صنعت نفت و پارادایم همیشه تغییر

وزیر نفت جدید جمهوری اسلامی ایران, در حالی مسؤولیت های این وزارتخانه را بر عهده گرفته که چالش هایی جدّی در این حوزه در پیش رو دارد امیدها زیاد هستند

رستم قاسمی، فرمانده قبلی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا، بازوی مهندسی سپاه پاسداران است که از این جایگاه، آشنایی خوبی با فعالیت‌ها، طرح‌ها و پروژه‌های صنعت نفت دارد.

صنعت نفت ایران تحت تأثیر تغییرات مداوم مدیریتی، عدم سرمایه گذاری کافی، فشارهای ناشی از تحریم‌های غرب و محدودیت دسترسی به منابع مالی و تکنولوژی، بخشی از ظرفیت تولید خود را طی سال‌های اخیر از دست داده است.

آخرین اطلاعات منتشر شده حاکی از آن است که ظرفیت تولید نفت به میزان ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته است. بخش عمده‌ای از میادین تولید نفت ایران در شمار میادین قدیمی و سالخورده‌ای هستند که نیمه دوم عمر خود را طی می‌کنند و با اُفت تولید نفت مواجه‌اند. تزریق گاز به این میادین به منظور حفظ فشار چاه و افزایش ضریب بازیافت از آنها اولویتی است که طی سال‌های گذشته مورد توجه کافی قرار نگرفته و از این نظر، جایگاه صنعت نفت ایران را در میان کشورهای تولید کننده تحت تأثیر قرار داده است.

● اندر خم محدودیت‌ها و موانع

تغییرات پی‌درپی مدیریتی در صنعت نفت و ورود مدیران غیرمرتبط به بدنه صنعت در چند سال گذشته، از دیگر مشکلاتی است که صنعت نفت ایران در این سال‌ها با آن مواجه بوده است. دکتر احمدی‌نژاد با شعار پاک کردن مافیا از بدنه صنعت نفت دست به تغییراتی در سطوح مدیریتی این صنعت تخصصی زد که نهایتاً موجب جدایی بخش مهمی از مدیران و متخصصین باسابقه این صنعت شد. محدودیت دسترسی صنعت نفت به منابع مالی نیز از دیگر مشکلاتی است که صنعت نفت طی سال‌های اخیر با آن مواجه بوده است.

ساختار قدیمی قراردادهای نفتی و فقدان جذابیت این قراردادها برای بازیگران فعال نفت در عرصه‌های داخلی و منطقه‌ای از دیگر مشکلاتی‌اند که صنعت نفت ما در جهت روزآمدسازی ساختارهای تولیدی خود با آنها روبه‌رو است. صنعت نفت ایران طی دهه اخیر از قراردادهای موسوم به بیع متقابل برای تأمین نیازهای سرمایه‌ای و تکنولوژی خود و افزایش ظرفیت تولید استفاده کرده است، اما با ورود عراق به بازار منطقه و ارایه قراردادهای جذابی که از سوی این کشور به شرکت‌های بزرگ نفتی پیشنهاد شده، چارچوب‌های بیع متقابل جذابیت لازم را برای تأمین نیازهای صنعت نفت ایران از دست داده‌اند.

● راهکارهای جدید

قاسمی اکنون مدیریت صنعتی را عهده‌دار شده که موانع متعددی را در پیش رو دارد. وی با حمایت و اعتمادی که از جانب مسؤولین و مدیران ارشد در دولت، مجلس و سایر نهادها با خود دارد، سازوکارهای چند گانه‌ای را برای غلبه بر مشکلات موجود صنعت نفت پیش‌بینی کرده است. تأمین منابع مالی مورد نیاز این صنعت با استفاده از منابع داخلی شامل منابع بانک‌ها، فروش اوراق مشارکت ارزی و ریالی و استفاده از منابع صندوق توسعه ملی، فروش اوراق موسوم به صکوک برای تأمین مالی از طریق بورس و عرضه و فروش بخشی از نفت تولیدی داخلی در بورس نفت که اخیراً راه اندازی شده، بخشی از سازوکارهایی است که وزیر جدید نفت برای رفع محدودیت‌های مالی این صنعت در کوتاه مدت و میان مدت در پیش گرفته است.

قاسمی همچنین برای رفع محدودیت‌های موجود در چارچوب قراردادهای فعلی بخش بالا دستی و افزایش جذابیت این قراردادها، موضوع تغییر فرمت قراردادهای این بخش را در دستور کار قرار داده است. توسعه میادین نفت و گاز مشترک با کشورهای همسایه، به خصوص میدان گازی پارس جنوبی و میادین نفتی با عراق، امارات، عربستان و کویت از مهمترین محورهای فعالیت صنعت نفت ایران در سال‌های اخیر بوده که هنوز به نتایج قابل قبولی نرسیده‌اند. در میدان گازی پارس جنوبی، قطر تقریباً تمامی فازهای توسعه‌ای خود را به اجرا درآورده و عملاً امکان توسعه و حفاری چاه‌های جدید در بخش مربوط به این کشور در میدان گازی گنبد شمالی وجود ندارد. قطر با تبدیل بخشی از گاز تولیدی از این میدان به ال‌ان‌جی، جایگاه خود را به عنوان بزرگترین صادر کننده ال‌ان‌جی جهان در سال ۲۰۱۱ تثبیت کرده و به بازیگر بلامنازع حوزه صادرات گاز در خاورمیانه تبدیل شده است.

در حوزه میادین مشترک نفتی نیز میادین خشکی با عراق در اولویت توسعه قرار دارند. بر اساس اطلاعات ارایه شده، دولت عراق طی پنج سال آینده برنامه ریزی لازم را برای برداشت نفت به میزان ۵/۲ برابر ایران از میادین مشترک نفتی با کشورمان در دستور کار قرار داده است. افزایش بودجه و اعتبارات مربوط به میادین مشترک، بخشی از سیاست‌های جدید وزارت نفت برای توسعه برداشت از میادین مشترک نفتی با عراق است.

این اتفاق در شرایطی تحقق می‌پذیرد که تفاسیر و تعابیر ارایه شده از سوی مراجع ذیربط در خصوص بندهایی از قانون اساسی - که مربوط به تعیین چارچوب تعامل با شرکت‌های خصوصی برای توسعه بخش بالا دستی صنعت نفت است - همواره یکی از مهمترین محدودیت‌های موجود بر سر راه ارایه قراردادهای جدید در بخش بالا دستی صنعت نفت ایران بوده است؛ محدودیتی که شاید قاسمی بتواند با سازوکارها و جایگاه خاص خود نسبت به رفع آن و ارایه بسته‌هایی جدید برای سرمایه گذاری در بخش تولید نفت و گاز اقدام کند. ‌

با این حال، مشکلات ناشی از تحریم که صنعت نفت را با محدودیت مواجه ساخته همچنان به قوت خود باقی‌اند. در این میان، حضور شرکت‌های چینی و تا حدی روسی در بخش بالا دستی نفت کشور طی سال‌های اخیر توانسته است تا حدی جای غول‌های نفتی بین‌المللی را پُر کند؛ هر چند شرکت‌های مزبور نیز نتوانسته‌اند در ابعاد مطلوب، جایگاه سنتی شرکت‌های بزرگ نفتی را در این صنعت برای ایران پُر کنند و با تعلل در ایفای تعهدات خود، به شرکایی نامطمئن برای صنعت نفت ایران تبدیل شده‌اند.

به نظر می‌رسد وزیر نفت جدید ایران با مسؤولیت‌های سنگینی که بر عهده دارد در روزهای آینده تیمی جدید از مدیران را در رأس مدیریت‌های کلان صنعت نفت قرار دهد. بر این اساس، صنعت نفت ایران باید مجدداً در انتظار تغییرات کلان مدیریتی بماند؛ تغییراتی که بخش جدایی ناپذیر تحولات این صنعت در سال‌های اخیر بوده‌اند.