تولید علم در دنیا و ایران

یونسکو آماری درباره توسعه علم در کشورهای دنیا دارد که نشان می دهد کل پژوهش های علمی جهان در کشورهای در حال توسعه انجام می شود و در این میان تولید علم در کشورهای خاورمیانه فقط ۶ ۰ درصد است

یونسکو آماری درباره توسعه علم در کشورهای دنیا دارد که نشان می‌دهد کل پژوهش‌های علمی جهان در کشورهای در حال توسعه انجام می‌شود و در این میان تولید علم در کشورهای خاورمیانه فقط ۶/۰ درصد است. طبق گزارش ارائه شده توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران، بررسی‌های یونسکو نشان می‌دهد که در سال ۱۹۹۷ در ایالات متحده حدود ۲۶ هزار مقاله تولید شده است؛ یعنی تقریبا یک مقاله به‌ازای هر هزار نفر. وضع بقیه کشورهای این دسته نیز تقریبا همین‌گونه است، یک مقاله به ازای هر ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر. در ایران، در همان سال، ۴۸۳ مقاله ثبت شده است.

تقریبا یک مقاله به ازای هر ۱۲۰۰۰۰ نفر. کره‌جنوبی، که جمعیت آن تقریبا ۵۰ میلیون نفر است، در سال ۱۹۹۷، حدود ۷۷۰۰ مقاله ثبت کرده است، تقریبا یک مقاله به ازای هر ۶۰۰۰ نفر. این تولید علمی سرانه، شش برابر کمتر از کشورهای پیشرفته و۲۰ برابر ایران است. تعداد مقاله‌های این کشور، طی هفت سال چهار برابر شده است و این از حمایت گسترده پژوهشی علمی در این کشور حکایت می‌کند. تولید علمی کشور کوچکی چون سنگاپور، که فقط یک شهر است و جمعیت آن به زحمت از سه میلیون نفر تجاوز می‌کند، بسیار قابل توجه است، ۱۷۰۰ مقاله در سال۱۹۹۷، این یعنی چهار برابر تولید علمی ایران، در حالی که جمعیت سنگاپور یک بیستم ایران است.

کشورهای اسلامی با جمعیتی در حدود ۸۰۰ میلیون نفر جمعیت، تولید علمی آنها در سال۱۹۹۷ حدود ۹۰۰۰ مقاله بوده است، یک مقاله به ازای هر ۹۰۰۰۰ نفر، مثلا عربستان سعودی که در سال ۱۹۹۷ حدود ۹۰۰ مقاله تولید کرده است، تقریبا یک مقاله به ازای هر ۱۵۰۰۰ نفر. ترکیه حدود ۳۳۰۰ مقاله در سال ۱۹۹۷ تولید کرده، یعنی تقریبا یک مقاله به ازای هر ۲۰۰۰۰ نفر، و سرانجام مصر با ۱۶۵۰ مقاله در سال ۱۹۹۷، یعنی یک مقاله به ازای هر ۴۰۰۰۰ نفر (آقازاده، ۱۳۷۷) طبق آمار سال ۱۹۹۸ به‌طور متوسط سالانه تعداد ۷۰۰۰ نشریه علمی در جهان به چاپ می‌رسد که از این میزان سهم کشورهای در حال توسعه کمتر از ۲ درصد است. در حالی که ۱۰ کشور صنعتی دنیا بیش از ۸۰ درصد از این نشریات را به خود اختصاص داده‌اند. درباره مقالات چاپ شده، در میان کشورهای آسیایی به جز کشور هند که مقام هشتم را از اوایل دهه ۷۰ به بعد در جهان برای خود حفظ کرده است، بقیه کشورهای آسیایی چندان موفق عمل نکرده‌اند؛ به همین علت شاخص انتشار مقالات امروز به عنوان یکی از معیارهای تولید علم و نیز توسعه‌یافتگی شناخته می‌شود (وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۳۸۲)

● جایگاه ایران در ISI

آمارها نشان می‌دهد که از مجموع ۷۶۰۰ مقاله در ایران تعداد ۴۰۱۴ در مجلات و تعداد ۳۵۸۶ عدد در گردهمایی‌ها عرضه شده است. بیشترین تعداد مقالات، حاصل کار پژوهشگران فنی و مهندسی (۲۷۹۰) است و پس از آن گروه‌های کشاورزی (۱۶۲۶)، علوم انسانی (۱۴۵۴)، علوم پایه (۹۶۸)، پزشکی (۷۳۱) و هنر (۳۱) قرار دارند. به‌طور متوسط، ۷/۷۳ درصد از مقالات چاپ شده به زبان فارسی و ۳/۲۶ درصد به یکی از زبان‌های اروپایی بوده است. بیشترین تعداد مجلات داخلی در گروه علوم انسانی منتشر می‌شود (۳۵۴) و از این لحاظ گروه‌های فنی و مهندسی (۵۹)، علوم پایه (۳۲)، پزشکی (۲۵)، هنر (۲۵)، و کشاورزی (۲۴)، به ترتیب در مراحل بعدی قرار دارند (بختیاری، ۱۳۷۶) . اطلاعات همچنین حاکی است که هر پژوهشگر به‌طور متوسط ۲ مقاله تالیف کرده است و به ازای هر سه پروژه یک مقاله به چاپ رسیده است و این نشان می‌دهد که پژوهشگران کشور در مستند‌سازی یافته‌های علمی خود چندان موفق نیستند، یا اینکه زمینه‌های تحقیقاتی آنها و نوع کاربردی بودن تحقیقات امکان تولید مقاله را به آنها نمی‌دهد.

تعداد مقالات ایران در رشته‌های مختلف علوم محض نسبت به مقالات علوم اجتماعی و همچنین هنر و علوم انسانی، قابل توجه‌تر بوده و حکایت از یک رشد علمی چشمگیر دارد. تولید علمی ایران در علوم محض از ۰۰۱۵/۰ درصد در سال ۱۹۹۳، به ۲۱۷/۰ درصد تولید علمی در جهان در سال ۲۰۰۲ صعود کرده است. تعداد مقالات ایرانیان در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی در این فاصله زمانی رشد اندکی را نشان می‌دهد، اما در رشته‌های مختلف هنر و علوم انسانی، رشد علمی مشاهده نمی‌شود و متاسفانه تعداد مقالات نیز ناچیز است (فتوحی قزوینی، ۱۳۷۸) موقعیت تولید علمی ایران در بین کشورهای آسیایی نیز چندان جایگاه مطمئنی ندارد. برای مقایسه، تولید علمی کشورهای آسیایی در دو سال ۱۹۹۸ و ۲۰۰۲ بر حسب تعداد کل مقالات و میزان درصد آن نسبت به کل جهان نشان داده شده است.

افزایش درصد تولید علم، در مورد چین و کره جنوبی در سال ۲۰۰۲ نسبت به سال ۱۹۹۸، بسیار قابل توجه است. سرانه تولید علمی عربستان سعودی و کویت بیش از ایران است. جمعیت ایران تقریبا ۵/۱ برابر کره جنوبی است، در حالی که تولید علمی کره‌جنوبی در سال ۲۰۰۲، ۵/۸ برابر ایران است. جمعیت چین تقریبا ۱۷ برابر ایران است، در حالی که تولید علمی چین در سال ۲۰۰۲، ۱۹ برابر ایران است. تایوان با یک سوم جمعیت ایران، دارای تولید علمی ۵/۵ برابر ایران است (بختیاری، ۱۳۷۶) با این اوصاف باید دانست که توسعه علمی، مقدمه توسعه همه‌جانبه در هر کشوری است و تا زمانی‌که بودجه‌های تحقیقاتی، امکانات تحقیقاتی و دانشگاه‌ها و مراکز علمی قوی برای محققان و دانشمندان و دانشجویان فراهم نشود وضع تولید علم در ایران به پیشرفت قابل ملاحظه‌یی نخواهد رسید و اگر این مهم حاصل نشود، امر توسعه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در ایران با دشواری‌های زیادی روبه‌رو خواهد بود.