قرآن و راهكارهای رهایی از اندوه

قرآن اندوه واقعی را اندوه در قیامت برمی شمارد و اندوه دنیایی با این همه آثار وحشتناكش را اندك و در برابر اندوه آخرت هیچ می داند از این رو به مؤمنان واقعی بشارت می دهد كه در قیامت از این اندوه رها هستند و در بهشت شادمان می زیند

اندوه، حالتی عاطفی است كه در هنگام از دست دادن نعمت و یا فرصتی به انسان دست می دهد. در این حالت نشاط و سرور از دل انسان بیرون می رود، خوشحالی، گشاده رویی و طراوت از سیمای آدمی رخت برمی بندد، رنگ چهره از شادابی به زردگی می گراید. (نحل آیه ۵۸ و زخرف آیه ۱۶ و ۱۷) ، اشك بر گونه ها روان می شود (توبه آیه ۹۲) تنگی شگفتی دل را می فشارد و دنیا با همه گشادگی اش برای انسان تنگ و كوچك می شود، زمان از سرعت باز می ماند و ساعت به كندی می گذرد.

به گونه ای كه آرزوی مرگ می كند (مریم آیه ۱۶ تا ۲۳) و فشار روحی فزاینده ای، اختیار و زمام امور نفس را از عقلش می گیرد و رازهای نهفته را آشكار می سازد. (قصص آیه ۷ و ۱۰) جسمش از شدت حزن و اندوه می فرساید و ناتوان و رنجور می گردد. (یوسف آیه ۸۴ تا ۸۶ و مزمل آیه ۱۷) هرچه در خود فرو می رود و اندوهش را در خود مهار و كتمان می كند جانش بیمارتر و تنش رنجورتر می گردد. (یوسف آیه ۸۴) گاه از شدت اندوه نور و روشنایی از چشمانش می رود و سیاهی حدقه چشمانش به سپیدی می گراید. (یوسف آیه ۸۴) اگر اندوه افزایش یابد و شخص آن را اظهار نكند و در خود فرو خورد جانش را می گیرد و به هلاكت می رسد. (یوسف آیه ۸۵ و ۸۶ و نیز كهف آیه ۶ و شعراء آیه ۳).

این ها بخشی از آثار زیانبار اندوه و حزن است كه آدمی می بایست خود را از آن ها دور نگه دارد و تنها چاره و راهكار رهایی از آن این است كه خود را از شر عوامل ایجادی آن نجات دهد. رهایی از عوامل ایجادی حزن و اندوه به معنای آن است كه عوامل ایجادی سرور و شادی را در خود برانگیخته است.

از آن جایی كه انسان آگاهی كاملی از عوامل ایجاد كننده اندوه ندارد و گاه گمان می كند كه چیزی، عامل است در حالی كه از عاملیت برخوردار نیست و یا برعكس چیزی را كه عاملیت دارد نادیده می گیرد؛ و نیز از آن جایی كه خداوند به عنوان آفریدگار انسان در قرآن همه خصوصیات بشری و عوامل ایجادی روحیات و حالات وی را بیان كرده، بهتر آن است كه با توجه به آیات قرآنی به تحلیل علل و عوامل بوجود آمدن اندوه و راه های رهایی از آن ها بپردازیم. این نوشتار تلاشی است برای رسیدن به این هدف كه با هم آن را می خوانیم.

● عوامل ایجاد کننده اندوه

عوامل ایجاد اندوه به دو گونه در قرآن مطرح شده است. عواملی كه موجبات حزن و اندوه شخص را فراهم می آورد و در حقیقت آثار آن به خود شخص باز می گردد و عواملی كه موجبات اندوه در دیگری را فراهم می آورد و شخص دیگری از عمل و رفتار عامل، اندوهگین می گردد و دچار حزن می شود.

كسانی كه به فعل دیگری اندوهگین می شوند افرادی هستند كه می توان آنان را اهل درد شمرد؛ زیرا انسان به طور طبیعی از نقص و زشتی در خود و دیگری ناخشنود است. كسانی كه در فطرت خود باقی مانده و یا در انسانیت خود به كمال رسیده اند، هنگامی كه دیگری را دارای نقصان و یا زشتی می یابند و یا رفتار زشت و نقصان گرای ایشان را می بینند به درد می آیند و از فرصت سوزی آنان در راه رسیدن به كمال و رهایی از نقص، اندوهگین می شوند.

همه پیامبران نسبت به امت های خویش این گونه بودند و از رفتار ضد كمالی آنان به درد آمده و اندوهگین می شدند.

قرآن در پاره ای از آیات به این مساله پرداخته و علت اندوه و غم پیامبران را تبیین و تحلیل می كند. از این رو استاد مطهری با توجه به آموزه های انسانی بر این باور است كه انسان كامل، انسان صاحب درد است و از نقصان دیگری اندوهگین می شود و به رنج می افتد. چنان كه پیامبر (ص) نسبت به امت خویش این گونه بود و خود را برای ایمان آوری ایشان به رنج می افكند.

به نظر می رسد كه این نوع اندوه، اندوه مثبت و سازنده ای است؛ زیرا كسانی دچار این گونه اندوه می شوند كه اهل كمال و از اولیا هستند و در مقام انسانیت خود مانده و یا به كمال رسیده اند؛ اما با این همه به نظر می رسد كه این گونه اندوه نیز امری مثبت و كمالی نیست و بر روح و روان، آثاری زیانبار دارد. صاحب درد بودن به عنوان نشانه انسانیت امری است و اندوهی كه به دنبال آن پدید می آید امر دیگری است.

● انواع عوامل ایجادی اندوه

به هرحال عوامل ایجادی اندوه را می توان به دو دسته عوامل ایجادی در شخص و یا دیگری دسته بندی كرد؛ چنان كه می توان آنها را به دو دسته عوامل ایجادی اندوه در دنیا و یا در آخرت بخش كرد.

قرآن به ۴۴مورد از عوامل ایجاد كننده اندوه در شخص و یا دیگری اشاره می كند. این عوامل را می توان به جهت دیگری به دو دسته بخش كرد. دسته نخست عواملی هستند كه به عنوان عوامل اصلی و كلی می توان از آن ها یاد كرد. این دسته از عوامل در قرآن به صورت انتزاعی بیان شده است؛ دسته دوم عواملی هستند كه می توان از آن ها به عنوان عوامل فرعی و یا حتی مصداقی یاد كرد.

به این معنا كه برخی از این عوامل در حقیقت نمونه و مصداقی از همان كلی است كه خداوند برای بیان و عینیت بخشی به صورت جداگانه در آیاتی یاد كرده است؛ زیرا قرآن كتاب آموزشی و تعلیمی صرف و انتزاعی نیست و هدف آن هدایت انسان به سوی كمال با بیان مصادیق عینی و حقیقی است؛ از این رو همواره با بیان مصادیق عینی و داستان های واقعی از امت های پیشین به امر هدایت گری خود می پردازد.

به این جهت است كه در برخی از آیات تنها به بیان كلی عوامل بسنده شده ولی در بسیاری از آیات دیگر بیان عوامل همراه با بیان موضوعات و یا مصادیق عینی می باشد كه خداوند با آن به توضیح همان كلی پرداخته كه پیش از این بدان ها اشاره كرده بود. به عنوان نمونه یكی از عوامل اصلی ایجاد اندوه در دنیا برای انسان های كامل و پیامبران، كفر امت به خداوند است (عبس آیه ۴۰و ۴۲).

قرآن با بیان برخی از مصادیق در داستان امت ها نشان می دهد كه چگونه مصداقی از كفر عینی، موجبات اندوه مؤمنان را فراهم آورده است.در آیه ۱۸۴ و ۱۵۰ سوره اعراف قرآن به داستان گوساله پرستی قوم یهود اشاره می كند كه چگونه موجبات حزن و اندوه انسان كاملی را فراهم آورده و حضرت موسی(ع) را از گوساله پرستی امت اندوهگین كرده است.

ارتداد مؤمنان و بازگشت آنان از ایمان و كمال به كفر و نقصان یكی از عوامل ایجادی اندوه در انسان كامل و مؤمنان واقعی در دنیاست؛ از این روست كه حضرت موسی(ع) از این كه مؤمنان امتش در هنگام حضور وی در كوه طور و گرفتن تورات، به دست سامری مرتد شده و به جای خداپرستی، گوساله پرستی را شیوه خود قرار داده بودند، اندوهگین می گردد و آثار خشم و غضب در سیمای مباركش هویدا می شود. (اعراف آیه ۱۴۸و ۱۵۰ و طه آیات ۸۵و ۸۶)

حق ناپذیری مشركان عامل اندوه پیامبرگرامی(ص) بود به گونه ای كه خداوند از وی می خواهد كه بخاطر این رفتار ناپسند مشركان، خود را اندوهگین نسازد و دل تنگ نگردد. (نحل آیه۱۲۷و نمل آیه۷۰و لقمان آیه۲۳)

از دیگر مواردی كه می توان در بخش نخست از آن یاد كرد، اندوه انسان كامل و مؤمنان واقعی از افترا و تهمت های كافران (انعام آیه ۳۳ و یونس آیه ۶۵) و استهزای ایشان است. (حجر آیه ۹۵ و ۹۷)

برخوردهای ناپسند دوستان و آشنایان دل های مؤمنان و انسان های كامل را می شكند و اندوهگین می سازد؛ زیرا از ایشان انتظار چنین رفتاری را نداشته و نمی پسندند كه آنان رفتاری دور از كمال و ادب داشته باشند. (یوسف آیه ۶۹)

به هرحال رفتارهای دور از كمال و ادب و تجاوز به حریم خصوصی و نادیده گرفتن اصول و ارزش های انسانیت، دل های انسان كامل را به رنج می آورد و اندوهگین می سازد. (هود آیه ۷۷ و ۷۸ و عنكبوت آیه ۳۳) در حقیقت ترك وظیفه انسانی و انسانیت، امری است كه اندوه انسان های صاحب درد را برمی انگیزد (هود آیه ۱۲) چنان كه سلطه ستمگران و ظالمان برجامعه و جان و مال مردمان این اندوه را تشدید می كند. (صافات آیه ۱۱۴ و ۱۱۶)

این ها بخشی از عوامل ایجادی حزن و اندوه در انسان های صاحب درد است كه قرآن با بیان آن ها نشان می دهد كه این اندوه دنیایی انسان های كامل برای آن است كه دوست می دارند همگان به كمال دست یابند و این به معنای محبت و عشق بیش از اندازه پیامبران و انسان های كامل به بشر و نوع دوستی ایشان است.

دسته دوم از عواملی كه در قرآن به آن ها اشاره شده است، عواملی هستند كه موجبات اندوه عده ای از انسان ها را در دنیا فراهم می آورد. اینان كسانی هستند كه یا ایمان ندارند و یا سست ایمان هستند؛ از این رو به كوچك ترین ضرر و زیان دنیوی اندوهگین می شوند و خود را به رنج می افكنند.

اینان شاید به آفریدگاری خداوند ایمان داشته باشند ولی به پروردگاری و مالكیت مطلق و قدرت و حكمت تام و تمام خداوند ایمان و باور نداشته باشند و چه بسا در اثر مسایلی كه مبتلا می شوند اندوهگین می شوند و گاه ایمان خود را به آفریدگار نیز ازدست می دهند.

قرآن بیان می دارد كه برخی با زوال نعمتی اندوهگین می شوند، چنان كه با آمدن نعمتی شاد می گردند درحالی كه این آمدن و رفتن دردست خدا و از روی حكمت است. (حدید آیه ۲۳) از این رو هنگامی كه بلایی بر ایشان وارد شود اندوهگین شده و خود را از كسانی برمی شمارند كه مورد اهانت قرارگرفته اند. (شورا آیه ۴۸ و یونس آیه ۲۲) ضرر و زیان جانی (آل عمران آیه ۱۳۹ و ۱۴۰ و ۱۵۳) و زیان مالی (قلم آیات ۱۸ تا ۳۱) از دیگر عوامل ایجادی این چنین اندوهی در انسان است.

● اندوه واقعی

قرآن اندوه واقعی را اندوه در قیامت برمی شمارد و اندوه دنیایی با این همه آثار وحشتناكش را اندك و در برابر اندوه آخرت هیچ می داند. از این رو به مؤمنان واقعی بشارت می دهد كه در قیامت از این اندوه رها هستند و در بهشت شادمان می زیند.

قرآن به مردمان پیشنهاد و سفارش می كند كه برای رسیدن به شادی واقعی و رهایی از اندوه واقعی در قیامت، از عوامل ایجادی اندوه قیامتی دوری كنند و لذا مهم ترین عوامل ایجادی آن را با مصادیقش بیان می كند و نسبت به انجام آنها هشدار می دهد.

كفر یكی از مهم ترین عوامل حزن در قیامت است كه قرآن از آن در آیات چندی یاد می كند. (عبس آیه ۴۰ و ۴۲ و آل عمران آیه ۱۷۶) گناه مجرمان و اعمال زشت (یونس آیه ۲۷ و هود آیه ۳۶) و قتل (طه آیه ۴۰) از دیگر عوامل ایجادی اندوه شمرده شده است.

فراق فرزند (طه آیه ۳۹ و ۴۰) عدم مساوات در خانواده (احزاب آیه ۵۱) كم آبی و مشكلاتی از این دست (روم آیه ۴۸ و ۴۹) كیفر و عقوبت (انعام آیه ۴۲ و ۴۳) حسادت (آل عمران آیه ۱۲۰ و توبه آیه ۵۰) تولد دختران (نحل آیه ۵۸) شكست در جنگ و یا دیگر امور زندگی (آل عمران آیه ۱۳۹) و عوامل دیگری از این دست را قرآن به عنوان عوامل اندوه در دنیا و آخرت و در خود و یا دیگری برشمرده است.

● راهكارهای رهایی از اندوه

قرآن برای رهایی از اندوه راهكارهایی را بیان می كند كه انسان با عمل به آن ها می تواند از اندوه دنیا و آخرت رهایی یابد. از مهم ترین این راه ها می توان به توجه به خدا (انعام آیه ۶۴) ایمان به قضا و قدر الهی (حدید ۲۲ و ۲۳) توجه به عزت خدا و شنوایی و توانایی مطلق وی (یونس آیه ۶۵) توجه به علم و دانش وی (همان) توجه به معاد و آخرت (لقمان آیه ۲۳) توجه به برتری مؤمنان بر كافران (آل عمران آیه ۱۳۹ و ۱۴۰) و امداد غیبی او (توبه ۴۰) دوستی خدا (یونس آیه ۶۲) سنت های الهی (آل عمران ۱۳۹ و ۱۴۰) و مانند آن كه در حوزه بینشی جای دارد اشاره كرد.

در حوزه عمل نیز می توان به سجده (حجر آیه ۹۷ و ۹۸) نماز (همان) دعا و نیایش و راز و نیاز (انبیاء آیه ۷۶) تسبیح خدا (حجر آیه ۹۷و ۹۸) و طلب آمرزش و استغفار (فاطر آیه ۳۴) اشاره كرد.

عوامل طبیعی مانند بارندگی (روم آیه ۴۸ و ۴۹) و خواب (آل عمران آیه ۱۵۴) نیز به عنوان عوامل زوال اندوه مورد توجه قرآن قرار گرفته است.

● راههای مصونیت از اندوه

قرآن افزون بر این ها راهكارهای دیگری را نیز بیان می كند كه در حكم مصونیت سازی عمل می كنند و نمی گذارند اندوه و حزن به سراغ انسان آید. در آیات قرآنی از افرادی چون مخلصان، اولیاءالله، بهشتیان، متقین، مجاهدان، محسنان، مصلحان و مؤمنان واقعی به عنوان كسانی یاد شده اند كه گرفتار حزن و اندوه در دنیا و آخرت نمی گردند. از این جا می توان گفت كه رفتار آنان می تواند به عنوان سلوك و عاملی برای دفع اندوه مطرح باشد.

بر این اساس می توان از احسان (بقره آیه ۱۱۲) اخلاص (همان) استقامت (فصلت آیه ۳۰) اصلاح (اعراف آیه ۳۵) انفاق (بقره آیه ۱۶۲۰) انقیاد (بقره آیه ۱۱۲) ایمان (آل عمران آیه ۱۳۹) تقوا (اعراف آیه ۳۵) اطاعت از خدا و رسول و دستورهای ایشان (بقره آیه ۳۸ و ۲۷۷)، توجه به قضای الهی (حدید آیه ۲۲ و ۲۳) توكل (مجادله ۱۰) شهادت (آل عمران آیه ۱۶۹) عبودیت (زخرف آیه ۶۸) عمل صالح (بقره آیه ۶۲) و ولایت الهی (یونس آیه ۶۲ و ۶۳) به عنوان عوامل دفع و مصونیت یافتن از اندوه در دنیا و یا آخرت یاد كرد؛ زیرا برخی از این عوامل موجب رهایی انسان از اندوه در دنیا وبرخی دیگر در آخرت است.

حسین رحمانی