بررسی تحلیلی کتاب «راز سرمایه» نوشته هرناندو دوسوتو

محور اصلی مباحث دوسوتو در كتاب «راز سرمایه» برخلا ف نظرات كارل ماكس فیلسوف و جامعه شناس چپ آلمانی چیزی جز احترام به حق مالكیت خصوصی افراد نیست

« مسئله اساسی این نكته است كه چرا آن بخش از جامعه بشری درگذشته كه من بدون تردید آن را نظام سرمایه‌داری می‌نامم توانست زیر حبابی بلورین، جدا از بقیه آن جامعه، زندگی كند و چرا نتوانست به كل جامعه گسترانده شود و تسخیرش كند؟ ... چرا نرخ بالا‌ی تشكیل سرمایه تنها در بخش‌های معین و نه در كل اقتصاد بازاری آن زمان ممكن بود؟»

كتاب «راز سرمایه» نوشته هرناندو دوسوتو با این نقل قول از كتاب «چرخ‌های تجارت» اثر فرناند برودل آغاز می‌شود و شاید به نوعی وام‌دار همین گفته‌ها نیز باقی بماند. چنانكه تلا‌ش نویسنده تا پایان كتاب برای رسیدن به پاسخ سئوال‌هایی است كه «برودل» در آغاز كتاب از خود پرسیده است. هرناندو دوسوتو از قلب آمریكای لا‌تین برخاسته است. از شهر لیما مركز كشور پرو. او بنیانگذار «موسسه آزادی و دموكراسی» است كه به گواه مجله اكونومیست. یكی از دو گروه مهم از «كارشناسانی در جهان است كه در مورد مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مشورت می‌دهند و اظهارنظر می‌كنند. او از سوی مجله تایم به عنوان یكی از پنج نوآور برجسته آمریكای لا‌تین در قرن بیستم معرفی شده است. چنانكه دوسوتو پیش از این مدتی نیز در سازمان تجارت جهانی به خدمت مشغول بوده است. از هرناندو دوسوتو پیش از این كتابی با عنوان «راه دیگر» نیز منتشر شده بود. گویا اندیشه‌های این اقتصاددانان در كتاب «راه دیگر» برای رفع موانع بوروكراسی در كشورهای در حال توسعه سخت به مذاق اقتصاددانان و اندیشمندان دیگر نیز خوش آمد كه پس از گذشت یك سال از انتشار این كتاب به سال ۱۹۸۶ میلا‌دی به ۱۰ زبان زنده دنیا ترجمه شد و عنوان پرفروش‌ترین كتاب سال آمریكای لا‌تین را از آن خود كرد.

اما گذشته از این، هرناندو دوسوتو را بیشتر به عنوان سخنرانی ماهر و مجرب و تحلیگر اقتصادی می‌شناسد كه در بسیاری از كشورها اندیشه‌های او راهگشا بوده است. او ۱۳ سال پس از نگارش و انتشار كتاب «راه دیگر» كتاب دیگری را در سال ۲۰۰۰ میلا‌دی منتشر كرد كه در همان ابتدا مورد تحسین تحلیلگران اقتصادی قرار گرفت. از فرانسیس فوكویاما كه آن را به عنوان معرفی‌كننده یكی از معدود روش‌های جدید و واقعا امیدبخش برای مهار فقر گرفته تا رونالد كوز برنده جایزه نوبل اقتصاد كه «رازسرمایه» را با وصف «یك كتاب خیلی بزرگ، قدرتمند و كاملا‌ متقاعدكننده» نامیده است. شاید بتوان با جرات اذعان كرد كه «راز سرمایه» اقتصاددانی چون «دوسوتو» را به سرعت تبدیل به یك شخصیت بین‌المللی كرده است و به گفته مترجم كتاب‌ دكتر فریدون تفضلی‌ تاكنون رهبران بیش از ۲۰ كشور جهان از افغانستان گرفته تا مكزیك و روسیه به پیشنهادهای او گوش فراداده و راهكارهای او را اجرا كرده‌اند.

برای واكاوی نخستین از كتاب «راز سرمایه» باید به گام‌های اولیه نمودار ذهنی هرناندو دوسوتو در كتاب پیشین او یعنی «راه دیگر» بازگشت. عنوان این كتاب وام گرفته از نمایشنامه‌ای است با نام «راه درخشان» كه به وسیله گروه چریكی طرفدار «سمائو» در پرده اجرا شده بود.

دوسوتو در كتاب نخستین خود به موانع اداری و بوروكراتیك كشوری به مانند پرو نگاهی ویژه دارد. او معتقد است كه هزینه‌های بالا‌ی پیوستن به اقتصاد رسمی فقرا را به سوی بخش غیررسمی سوق می‌دهد و این حركت هزینه‌های خاص خود را در محیط فراقانونی ایجاد می‌كند. ضمن اینكه فقرا را عقلا‌یی می‌داند كه با درآمد بسیار كم، زندگی را در شرایط بسیار سختی می‌گذرانند. شاید به همین علت است كه تاكید او در كتاب «راه دیگر» بر وجود دیوان‌سالا‌ری اندك و ساده از جانب دولت و اتكای بیشتر بر حكومت قانون است تا شرایط زندگی برای فقرا آسان‌تر شود.

اما «راز سرمایه» با اینكه برپایه همین نظرات اولیه بنا شده است، از سویی دیگر به موضوع حقوق و مالكیت دقیق شده است. دوسوتو در یك خط فكری پنهان بیان می‌كند كه فقرا دربرخیس كشورهای در حال توسعه، با وجود فقر خود، دارایی‌های قابل ملا‌حظه‌ای را در قالب خانه‌های آلونكی و همچنین كسب و كارهای «فراقانونی» دارند كه به دلیل فقدان سند و مدرك، حقوق مالكیت آنها توسط دولت به عنوان سرمایه بیكار یا مرده تلقی می‌شود. در حالی كه اگر به فقرا امكان دسترسی به نظام كارآمد رسمی مالكیت داده شود، آنها می‌توانند ظرفیت بالقوه سرمایه خود را در جهت تقویت استعداد كارآفرینی به كار گیرند و چه بسا از آن به طور قابل توجهی برای افزایش و انباشت سرمایه نیز استفاده كنند.

محور اصلی مباحث دوسوتو در كتاب «راز سرمایه» برخلا‌ف نظرات كارل ماكس (فیلسوف و جامعه‌شناس چپ آلمانی) چیزی جز احترام به حق مالكیت خصوصی افراد نیست. دوسوتو معتقد به این نیست كه كلید موفقیت سرمایه‌داری در حمایت از نظام حقوق مالكیت تثبیت شده كنونی نهفته است. برعكس، او معتقد است كه سرمایه‌داری تنها زمانی می‌تواند بر تهدیدهایی مانند تروریسم غلبه كند و به رشد و پویایی خود ادامه دهد كه نظام حقوقی كنونی را به گونه‌ای تغییر دهد كه اكثریت مردم احساس كنند كه قانون از آنها حمایت می‌كند. لا‌زمه نهادینه كردن این احساس در كشورهای در حال توسعه و سوسیالیستی سابق گنجاندن موارد جدیدی در نظام كنونی است. یكی از آن موارد، نظام حقوقی جدیدی است كه فقرا و منابع ثروت هنگفت آنها را با قدرت وارد نظام رسمی كند. یكی از بهترین نشانه‌ی‌های تغییرات و اصلا‌حات همواره برنامه‌های عظیمی است كه در آن قانون به طور همه‌جانبه از نظام مالكیت رسمی حمایت كند. اما متاسفانه این نظام حقوقی از دید مردم فقیری كه در آن سوی قانونی رسمی زندگی می‌كنند و مالكیت رسمی ندارند غیرعادلا‌نه است و رسمیت ندارد. دوسوتو بر اساس نتایج مطالعات خود بر روی بخش‌های فراقانونی یا «خارج از قانون» درچندین كشور در حال توسعه معتقد است كه این حقوق مالكیت غیررسمی در برخی موارد شامل دارایی‌هایی می‌شود كه البته دولت‌ها هرگز آن را به عنوان یك وثیقه مطمئن برای پرداخت وام و شروع یك فعالیت تجاری‌ اقتصادی قبول ندارند. در عین حال انتقال این حقوق مالكیت از بخش غیررسمی به بخش رسمی كه سرمایه را آزاد ساخته و انگیزه برای رشد اقتصادی ایجاد می‌كند نیز كار چندان آسانی نیست.

دوسوتو نتیجه می‌گیرد كه در تمامی‌كشورهای پیشرفته صنعتی، ایجاد یك نظام حقوقی كارآمد و فراگیر مقدم بر رشد اقتصادی و توسعه سریع بوده است. شاید شنیدن این جمله از دوسوتو كه زمان بیشترین كامیابی نظام سرمایه‌دای زمان بحران است (ص ۲۳) نخستین سطر كتاب پاسخی برای این سئوال باشد كه سرمایه چیست و چرا از زمان سقوط یك به یك اندیشه كمونیسم در كشورهای بلوك شرق، سرمایه‌داری نتوانسته برای اكثریت مردم جهان سرمایه ایجاد كند؟ پنج سال قبل دوسوتو و تیم تحقیقاتی او كتاب‌های خود را بستند و چشمان خود را باز كردند و به خیابان‌های كشورهای در حال توسعه قدم گذاردند تا آمار و ارقام جدیدی را در مورد آنچه كه مردم در داخل و خارج از «اقتصاد زیرزمینی» به دست می‌آورند جمع‌آوری كنند. یافته‌های آنها بدیع و چشمگیر بود. آنها دریافتند كه فقرای جهان دارایی‌های باارزش زیادی برای یك سرمایه‌داری موفق انباشت كرده‌اند. به گونه‌ای كه تخمین زده شد ارزش این دارایی‌ها چندین برابر كل ارزش كمك‌ها و سرمایه‌گذاری‌های خارجی است كه از سال ۱۹۴۵ تاكنون كشورهای عقب مانده و در حال توسعه دریافت كرده‌اند. سئوال تكراری این است: پس چرا هنوز این كشورها عقب مانده‌اند؟ دوسوتو پاسخ می‌دهد كه آنها آگاهی لا‌زم از فرایندی كه این دارایی‌ها را به سرمایه نقدی تبدیل می‌كند ندارند. دوسوتو چگونگی عملكرد این فرایند را «راز سرمایه» می‌نامد. در این كتاب او پنج راز سرمایه را تشریح می‌كند: راز نبود اطلا‌عات، راز سرمایه، راز آگاهی سیاسی و راز شكست قانونی. دوسوتو یادآوری می‌كند كه كشورهای پیشرفته جهان در دوران انقلا‌ب صنعتی بحران‌هایی را تحمل كرده‌اند. بحران‌هایی از جنس همان‌ها كه امروز در جهان سوم شاهدیم: بازار سیاه، فقر گسترده، مافیای پرنفوذ، بوروكراسی و نقض قانون.

كتاب «راز سرمایه» با نثر روان خود، كاربرد ویژه‌ای برای ایران‌ به عنوان یك كشور در حال توسعه‌ دارد. ایران كشوری است كه همواره و در گذر زمان بامسئله امنیت حقوق مالكیت‌مواجه بوده و وضعیت كنونی بخش مالی آن هم‌ به گواه آمار‌ چندان امیدواركننده نیست. در ایران امنیت مالكیت شاید به دلیل خلا‌ قانونی و یا حتی ضعف نظام قضایی و سرپیچی برخی افراد از قانون همواره مسئله ای مهم بوده است. از یك طرف در دوران رضاشاه برای نخستین بار دفاتر ثبت اسناد رسمی تاسیس می‌شود و از طرف دیگر، قدرت روزافزون سلطنت رضاشاه، او را به یكی از قطب‌های تصرف حقوق مالكیت افراد تبدیل می‌كند.اگر آمارهای رسمی وزارت اقتصاد از انتقال سرمایه‌های ایرانی به آن سوی آب‌های خلیج فارس و به طور مشخص «دبی» حكایت دارد جای تعجب نیست، چرا كه در محیطی این‌چنینی پروژه‌های بلندمدت‌ در كشاكش تصمیم‌های زودگذر و مقطعی و در قالب دولت‌های چهارساله‌ همواره سترون و ناكام می‌ماند.

دكتر وحید نوشیروانی استاد دانشگاه كلمبیا در نیویورك در مقدمه‌ای كه بر كتاب «راز سرمایه» نوشته معتقد است« این كه آیا ما با راهبرد خاص دوسوتو برای بازسازی نظام حقوق مالكیت موافق هستیم یا نه مهم نیست، مهم این است كه رشد اقتصادی نیاز به پیشرفت‌های موازی در كیفیت نهادهایی دارد كه پشتوانه بازارهای در حال گسترش است... نوآوری تحلیل دوسوتو در این است كه او فقرا را به عنوان مسئله مشاهده نمی‌كند بلكه به عنوان بخشی از راه حل تلقی می‌كند.»و دست آخر شاید جای آن است كه نقل قولی از مادر كارل ماركس تئوریسین سوسیالیسم نیز آورده شود كه« ای كاش ماركس به جای نوشتن كتاب سرمایه، قدری سرمایه می‌اندوخت.» «راز سرمایه» دقیقا تشریح‌كننده شیوه‌ای است كه مادر ماركس آرزوی آن را برای پسر اندیشمند خود داشت: به دست آوردن سرمایه به كار بردن آن در جوامعی كه بدان نیاز دارند.

مسعود یوسفی‌