توسعه بازار منطقه ای برق در كشور

همگام با حركت جهانی درمبادلات انرژی الكتریكی از طریق اتصال برون مرزی شبكه های برقرسانی كه در سالهای اخیر به خصوص دركشورهای تازه صنعتی شده ودر حال توسعه به طور فزاینده ای شتاب گرفته, ایران نیز با كشورهای همسایه به مبادله و صدور انرژی الكتریكی پرداخته است

همگام با حركت جهانی درمبادلات انرژی الكتریكی از طریق اتصال برون‌مرزی شبكه‌های برقرسانی كه در سالهای اخیر به خصوص دركشورهای تازه صنعتی شده ودر حال توسعه به طور فزاینده‌ای شتاب گرفته، ایران نیز با كشورهای همسایه به مبادله و صدور انرژی الكتریكی پرداخته است. مبنای این حركت عمدتاً بر اساس دلایل زیر استوار است:

۱- كشورهای مبادله كننده برق بجای اختصاص بخش نسبتاً قابل توجهی از ظرفیت نصب‌شده خود به عنوان ظرفیت ذخیره، از سایر كشورهای طرف مبادله در جهت تامین این ظرفیت استفاده كنند. بدین ترتیب از سرمایه‌گذاری برای ایجاد ظرفیت ذخیره و افزایش قابلیت اطمینان در شبكه برق در سطح بالایی بی‌نیاز می‌شوند.

۲- تفاوت زمان اوج مصرف سالانه در زمستان، تابستان و اختلاف افق، درجه حرارت، شرایط مختلف آب و هوایی و اقلیمی با كشورهای همجوار می‌تواند بازار مناسبی برای فروش و تبادل برق ایجاد كند.

۳- استفاده از پتانسیلهای موجود و بهره‌برداری بهینه از این امكانات در بخشهای تولید و انتقال علاوه بر اینكه موجب افزایش بهره‌وری درنیروگاهها و شبكه‌های انتقال كشور می‌شود، موجب شكل‌گیری بستر مناسبی در زمینه صادرات خدمات و تجهیزات غیرنفتی در مقابل خرید برق از كشورهای طرف قرارداد می شود.

۴- وجود منابع عظیم سوختهای فسیلی به ویژه گاز طبیعی همراه با تفاوت شرایط اقلیمی و اختلاف افق، شرایط ایجاد مزیت نسبی در تولیدبرق در كشور را فراهم كرده است. این امر در كنار تصویب قوانین جلب سرمایه‌گذاری خارجی، مشاركت بخش خصوصی در احداث نیروگاهها و تولیدبرق و ایجاد بازار برق در كشور، بستر مناسبی را برای جلب سرمایه‌گذاری خارجی جهت صدور انرژی و تبادل برق ایجاد كرده و نهایتاً با افزایش رقابت در بازار برق داخلی وبین‌المللی كاهش هزینه تولید و افزایش كارایی در شبكه برق كشور موجب می‌شود.

●سابقه تجارت برق ایران با كشورهای همجوار ومقایسه آن با سایر كشورهای جهان

بررسیهای آماری نشان می‌دهد كه رشد صادرات برق در جهان بین سالهای ۱۹۷۳ تا ۱۹۹۷ روند صعودی داشته و از آن سال به بعد نرخ رشد در مقایسه یا سالهای دهه ۷۰ و ۸۰ كاهش یافته است. در سال ۱۹۹۸ سهم صادرات برق در كل عرضه برق برای كشورهای اروپایی ۳/۶ درصد و كشورهای OECD ۲/۳ درصد بوده است. این رقم در سال ۲۰۰۳ برای كشورهای اروپایی به ۹/۸ درصد و كل كشورهای OECD به ۷/۳ درصد رسیده است.

در بخش واردات درسال ۱۹۹۸ سهم واردات در كل عرضه برق برای كشورهای اروپایی ۶/۶ درصد و كل كشورهای IECD ۳/۳ درصد بوده است. در سال ۲۰۰۳ این رقم برای كشورهای اروپایی ۳/۹ درصد و كشورهای OECD به ۸/۳ درصد رسیده است.

در كشورهای شوروی سابق در سال ۲۰۰۲ سهم صادرات در عرضه برق ۸/۴ و سهم واردات ۲/۴ درصد بوده، این رقم برای كشورهای آفریقایی در همان سال در بخش صادرات ۵/۵ درصد و واردات ۸/۵ درصد بوده است.

مقایسه صادرات برق ایران با سایر كشورها نشان می‌دهد كه صادرات در ایران با دو دهه تاخیر از سال ۱۹۹۰ آغاز شده و در سال ۱۹۹۴ از رشد سالیانه ۰۷/۲ درصد برخوردار بوده است. لیكن طی این دوره سهم واردات و صادرات در كل عرضه برق ناچیز و حدود یك درصد آن را تشكیل می‌دهد. در سال ۱۳۸۲ سهم صادرات در كل فروش انرژی برق ۶/۰ درصد و سهم واردات ۵/۱ درصد بوده است.

همانطور كه در ارقام فوق ملاحظه می‌شود علیرغم وجود مزیتها و منافع ناشی ازتجارت بین‌المللی برق برای ایران و وجود منابع عظیم نفت و گاز در كشور سهم تجارت خارجی در عرضه برق در مقایسه با سایركشورها بسیار نازل است. همچنین مطالعات انجام شده در این زمینه و تجارب سایر كشورها نشان می‌دهد كه در بسیاری از كشورهای در حال توسعه و حتی كشورهای خاورمیانه اقدامات عملی گسترده‌ای جهت توسعه مبادلات بین‌المللی برق انجام داده‌اند. سرمایه‌گذاریهای انجام شده جهت اتصال كشورهای عربی خلیج‌فارس و تركیه و شمال آفریقا به یكدیگر و پیش‌بینی اتصال آنها به شبكه برق كشورهای اروپایی نمونه‌ای از این برنامه‌ها است. این امر ضرورت ارایه قوانین و برنامه‌های توسعه تبادلات منطقه‌ای برق را بیش از پیش دركشور ایجاب می‌كند. مطالعه و مدل ارایه شده در بخش‌ بعدی این مقاله تلاش طی این دوره در جهت پاسخگویی به این امر است.

●ارایه مدل گسترش تجارت منطقه‌ای برق

در سالهای اخیر تلاشهای گسترده‌ای در كشور جهت ایجاد بازار برق رقابتی كارآمد آغاز شده است. گسترش بازار منطقه‌ای و افزایش سطح مبادلات برق با كشورهای همجوار می‌تواند در افزایش فضای رقابتی و كارآمدتر شدن بازار برق كشور تاثیر‌ گذارد. مدل ارایه شده در این مقاله با توجه به ویژگیها و ساختار صنعت‌برق و همچنین مبادلات منطقه‌ای برق ایران با كشورهای همسایه در سالهای اخیر و تجارب سایر كشورها در زمینه بازارهای بین‌المللی پیشنهاد شده است.

چنانكه در مدل توسعه بازار منطقه‌ای برق كشور ملاحظه می‌شود، ساختار كلی تبادل برق با كشورهای منطقه از سه بخش عمده زیر تشكیل شده كه هر یك به چند جزء تقسیم می‌شوند. درمدل پیشنهادی سیستم مبادلات برق از سه بخش عمده عرضه‌كنندگان، بازارهای برق و متقاضیان برق در سایر كشورها تشكیل می‌شود.

الف) بخش عرضه برق

عرضه‌كنندگان برق در بازار به ۴ گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

۱- شركتهای برق منطقه‌ای: این شركتها كه هر یك مجموعه‌ای از نیروگاههای حرارتی و شركتهای مدیریت تولید برق را تحت پوشش خودداشته و همچنین در بازار برق داخلی به خرید و فروش برق مشغول فعالیت هستند، با اخذ مجوز از مراجع ذیصلاح می‌توانند به صادرات و واردات برق مبادرت كنند. در سالهای اخیر در برخی از قراردادهای فروش برق به كشورهای همسایه شمالی، شركتهای برق منطقه‌ای به نمایندگی از طرف شركت توانیر به صدور برق مبادرت می‌كردند. در برنامه توسعه تجارت برق نیز این شركتها می‌توانند در رقابت با سایر شركتهای خصوصی به خرید وفروش برق اقدام كنند.

۲- نیروگاههای بخش خصوصی: توسعه این نیروگاهها در حال حاضر در راستای سیاستهای گسترش مشاركت بخش خصوصی در تولید برق رو به گسترش است. در قراردادهای خرید تضمینی برق این نیروگاهها توسط توانیر پیش‌بینی شده بخشی از تولیدات برق آنها به بازار برق داخلی و یا صدور آن به سایر كشورها عرضه شود. در برنامه گسترش تجارت برق این شركتها در كنار سایر عرضه‌كنندگان مشغول فعالیت می‌شوند.

۳- شركتهای عمده فروشی برق: همزمان با تشكیل بازار برق، شركتهای عمده‌فروشی با اخذ مجوز از مراجع قانونی و رعایت شرایط و قواعد این بازار، به خرید و فروش برق در این بازار مبادرت می‌كنند. در مدل گسترش تجارت بین‌المللی بازار برق این شركتها با اخذ مجوز جداگانه از مراجع ذیصلاح می‌توانند اقدام به صادرات و واردات برق كنند. همچنین این شركتها می‌توانند با تشكیل كنسرسیومی از شركتهای داخلی و خارجی و سرمایه‌گذاری در اتصال خطوط انتقال برق كشور به شبكه‌های بین‌المللی برق درتوسعه ظرفیتهای صادرات و واردات برق كشور نقش موثری ایفا كنند.

۴- سایر شركتهای داخلی و خارجی: علاوه بر عرضه‌كنندگانی كه در بندهای قبل ذكرشد، در حال حاضر برخی از شركتهای تابعه وزارت نیرو و یا وزارت نفت با اخذ مجوز از وزارت نیرو در زمینه صادرات و واردات برق و یا ورود برق در مقابل صدور گاز طبیعی فعالیت می‌كنند. همچنین نیروگاههای برق آبی موجود و یا در دست احداث كشور كه ظرفیت یا انرژی برق تولیدی خود را به بازار برق عرضه می‌كنند، می‌توانند با اخذ مجوز از مراجع ذیصلاح در بازار بین‌المللی برق نیز مشاركت داشته باشند. درصورت تصویب قوانین مرتبط با این بازار كلیه اشخاص حقیقی و حقوقی داخلی و خارجی نیز با رعایت قوانین كشور و اخذ مجوز از مراجع مربوطه می‌توانند در این بازار فعالیت كنند.

قابل ذكر است هر یك از عرضه‌كنندگان فوق خود مالك انرژی یا ظرفیت مازاد جهت ارایه در بازار است و یا با خرید از سایر تولید‌كنندگان نیروگاههای حرارتی، آبی و انرژی‌های نو می‌توانند به بازارهای بین‌المللی كشور برق عرضه كنند.

ب) بازارهای عمده فروشی برق در كشور

بازار عمده فروشی برق متشكل از تولید‌كنندگان، خریداران عمده و واسطه و عاملان بازار است كه سازوكار خرید برق از فروشندگان و فروش آن به متقاضیان بر اساس شرایط بازار رقابتی انجام می‌گیرد. چنانچه در مدل پیشنهادی فوق ملاحظه می‌شود، كل شبكه برق كشور در سطح بازارهای عمده فروشی به چهار منطقه شمال شرقی، شمال غربی، غرب و شرق تقسیم شده است. این تقسیم‌بندی بر مبنای نزدیكی آنها به بازارهای بین‌المللی برق و یاكشورهایی كه با آنها امكان تبادل برق میسر بوده، صورت گرفته است.به عنوان مثال در منطقه جنوبی كشور تبادل با كشورهای حاشیه خلیج‌فارس از طریق كابل زیردریایی امكان‌پذیر است، اما با توجه به ارتباط الكتریكی ایران با كشور عراق و طرحهای در دست اجرا دراین كشور جهت اتصال به شبكه برق كشورهای حاشیه خلیج فارس و شبكه بین‌المللی برق، در كوتاه‌مدت ارتباط با كشورهای حاشیه خلیج‌فارس از طریق كابل زیردریایی توجیه اقتصادی و برنامه عملیاتی ندارد. سایر مناطق كشور نظیر منطقه مركزی و جنوب شرقی كشور نیز می‌توانند از طریق مناطق مرزی كشور امكان تبادل برق را میسر كنند. به عبارتی از طریق این چهار منطقه اصلی و ترانزیت برق می‌توانند با بازارهای بین‌المللی در ارتباط باشند.

بازارهای عمده فروشی مختص به هر منطقه بوده و بوسیله یك شبكه انتقال نیرو كه امكان صادرات و واردات را مجاز ‌دارد به یكدیگر مرتبط هستند. هر بازار عمده‌فروشی بوسیله تولید‌كنندگان همان منطقه تغذیه می‌شود، اما علاوه بر آن با سایر بازارهای عمده‌فروشی داخلی یا تولید‌كنندگان نیز مرتبط است. همچنین بازارهای عمده‌فروشی فوق علاوه بر برآورد نیاز برق منطقه خود به سایر بازارهای برق صادر یا ترانزیت می‌كند.

●انواع بازار

▪بازارهای عمده فروشی برحسب نوع فعالیت و زمان تقاضای خود به انواع مختلفی تفكیك می‌شوند. بازارهای فصلی برحسب فصل زمستان و تابستان و بازارهای روزانه در اوقات مختلف شبانه‌روز، و سایر انواع بازارها متنوع است. در كشور ما به خاطر اختلاف افق و شرایط اقلیمی متفاوت با كشورهای همجوار زمینه تشكیل این نوع بازارها مهیا است.

▪بازار لحظه‌ای: سیستم بازار لحظه‌ای (نقطه‌ای) بازاری است كه معاملات برق به صورت روزانه است و توزیع آن به مشتركین در روز بعد انجام می‌شود. اعمال این روش موجب می‌شود در فعالیتهایی كه ظرفیت تولیدبرق در شبكه‌ها با محدودیت همراه است، جریان مبادلات برق درنظم و برنامه خاصی قرار گیرد. دراین بازار مبادله‌كنندگان اعم از عرضه‌كنندگان و تقاضا‌كنندگان از میزان عرضه و تقاضای یكدیگر و سایرین اطلاع دارند و بر اساس اطلاعات قانونی و رسمی موجود در بازار اقدام به تهیه قراردادها و معاملات متقابل با یكدیگر می‌كنند.

مكانیسم قیمت‌گذاری در این بازار بر اساس شرایط مزایده تعیین می‌شود. در تعیین قیمتهای فروش برق ارزش استانداردی وجود نداشته و بسته به شرایط عرضه و تقاضا و چانه‌زنی هر یك از شركا صورت می‌گیرد. لیكن درنهایت عرضه‌كننده كمتر از هزینه نهایی تولید خود برق را به فروش نمی‌رساند.

در وضعیت فعلی مبادلات برق كشور با كشورهای همسایه قراردادها به صورت فصلی و یا سالیانه منعقد می‌شود. لیكن با ایجاد بازار منطقه‌ای برق امكان گسترش اینگونه قراردادها مهیا می‌شود.

▪بازار آتی (سلف): بازار آتی صرفاً یك بازار فیزیكی و تكنیكی نیست و سیستم معاملات در این بازار به یك سیستم مدیریت سود و خرید و فروش اوراق بهادار برق تبدیل شده است. ضرورت تشكیل این بازارها با توجه به نیاز مداوم و افزایشی تقاضای برق، تثبیت و ایجاد امنیت در معاملات برای تولید‌كنندگان و متقاضیان (به خصوص مشتریان بزرگ) و همچنین تامین نقدینگی لازم برای تولید كنندگان برق است. علاوه بر آن قراردادهای منعقده در این بازار به صورت اوراق بهادار در بازار بورس قابل عرضه است.

قابل ذكر است در صورت گسترش بازار برق داخلی و بین‌المللی در كشور و سرمایه‌گذاری خارجی و تدوین قوانین و مقررات مرتبط با آن، زمینه تشكیل این بازار فراهم خواهد شد.

▪قراردادهای دو جانبه: این قراردادها عمدتاً بین تولید‌كنندگان و خریداران بزرگ برق منعقد می‌شود. علاوه بر آن خریداران بزرگ و عمده برق جهت اطمینان از تامین برق خود در سالهای آتی از قراردادهای دوجانبه در بازار سلف استفاده می‌كنند.

قراردادهای دوجانبه نیز همانند سایربازارها با تدوین قوانین مرتبط با آن زمینه تشكیل آن در كشور فراهم خواهد شد.

منصوره حمصیان- وزارت نیرو

---