قلعه فلک الافلاک, شکوه و صلابت تاریخ

قلعه فلک الافلاک که در مرکز خرم آباد روی تپه ای قدیمی به همین نام بنا شده, در میان دیگر آثار باستانی شهر از شکوه و صلابت بیشتری برخوردار است و در واقع مظهر فرهنگ و تاریخ منطقه لرستان به شمار می رود

قلعه فلک‌الافلاک که در مرکز خرم آباد روی تپه‌ای قدیمی به همین نام بنا شده، در میان دیگر آثار باستانی شهر از شکوه و صلابت بیشتری برخوردار است و در واقع مظهر فرهنگ و تاریخ منطقه لرستان به‌شمار می‌رود.

فلک‌الافلاک از شرق و جنوب غربی به رودخانه خرم آباد، از غرب به خیابان و محله دروازه برجی و از سمت شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود. محوطه باستانی قلعه در حدود ۱۲۰هزار مترمربع وسعت دارد و ارتفاع تپه با احتساب ارتفاع دیوارهای بنا، از سطح خیابان‌های مجاور حدود ۴۰متر است. محدوده داخلی قلعه نیز در حال حاضر ۵۳۰۰مترمربع است.

فلک‌الافلاک، هشت برج و دو صحن دارد و فضای داخلی آن به چهار تالار نسبتاً بزرگ پیرامون دو حیاط و تعدادی تالار و اتاق تقسیم شده است. زیرقلعه، چشمه آب بزرگی جاری است که به چشمه گلسان شهرت دارد و از دامنه شمالی تپه باستانی سرچشمه می‌گیرد. درب ورودی بنا در سمت شمال و در بدنه برج شمال غربی تعبیه شده و راهروی ورودی حیاط دوم در گوشه جنوب شرقی حیاط اول از زیر یک طاق نمای رفیع می‌گذرد. طاق نمای دیگری معاذی این طاق نمادر گوشه شمال شرقی حیاط اول برپاست و چاه آب قلعه در محوطه پشت این طاق نما حفرشده است. این چاه، ۴۰متر عمق دارد و بخش بزرگی از بدنه آن با برش صخره‌ها به چشمه گلسان راه یافته است. در گذشته آب موردنیاز دژ فلک‌الافلاک از این چاه تأمین می‌شد که اکنون نیز قابل بهره‌برداری است.

از این قلعه در منابع تاریخی مکتوب با نام‌های متفاوت «دژ شاپور خواست»، «سابرخاست»، «دزبر»، «قلعه خرماباد» و سرانجام «قلعه فلک‌الافلاک» یادشده است. نامگذاری اخیر از دوره قاجاریه روی این بنا مانده و می‌توان گفت مناسب‌ترین نامگذاری قلعه است.

بنای نخستین فلک‌الافلاک ظاهراً مربوط به دوره ساسانی است؛ هرچند که برخی منابع، ساخت آن را به زمان «شجاع الدین خورشید» سرسلسله اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می‌دهند. گفته مردم منطقه و مدارک تحقیقی، بر وجود بارویی دولایه و خشتی با دروازه برج پیرامون بنای کنونی دلالت دارد. این باروی گرداگرد بنا بیشتر به سمت غرب گسترش داشته و از بقایای برج‌های دوازده گانه آن، آثار دو برج در شمال غرب و جنوب شرق محوطه، اطراف قلعه قابل مشاهده است. در ساخت قلعه از مصالحی چون خشت، آجر، سنگ و ملات استفاده شده است.

قلعه فلک‌الافلاک، پایداری و ماندگاری خود را در دوره‌های مختلف تاریخی، مرهون موقعیت ممتاز سوق الجیشی تپه فلک‌الافلاک در گلوگاه دره خرم آباد است. از این رو بنای قلعه، آثار و نشانه‌های زیادی از تحولات معماری دوره‌های گوناگون را با خود به همراه دارد. همچنین در بنای فلک‌الافلاک به راه های عبور و مرور شمال به جنوب و شرق به غرب توجه شده است در دوره‌های تابستانی به نوعی مرکز ثقل مسیرهای دسترسی غرب کشور به شمار می‌آمده است.

قلعه فلک‌الافلاک پس از ثبت در فهرست آثار ملی کشور، موزه فلک‌الافلاک نام گرفته و شامل بخش‌های مردم شناسی، هنرهای سنتی و باستانی شناسی می‌شود. در تالار موزه مردم شناسی، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ متعددی از شیوه‌ها و رسوم گوناگون زندگی مردان وزنان عشایر و روستایی در منطقه لرستان به نمایش گذاشته شده است. یکی از دیدنی‌های موزه مردم‌شناسی سنگ قبرهای اهالی منطقه است که با دیگر نواحی ایران تفاوت بنیادی دارند. در این نواحی رسم بوده که بالای قبر، سنگی عمودی کار می گذاشتند و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فردمتوفی را حجاری می‌کردند. به عنوان مثال اگر متوفی شکارچی بود، روی سنگ قبر عمودی وی تصاویری از اسلحه، شکار و... حک می‌کردند.

بخش قابل توجه دیگر موزه فلک‌الافلاک، تالار باستان‌شناسی است. در این قسمت، تعداد زیادی اشیای ارزشمند مفرغی، سفالی و سنگی متعلق به هزاره‌های پیش از میلاد به نمایش گذاشته شده است. این آثار طی سال‌های اخیر از قاچاقچیان و حفاران غیرمجاز ضبط شده یا در پی حفاری و کاوش گروه‌های باستان شناسی به دست آمده و مجموع آنها بیانگر قدمت، دیرینگی و پیشرفت تمدن کهن منطقه لرستان است.

ویژگی‌های تاریخی ومعماری قلعه فلک‌الافلاک آن را در میان یادگارهای تاریخی غرب کشور متمایز ساخته و به آن شکوه و جذابیت خاصی بخشیده است. همچنین آن حوزه جغرافیایی بخش زیادی از حیثیت و اعتبار معنوی و تاریخی خود را مدیون وجود فلک‌الافلاک است. هرچند این دژ تاریخی در طول تاریخ تحولات بسیاری را به چشم دیده و در برابر آسیب‌ها پایداری کرده ولی در چند دهه اخیر مسائل و مشکلات فراوانی برآن عارض شده است. از جمله آنها می‌توان به حضور نهادهای غیرمسؤول در حریم قلعه اشاره کرد که در مقوله مدیریت قلعه و جذب گردشگران موجب چالش‌های اساسی را به وجود آورده و لطمات جبران ناپذیری بدان وارد کرده است. با این حال در یکی دوسال گذشته با یک اجماع کلی تصمیم گرفته شده که با رفع مشکلات حاشیه‌ای، شکوه و جلال گذشته فلک‌الافلاک بازیابی شود؛ به‌گونه‌ای که اعتبار فرهنگی منطقه تجدید شود.