتر بازارها خواهد انجامید. شفافیتی که یکی از شروط لازم بازار رقابت کامل است. بنابراین در این مقام نیز، تجارت الکترونیکی بازار را به سمت کامل شدن و کارآیی هرچه بیشتر، سوق خواهد داد.

۳) کاهش هزینه مبادله

تجارت الکترونیکی با به وجود آوردن امکان دسترسی آزاد و ارزان به اطلاعات و نیز افزایش تعداد خریداران و فروشندگان، سبب می‌شود تا رویای کاهش هزینه مبادله امکان‌پذیر شده و عملا نقش بنگاه‌ها در عرصه اقتصاد که نقشی واسطه‌ای محسوب می‌شود، هرچه بیشتر کاهش یابد. هرچند ظاهرا این هزینه هیچگاه به میزان صفر کلاسیکی خود نخواهد رسید، اما در یک اقتصاد سنتی باعث از بین رفتن بسیاری از نقش‌های واسطه‌ای می‌شود که این به نوبه خود به کاهش هزینه تمام شده محصول می‌انجامد.

۴) افزایش رفاه اجتماعی

تجارت الکترونیکی با توجه به انقلابی که در شیوه‌های کسب و کار بنگاه‌ها به وجود می‌آورد؛ با افزایش شدید مقیاس تولید، کاهش هزینه‌های مبادله، کاهش هزینه‌های توزیع، افزایش رقابت، کاهش انحصار و...، سبب‌ساز کاهش شدید هزینه‌های تولید و بالتبع آن؛ افزایش تقاضا و افزایش میزان تولید گشته و در نتیجه افزایش مازاد رفاه تولید‌کننده و مصرف‌کننده را به همراه دارد. در این فرآیند، افزایش رفاه اجتماعی به وقوع پیوسته و به نوعی مهم‌ترین مزیت تجارت الکترونیکی به شمار می‌رود.

۵) افزایش نوآوری و خلاقیت

در شرایط رقابتی که تجارت الکترونیکی بوجود می‌آورد، ادامه حیات بنگاه به میزان خلاقیت و نوآوری آن در مراحل مختلف تولید و توزیع وابسته است. بنگاهی پایدار می‌ماند که بتواند نوآوری و خلاقیت بیشتری به خرج دهد و از آن جا که هر نوآوری و خلاقیتی به سرعت در اقتصاد پخش خواهد شد و همه بنگاه‌ها از آن تبعیت می‌کنند، باید این روند نوآوری در کار بنگاه‌ها به صورت مستمر ادامه یابد. از سوی دیگر افزایش دامنه نوآوری‌ها، همانطور که کسانی همچون شومپیتر استدلال کرده‌اند، چرخ محرکه اقتصاد خواهد بود و موجب رشد اقتصاد (حتی در حالت اشباع) می‌شود. رشدی که سبب افزایش هرچه بیشتر رفاه اقتصادی جامعه خواهد شد.

۶) توزیع محصولات و خدمات جدید

توزیع محصولات و خدمات جدید با هزینه بسیار پایین و با کیفیت بسیار بیشتر از کیفیت ارائه شده در بازار رقابتی، یکی از مزایای بازار رقابتی است که تجارت الکترونیکی آن را شدت می‌بخشد.

۷) افزایش رشد اقتصادی و کاهش تورم

یکی از مزایای تجارت الکترونیکی در عرصه کلان اقتصاد، همانطور که استدلال شد؛ افزایش رشد اقتصادی است. همچنین این امر به کاهش تورم در بلندمدت منجر خواهد شد.

۸) تسریع روند جهانی شدن و ادغام اقتصادها در یکدیگر

از دیگر مزایای تجارت الکترونیکی، سرعت بخشیدن و تسریع فرآیند جهانی شدن است، به طوری که عده‌ای این امر را مهم‌ترین عامل در روند جهانی شدن می‌دانند.

۹) دیگر مزایا

مزایای بسیاری می‌توان برای تجارت الکترونیکی متصور شد که اولا در این مقاله توان بیان همه آنها نیست و ثانیا همه مزایای دیگر، به نوعی از همین مزایایی که بیان شد، مشتق می‌شود.

● الزامات تجارت الکترونیک

تحقیقات تجربی نشان می‌دهد که موفقیت تجارت الکترونیکی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پیشرو به خاطر شرایط مناسب بسترهای الکترونیکی در این کشورها است. بسترهای الکترونیکی شامل فرصت‌های مبتنی بر اینترنت، کیفیت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، فعالیت‌های دولت و درجه تسهیل تجاری است. دسترسی افراد و تجار به ابزارهای ارتباطاتی با کیفیت برتر و هزینه‌های پایین، یکی از بسترهای مهم تجارت الکترونیکی است. رونق بکارگیری ابزارهای ارتباطات در عرصه اقتصادی در گرو محیط تجاری مناسب از قبیل ثبات سیاسی، مقررات مالیاتی، درجه بازبودن تجارت و سرمایه‌گذاری است.

پذیرش تجار و مصرف‌کنندگان در کنار زیرساخت‌های اجتماعی و فرهنگی از قبیل نیروی انسانی ماهر و سواد الکترونیکی از سایر پیش شرط‌های گسترش تجارت الکترونیکی محسوب می‌شود. محیط قانونی و سیاسی شامل قوانین اینترنتی، آسان بودن ایجاد کسب و کارهای جدید، حمایت از دارایی‌های شخصی و مالکیت فکری و سرمایه‌گذاری و حمایت‌های دولت از زیرساخت‌های فناوری برای توسعه و ترویج تجارت الکترونیکی حیاتی است. بنابراین برای توسعه تجارت الکترونیکی به مجموعه اقدامات اساسی در زمینه‌های زیرساخت‌ فنی، مسائل قانونی و مقرراتی، آگاه‌سازی و آموزش و تحصیل، حمایت از بخش خصوصی و حمایت‌های دولتی نیاز است تا شرایط برای فعالیت‌ فعالان اقتصادی یعنی مصرف‌کنندگان و بنگاه‌ها که نقش محوری در بکارگیری تجارت الکترونیکی دارند، فراهم شود. به طور خلاصه، می‌توان الزامات تجارت الکترونیکی را در چند بخش به‌صورت زیر بیان نمود:

▪ الزامات زیر‌ساختی

بر اساس گزارش آنکتاد در سال ۲۰۰۲، زیرساخت‌های فنی و دسترسی به اطلاعات یکی از راهبردهای کشورهای توسعه یافته محسوب می‌شود. مساله مهم برای کشورهای در حال توسعه، فراهم نمودن زمینه دسترسی به اینترنت پرسرعت، مطمئن و ارزان است. دسترسی به اینترنت، شرکت‌ها را قادر می‌سازد که اطلاعات در مورد قیمت بازاری کالاها و خدمات کسب کنند و یا فرصت‌های جدیدی ایجاد می‌نمایند، آن همچنین دسترسی به آموزش، دانش و بهداشت را برای مردم تسهیل می‌کند.

در حالی که قیمت رایانه‌های شخصی در دهه اخیر به‌شدت کاهش یافته است، هنوز خیلی از مردم و شرکت‌های کوچک به آن دسترسی ندارند. یکی از رویکرد‌های رایج افزایش دسترسی به فناوری، ایجاد مراکز ارتباطی است. این مراکز می‌توانند توسط دولت، حمایت‌کنندگان ملی و NGO‌ها حمایت شوند. (شایان ذکر است که گسترش شبکه اینترنت و زیرساخت‌های مخابراتی یکی از اصول پنج‌گانه سیاست تجارت الکترونیکی جمهوری اسلامی ایران است.)

ضریب نفوذ تلفن ثابت، تلفن همراه و تعداد کل کاربران اینترنتی از شاخص‌های مهم زیرساخت‌ها و دسترسی است. ضریب نفوذ تلفن ثابت در ایران در سال ۱۳۸۲، ۰۶/۲۳ است. به عبارت دیگر از هر ۱۰۰ نفر حدود ۲۳ نفر به تلفن ثابت دسترسی دارند. ضریب نفوذ تلفن همراه در سال ۱۳۸۲، برابر با ۱۹/۵ است و بیش از ۵/۵ میلیون نفر به اینترنت دسترسی دارند.

با وجود پیشرفت در زیرساخت‌های فنی و دسترسی به فناوری نسبت به سال‌های گذشته، همچنان نسبت به متوسط جهانی و کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پیشرو شکاف زیادی وجود دارد و برای رسیدن به وضعیت مطلوب ضریب نفوذ تلفن ثابت، همراه، رایانه‌های شخصی، تعداد میزبانان اینترنتی توجه جدی می‌طلبد. قابل ذکر است که زیرساخت‌های فنی دسترسی بر اساس مطالعات آنکتاد دومین محور راهبردهای کشورهای در حال توسعه است و کشورها نقش ویژه‌ای برای آن قائل شده‌اند، به‌گونه‌ای که از ۳۷ کشور در حال توسعه مورد نظر آنکتاد، ۳۰ کشور آن را در اولویت دوم قرار داده‌اند.

▪ الزامات حقوقی

استفاده از پدیده سحر آمیز IT و EDI ماهیت حقوقی بسیاری از عناصر قراردادهای خرید و فروش کالا و خدمات را در معرض ابهام و اشکال قرار داده و مسائل حقوقی زیادی را مطرح نموده است که دست‌اندرکاران امر، اقتصاددانان، بازرگانان و حقوقدانان نمی‌توانند نسبت به آنها بی تفاوت باشند. می‌توان گفت بدون تعیین تکلیف و شفاف‌سازی این مسائل تنظیم روابط و تعیین حقوق و تکالیف اشخاص غیر‌ممکن است و عملا رشد و حتی به وجود آمدن تجارت الکترونیکی غیر‌‌ممکن می‌شود.

هر یک از روش‌های خرید و فروش کالا، اعم ازBtoC ، BtoB، حراج کالا روی شبکه، توزیع اینترنتی کالا و خدمات، بانکداری الکترونیکی و.... مبتنی بر یک یا چند قرارداد هستند که مبنای ایجاد تعهد برای طرفین قرارداد را تشکیل می‌دهند و از آنجا که هر قراردادی حاصل پیشنهاد یک طرف و قبول طرف دیگر است. لذا در تمام فروش‌های الکترونیک سوالات حقوقی ذیل مطرح می‌شوند:

اصولا پیشنهاد فروش کالا یا خدمات روی شبکه چه تعهدی برای پیشنهاد‌دهنده (ایجاب‌کننده) ایجاد می‌کند؟ ایجابی که به این صورت انجام شده تا چه زمانی معتبر است؟ در صورت قبول پیشنهاد از سوی مخاطب، این قبولی چگونه احراز می‌گردد؟ با احراز قبولی، این عمل چه تعهدی برای قبول‌کننده ایجاد می‌کند؟ امضای قرارداد چگونه انجام می‌شود و امضای الکترونیکی تعهدآور دارای چه خصوصیاتی است؟ لحظه وقوع عقد چه زمانی است؟ و مکان وقوع عقد کجا است؟ و...

هر چند که بسیاری از این سوالات در سیستم تجارت سنتی و کاغذی نیز مطرح می‌شوند، اما پاسخ آنها لزوما یکسان نیست. زیرا وضعیت زمان و مکان در فضای تجارت الکترونیکی دستخوش تحول می‌شود. بعلاوه برخی جرائم و تخلفاتی که در فضاهای مجازی و الکترونیکی رخ می‌دهند نیازمند وضع قوانین و مقررات مخصوص هستند. توجه به واقعیات فوق‌الذکر و توسعه روز افزون تجارت الکترونیکی در گستره اقتصاد جهانی در دهه گذشته تقریبا تمام کشورها را وادار ساخته است تا برای تجارت الکترونیکی و امضای الکترونیکی، قوانین و مقررات مخصوصی را وضع و تصویب نمایند. این مقررات اصولا شامل موارد زیر می‌شود:

الف) مقررات لازم برای اجرای قانون تجارت الکترونیکی در زمینه‌های مختلف از قبیل:

۱) ایمن‌سازی اسناد و امضاهای الکترونیکی مطمئن و دیجیتالی

۲) مقررات تشکیل و تاسیس دفاتر خدمات گواهی

۳) سایر مقررات که در قالب آیین‌نامه اجرایی در قانون تجارت الکترونیکی پیش‌بینی شده است.

ب) مقررات ناظر به مسوولیت‌ها و مجازا‌ت‌ها در صورت:

۱) جعل

۲) کلاهبرداری

۳) نقض حمایت از داده‌ها

۴) نقض حقوق مصرف‌کننده

۵) بازاریابی و تبلیغات موهوم

۶) نقض اسرار تجارتی (حقوق رقابت‌ها)

۷) نقض حق مالکیت فکری و معنوی و.....