آثار سیاسی فناوریهای تازه ارتباطی – اطلاعاتی

تکنولوژی اطلاعات, مجموع وسیع و گوناگونی از فناوریها اینترنت, ماهواره, تلفن همراه, تلویزیونهای کابلی, کامپیوترهای خانگی و ویدیو است که برای برقراری ارتباط بین انسانها فرستادن و دریافت انواع پیامهای کلامی, تصویری و صوتی و نیز برای تولید, انتشار, ذخیره و بازیابی اطلاعات به کار می رود

در دو دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ میلادی جهان شاهد وقوع تغییرهای بنیادین سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بوده است. از عصر جدید، با نامهای عصر «انفجار اطلاعات» و «دهکده جهانی» یاد شده است. در حقیقت، فناوریهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی، موتور اصلی جهانی شدن بوده و تمام ابعاد حیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را تحت تأثیر قرار داده است. شاید، هیچ تحولی را در عصر حاضر نتوان سراغ گرفت که از حیث ایجاد تغییر در حیات سیاسی و اجتماعی، بتواند با این فناوریها برابری کند. کنترل اطلاعات در عصر جدید، اهرم اصلی قدرت بازیگران جهانی، ملی و محلی است. در این مقاله، برخی از مهمترین تأثیرات سیاسی این فناوریها مورد بحث واقع می‌شود که عبارت است از: تضعیف دولتهای ملی، اشاعه اطلاعات سیاسی و درگیر سازی مدنی یا مشارکت سیاسی افراد و گروهها.

فناوریهای نوین اطلاعاتی- ارتباطی(۲)، به کلیه فناوریهای گفته می‌شود که در جمع‌آوری، انتقال، ذخیره سازی، بازیابی، پردازش، انتشار و نمایش اطلاعات مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فناوریها را می‌توان نقطه همگرایی الکترونیک، پردازش داده‌ها و ارتباطات دوربرد(۳) دانست. این همگرایی، دو جنبه دارد که عبارت است از: از میان رفتن فاصله‌ها، با شکل‌گیری شبکه گسترده جهانی(۴)، رایانه‌یی شدن سیستمهای ارتباطات دوربرد با ظرفیتهای جدید برای انتقال صدا و تصویر. همگرایی الکترونیک و ارتباطات دوربرد؛ ابزارهایی برای گرداوری، ذخیره سازی، پردازش، سازماندهی، انتقال و نمایش اطلاعات در اختیار انسان قرار می‌دهد. (طیب، ۱۳۷۹، ص ۱۵ تا ۱۳)

تکنولوژی اطلاعات، مجموع وسیع و گوناگونی از فناوریها (اینترنت، ماهواره، تلفن همراه، تلویزیونهای کابلی، کامپیوترهای خانگی و ویدیو) است که برای برقراری ارتباط بین انسانها (فرستادن و دریافت انواع پیامهای کلامی، تصویری و صوتی) و نیز برای تولید، انتشار، ذخیره و بازیابی اطلاعات به کار می‌رود.

انقلاب ارتباطات به سرعت به پیش می‌رود، به گونه‌ای که انطباق سریع افراد، گروهها و دولتها با سرعت فزاینده این فناوریها، دشوار است. فناوریهای تازه، بر همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اثر می‌گذارد. شاید هیچ تحولی را در دوران کنونی نتوان سراغ گرفت که از حیث ایجاد تغییر در حیات سیاسی و اجتماعی، بتواند با تحول در پهنه تکنولوژیهای مدرن ارتباطی و اطلاعاتی برابری کند. عامل اطلاعات، چنان زندگی بشر را دگرگون ساخته، که از آن به عنوان یک شاخص مستقل برای تعریف مقطعی تازه در تاریخ تحولات بشر یاد شده و جهان را به دهکده کوچکی مبدل ساخته است که در آن، نوع تازه‌یی از مناسبات سیاسی و اجتماعی جاری است. اندیشمندان، از اطلاعات، به عنوان ویژگی تعریف کننده «جهان نو» یاد می‌کنند و بسیاری از نگاهها، متوجه «اطلاعات- محورشدن»(۵) حیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. دراین عصر، اطلاعات مانند جریان برق در شبکه‌ها و تاروپودهای جامعه شبکه‌یی جاری است؛ تولید، توزیع، تجارت، اندیشه، زیستن و مانند آن، بشدت، به اطلاعات وابستگی دارد. جامعه اطلاعاتی، فضاهای نوینی را ایجاد کرده و این فضاها، روابط اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده است. فضاهای جدید، مرزهای جغرافیایی و مرکزیت خاص ندارند و در هر نقطه از جهان می‌توان از طریق کامپیوتر مجهز به مودم و خط تلفن به بزرگرههای اطلاعاتی دست یافت. (محسنی، ۱۳۸۰، ص ۱۲)

جهان امروز، برفراز یکی از نادرترین مقاطع تاریخ ایستاده است. از این جهت که، حجم اطلاعات، به صورت تصاعدی در حال افزایش است و رسانه‌های اطلاعرسانی، پیرامون ما را به طور کامل احاطه کرده است. در این عصر، به دست آوردن اطلاعات، یک ضرورت است. آنامالینا معتقد است؛ کنترل اطلاعات در عصر جدید، اهرم قدرت و عنصر اساسی استیلای فرهنگی است. (Maria, ۱۹۹۹, p. ۳۴) و (Wurman, ۲۰۰۱, p.۱۷)

به مددرسانه‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی، جهان به دهکده‌یی مبدل شده که اطلاعات و رسانه‌ها، سیستم‌های عصبی و اجزای این دهکده را به هم متصل ساخته است. حدود سی سال پیش، مارشال مک لوهان(۶)، واژه دهکده جهانی را ابداع کرد. به اعتقاد وی، پیشرفتهای اخیر در رسانه‌های الکترونیکی، جهان را تبدیل به دهکده کوچک ساخته است. مک لوهان، شتاب و سرعت را از ویژگیهای اصلی در عصر رسانه‌های الکترونیکی می‌داند. به اعتقاد وی، شتاب و سرعت به سوی بی نهایت و هدف اصلی آن، حذف فضا است و نتیجه سرعت، تغییرپذیری ارزشهاست. (مک لوهان، ۱۳۷۷، ص ۱۱۰) به گفته وی، عصر الکترونیک، انسانها را به جایی رسانید که به شدت احساس کنند که به یکدیگر وابسته‌اند (همان، ص ۳۷۳)

مهمترین ویژگی فناوریهای ارتباطی، از نظر مک لوهان عبارت است از:

۱) سرعت بالای این فناوریها، به طوری که الکتریسیته، یک شبکه جهانی شبیه سیستم اعصاب مرکزی انسان به وجود آورده که به ما امکان می‌دهد، جهان را همچون کل واحد درک کنیم و هر حادثه محلی، انعکاس جهانی داشته باشد.

۲) سیاسی شدن و تشدید آگاهیهای سیاسی و اجتماعی انسانها

۳) رمززدایی از انسان و جامعه؛ بدین معنی که عصر جدید، عصر ابهام‌زدایی از انسان، جامعه و تاریخ است و دیگر خرافه‌ها، به عنوان واقعیت، تجلی نمی‌کند. (ساروخانی، ۱۳۷۳، ص ۳۲)

در عصر حاضر، جهان به صورت جامعه شبکه‌یی عنکبوتی مبدل شده و اطلاعات، تاروپود آن را تشکیل می‌دهد. شبکه‌های اطلاعاتی و ارتباطی، ریخت اجتماعی جدید جوامع را تشکیل می‌دهد.

از نظر کاستلز، الگوی فناوری اطلاعات در جامعه اطلاعاتی، بر محورهای زیرمبتنی است:

۱) اطلاعات، ماده خام آن است.

۲) فراگیر بودن تأثیرات فناوریهای جدید، که تمام ابعاد حیات بشری به اطلاعات وابسته است.

۳) فناوریهای جدید، نوعی جامعه‌ شبکه‌یی ایجاد کرده که تاروپود آن را اطلاعات تشکیل می‌دهد و این شبکه، مرکز خاصی ندارد و از هر نقطه، می‌توان به آن وارد شد و اطلاعات را انتقال داد و دریافت کرد.

۴) همگرایی فزاینده رسانه‌های نوشتاری، دیداری و شنیداری در بزرگراه اطلاعاتی جدید. (همان، ص ۹۵- ۹۲)

پیشرفتهای جدی در زمینه فناوریهای ارتباطی، به تکوین یک سیستم باز اطلاعاتی در سطح جهان کمک کرده است، مرزها، شیشه‌یی شده و حوادثی که در آن سوی مرزها رخ می‌دهد، برای ما آشکار است. (گیدنز، ۱۳۷۹، ص ۳۴) دیگر، دوران حصارهای بلند به سر آمده که مانع نفوذ و مداخله دیگران در امور و مسایل داخلی می‌شد. سانسور و کنترلهای سفت و سخت، در عصر جدید، کاهش می‌یابد.

فناوریهای نوین کارکردهای گوناگونی دارد که برخی از مهمترین آنها عبارت است از:

۱) کارکرد هویت بخشی(۷)

۲) کارکرد اطلاعرسانی و آگاهیرسانی(۸)

۳) کارکرد انسجام بخشی(۹) و گسترش روابط اجتماعی

۴) کارکرد نظارتی (۱۰)

● آثار سیاسی فناوریهای ارتباطی

پیداش و گسترش فناوریهای نوین اطلاعاتی، آثار و تبعات سیاسی – اجتماعی داشته که برخی از مهمترین آنها عبارت است از:

۱) تضعیف اقتدار دولتهای ملی:

مفهوم حاکمیت ملی و پدیده «دولت – ملت» با عهدنامه صلح و ستفالی، شکل گرفت. حاکمیت در قلب دولت مدرن جای دارد و با اصلیترین مفاهیم سیاسی؛ یعنی قدرت سیاسی، مقبولیت و اقتدار مرتبط است. سه پرسش اساسی در ارتباط با حاکمیت، چنین است:

۱) مرجع نهایی قدرت و تصمیم‌گیری در جامعه سیاسی کیست؟ خدا، شاه یا ملت.

۲) چه رابطه‌یی بین حاکمیت دولت و جامعه وجود دارد؟

۳) محدودیتهای هنجاری یا عملی درحوزه اعمال حاکمیت و قدرت سیاسی کدام است؟

با شکل‌گیری دولت نوین، هویتهای محلی (قومی، زبانی، نژادی و مذهبی) تحت‌الشعاع هویت ملی قرار گرفت و دولت ملی به نمایندگی از سوی مردم (در شکل دولت دموکراتیک) و یا در شکل دولتهای مطلقه و سلطنتی، از حق تعیین سرنوشت ملی، وضع و اجرای قانون، برخوردار گردید. در ربع آخر سده بیستم میلادی، سازمانهای بین‌المللی غیردولتی(۱۱) (NGOs) به شکل فزاینده یی گسترش یافت. این سازمانها و نیز سازمان ملل، بخشی از اقتدار دولتهای ملی را به چالش طلبیده‌اند. گرچه از جنگ جهانی دوم به این سو، دولتها با برخی چالشها روبرو شده‌اند، ولی، به عنوان یکی از بازیگران سیاسی مهم در صحنه جهان باقی مانده‌اند.

با وقوع انقلاب ارتباطات در ربع آخر قرن بیستم، نوعی جامعه اطلاعاتی و شبکه‌یی شکل گرفته است که نقاط اتصال این شبکه‌ها را گروهها و نهادهای مدنی، سازمانهای بین‌المللی غیردولتی، جنبشهای اجتماعی و سیاسی، فعالان سیاسی، گروههای مخالف حکومت و دولتها شکل می‌دهندو این نقاط، از طریق اطلاعات و اخباری که در شبکه جریان می‌یابد، به هم متصل می‌شود. برخی اندیشمندان، ترجیح می‌دهند در عصر جدید و جامعه شبکه‌یی، فرهنگی و اجتماعی درون ملی و فراملی- به جای حاکمیت سیاسی دولتها- صحبت کنند. روبرت لاتام، حاکمیت در جهان امروز را از آن گروههای اجتماعی و سیاسی می‌داند نه دولتها. (Lat- ham, ۲۰۰۰, p.۸). گروههای اجتماعی و سیاسی و سازمانهای غیردولتی در شبکه ارتباطات جهانی، می‌توانند حاکمیت دولتها را به چالش بطلبند.

امروزه، دورانی را سپری می‌کنیم که در سایه پیشرفتهای چشمگیر در زمینه فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی، مرزهای سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بسیار آسیب‌پذیر شده است و دولتهای ملی نمی‌توانند تنها به توجیه‌های و ستفالیایی، چون استقلال دولت در امور داخلی و خارجی تکیه کنند و با این استدلال، با چالشهای سیاسی از ناحیه بازیگران فراملی رو به رو نشوند. امروزه، دولتها از دو سو تحت فشار قرار گرفته‌اند؛ از یک سو، فشارهای از بالا به پایین نیروها و کارگزاران جهانی شدن، از قبیل رسانه‌های نوین، فعالان سیاسی و سازمانهای غیردولتی و از سوی دیگر، فشارهای از پایین به بالای نیروهای سیاسی و نهادهای مدنی در داخل. (Mojab, ۱۹۹۸, p. ۶۶۷) مهمترین فشار بر دولتهای ملی جوامع در حال توسعه، عبارت است از: تندادن به اصلاحات سیاسی، پاسخگویی در مقابل درخواستها و مطالبات مردم، اعمال فشار بر دولتهای به ظاهر دموکراتیک در جهت گسترش حوزه عمومی و جامعه مدنی، حقوق بشر، محیط زیست، جلوگیری از جنگ افروزی، حقوق سیاسی زنان و غیره. بازیگران فراملی، از طریق فناوریهای ارتباطی و وبسایتهای سیاسی خود در شبکه اینترنت و ماهواره‌ها، شرایط را برای انقلابی کردن فضای سیاسی جامعه و تقویت جامعه مدنی آماده می‌سازند و به تبع آن، رژیمهای اقتدارگرا، روز به روز- به منظور دست کشیدن از کنترل تمامیت خواهانه جامعه – تحت فشار قرار می‌گیرند. (Ferdinand, ۲۰۰۰, p.۱۹)

پیشرفتهای فناوری در عرصه ارتباطات در ربع آخر سده بیستم، آن اندازه مهم بوده که برخی، از جایگزینی جنگهای اطلاعاتی، به جای جنگهای نظامی یاد کرده‌اند. در عصر وقوع جنگهای اطلاعاتی، فناوری اطلاعات و محتوای پیام آنها، مهمترین تسلیحات مورد استفاده است. (صدوقی، ۱۳۸۱، ص ۳۵) فناوریهای اطلاعاتی، دارای مرکز و رأس نیست و گروهها و فعالان سیاسی می‌توانند از هر نقطه اتصال وارد شبکه شوند و افکار عمومی جهان را علیه رژیمهای اقتدارگرا بسیج کنند. همچنین، اهمیت فناوریهای نوین، به اندازه‌یی زیاد است که برخی از واژه «تله دموکراسی»(۱۲) یا «دموکراسی از راه دور»(۱۳) یاد می‌کنند، منظور آن که؛ رسانه‌های نوین، پادزهر آزادی را به چهار گوشه جهان اشاعه می‌دهند و با انعکاس واقعیتها و اطلاعات سیاسی و بیدارسازی سیاسی، می‌توانند به دموکراسی در سطح جهان سرعت بخشند. گراس من، پست الکترونیک (E- mail)، کنفرانسهای اینترنتی، تریبونهای اینترنتی، و ماهواره‌ها را، از مصادیق تله دموکراسی می‌داند. (Ibid, p.۱۴۰)

در عصر حاضر، شاهد آن هستیم که «نظام‌های باز»(۱۴) شکل گرفته و جریان آزاد اطلاعات و اخبار، با کمترین موانع صورت می‌گیرد. اطلاعات در داخل شبکه جهانی و بین مرزها در جریان است. جریان بین‌المللی عقاید، اخبار و نمادهای سیاسی، اقتدار سیاسی دولتها را به چالش می‌طلبد. در حال حاضر، دولتها نمی‌توانند وظایف ویژه پیشین خود- مبتنی بر کنترل مرزهای فضایی – را مانند گذشته ایفا کنند. (Luck, ۱۹۹۵,p. ۸۷۳)

با پیدایش جامعه شبکه‌یی و اطلاعاتی، گونه‌های قدیمی سانسور منسوخ گشته و حاکمیت دولت بر رسانه‌های تازه ارتباطی و سانسور محتوای رسانه‌ها به گونه چشمگیر دشوار شده است. ماهواره‌ها، اینترنت و وبسایتهای خبری و گروههای سیاسی مجازی، کمتر قابل کنترل است. این فضای دیجیتالی و اکترونیک، همچون فضایی تمرکززدایی شده و آزاد است که هیچ ساختار اقتدار در آن نمی‌تواند نهادینه شود، زیرا، نه مرکز ویژه‌یی دارد و نه مالک و دارنده خاص. هیچ کشور، با ادعای این که حاکمیت سیاسی دارد، نمی‌تواند مدعی شود که قوانین و مقررات آن کشور در بزرگراه اینترنتی، ساری و جاری گردد. (Saseen, ۲۰۰۰, p.۲۲) در بزرگراه اطلاعاتی اینترنتی، جوامع یا اجتماعات مجازی فراوان (اجتماعات بدون حضور فیزیکی) وجود دارند و ایجاد این اجتماعات مجازی بر روی شبکه، نیاز به مجوز از سوی حکومتها ندارد.

مانوئل کاستلز معتقد است، هنوز دولتها بر رسانه‌های مهم کنترل دارند، ولی، دولتها قدرت پیشین خود را در جهت نظارت بر رسانه‌ها، از دست داده‌اند. علاوه بر این، رسانه‌های وابسته به دولت هم ناگزیر هستند به منظور حفظ اعتبار خود در نزد مخاطبان، تا حدی استقلال خود را حفظ کنند. دولتهای اقتدارگرا، برای سانسور و مقابله با رسانه‌های نوین جهانی توان زیادی ندارند و به طور کلی، رژیمهای اقتدارگرا، بازنده جنگ با رسانه‌ها هستند. (کاستلز، جلد ۲، ۱۳۸۰، ص ۳۰۹) به گفته وی، کنترل اطلاعات، عقاید و برداشتها، در گذشته اهرم قدرت دولتها بوده که قاعدتاً باید در عصر رسانه‌های جمعی، کامل شده باشد. ولی، دولتهای ملی، با سه چالش عمده روبه‌رو هستند:

۱) جهانی شدن،

۲) گسترش فناوریهای نوین ارتباطی،

۳) خودمختاری و تنوع رسانه‌ها

به اعتقاد کاستلز، تنوع یافتن شیوه‌های ارتباطی و به هم پیوستن همه رسانه‌ها در یک متن گسترده دیجیتالی یا چند رسانه‌یی، امکان ناپذیری کنترل امواج ماهواره‌ها و ارتباطات کامپیوتری، باعث شده که تمامی جبهه‌های سنتی نظارت دفاعی در جهت مسدود کردن مرزهای سیاسی و فرهنگی محور گردد. (همان، ص ۳۰۸) به اعتقاد وی، جهانی شدن رسانه‌ها و ارتباطات الکترونیک، به مثابه ملیت‌زدایی و دولت زدایی از اطلاعات است و این روندها، جدایی‌ناپذیرند و بر اقتدار سیاسی دولتهای ملی، می‌توانند آسیب وارد سازند. (همان، ص ۳۱۳) یا به گفته هابرماس، همان‌طوری که اربابان سرعت، جای فرمانروایان سرزمینی را می‌گیرند، چنین به نظر می‌رسد که دولت – ملت به طور مداوم، قدرت خود را از دست می‌دهد. (هابرماس، ۱۳۸۰، ص ۱۰۳)

مانوئل کاستلز معتقد است، امروزه در عصر جامعه شبکه‌یی و اطلاعاتی، سیاست در چارچوب زبان رسانه‌های الکترونیکی قرار می‌گیرد و بازیگران سیاسی فراملی و محلی، از طریق رسانه‌ها در بازی قدرت حضور دارند و از آنجا که اطلاعات و ارتباطات، عمدتاً از طریق شبکه جهانی اینترنت و ماهواره‌ها وخبرگزاریها صورت می‌گیرد، بازی سیاسی، به نحو فزاینده‌یی در فضای رسانه‌ها صورت می‌گیرد و به طور جدی اقتدار دولتها را به چالش می‌کشد. (کاستلز، جلد اول، ۱۳۸۰، ص ۵۵۱)

برخی معتقدند؛ رسانه‌های نوین ارتباطی (ماهواره‌ها و بویژه اینترنت) بزرگترین چالشگر و تهدید کننده اقتدار دولتهای ملی و بدترین کابوس دیکتاتورها است. (Suss- man, ۲۰۰۰, p. ۵۳۷) پیتر فردیناند معتقد است: «اینترنت، بوضوح، یک تهدید استراتژیک درازمدت قابل توجه برای رژیمهای اقتدارگرا است؛ تهدیدی که این گونه رژیمها را از مقابله موثر با آن ناتوان می‌سازد. اخبار جهانی، به درون ملتهایی که تحت استیلای رژیمهای اقتدارگرا هستند، انتقال داده می‌شود و این اخبار با اخبار تحریف شده از سوی حکومتها برخورد می‌کندو در نتیجه اعتبار و مقبولیت چنین رژیمهایی را تضعیف و ناآرامیها را تشویق می‌کند.اطلاعات پیرامون نقض حقوق بشر و دیگر اشکال سرکوب، به طور فزاینده‌یی، از طریق اینترنت، در سطح جهان اشاعه می‌یابد و به بسیج نیروهای سیاسی خارجی و داخلی کمک می‌کند.» (Ferdinand , ۲۰۰۰, p.۱۲) مانوئل کاستلز، به نقش اینترنت در بسیج پشتیبانی سیاسی به نفع جنبش زاپاتیستها در مکزیک اشاره می‌کند؛ به دلیل حمایت گسترده افکار عمومی از این جنبش در سطح جهانی، حکومت مکزیک نتوانست به شکل گسترده به سرکوب این جنبش بپردازد (Ibid, p.۱۳) بنابراین، دولتهای ملی نمی‌توانند با استناد به اقتدار سیاسی خود، به سرکوب منتقدین و حرکتهای دموکراتیک اقدام کنند.

امروزه امواج رادیویی خبرگزاریهای جهانی و ماهواره‌ها، به راحتی از مرزهای فضایی کشورها عبور می‌کند و کنترل این امواج بسیار دشوار است. اما، در ارتباط با اینترنت، هنوز برخی کشورها محدودیتهای شدید قائل می‌شوند. نزدیک به ۲۰ کشور، به طور کلی، شهروندان خود را از دسترسی به اینترنت محروم ساخته‌اند. کشور چین، در توجیه سانسور اینترنت و محدودیتها برای این شبکه، بر تضاد ارزشهای سیاسی غرب با ارزشهای آسیایی، استفاده می‌کند. عربستان، اطلاعات منتقل شده از طریق اینترنت را با سنتها و اعتقادات اسلامی ناسازگار می‌داند. امروزه، نزدیک به ۷۰ درصد ملل جهان قوانین سانسور در مورد مطبوعات نوشتاری را اجرا می‌کنند و در حال حاضر، ۴۵ کشور دسترسی به اینترنت را محدود می‌سازند و ارایه‌دهندگان خدمات اینترنتی (I.S.P.) با اتهاماتی؛ مانند اخلال در امنیت ملی و نظم عمومی و تهدید استقلال فرهنگی، با خطر توقیف و از دست پروانه کار از سوی دولت‌هایشان روبه‌رو هستند. (Sussman, ۲۰۰۰, p. ۵۳۸)

رسانه‌ها، در تعیین دستور کار حکومتها در سطح ملی و بین‌المللی می‌توانند مؤثر باشند. از این رو، سیاستمداران و تصمیمگیران ناگزیرند هر روز بخشی از وقت و انرژی خود را صرف رویارویی با بحرانهای واقعی یا کاذبی کنند که ممکن است از سوی رسانه‌ها پدید آمده باشد.

به گفته مایکل اونیل، فناوری نوین، فروپاشی نظامهای کهن را تشدید کرده، سرعت دگرگونی اجتماعی و سیاسی را دو چندان ساخته، توده‌ها را فعالتر و آگاه‌تر ساخته‌اند و به تبع آن، آگاهی و بیداری سیاسی مردم به برخوردها و ستیزها بین دولتها و مردم منجر شده است. (اسلامی، ۱۳۸۱، ص ۷۵) آگاهیهای سیاسی فزاینده مردم، زمینه را برای تغییر حکومتهای آمرانه و اقتدارگرا، به شکل دموکراتیکتر و مدنی فراهم کرده است. در عصر ارتباطات پیشرفته، به سوی تکثیر پیامها و تکثیر معنایی حرکت می‌کنیم و بهره‌مندی از رسانه‌های جهانی، به عنوان عامل تعیین کننده در تغییر نگرشها و ارزشها شده است. در عصر جدید، نظارتهای سنتی تحلیل رفته و از توان حکومتها در محبوس‌سازی اطلاعات تا حد زیادی کاسته شده است و حکومتها، دیگر سلطه انحصاری بر اطلاعات را نخواهند داشت. زیرا، پیامهای سیاسی و فرهنگی در خارج از مرزها تولید و پخش می شود. (منتظر قائم، ۱۳۸۰، ص ۲۷۰- ۲۶۷) در عصر جدید، به سمتی پیش می‌رویم که هم جامعه مدنی و هم دولتها، بازتر و مردمی‌تر می‌شوند. دولتها، ناگزیرند فضای بازتری ایجاد کنند. حکومتها گزیری ندارند که بخشی از مدارک، اسناد و گفتگوهای بین مسوولان حکومتی را در اختیار مردم بگذارند و در برابر مردم پاسخگو و مسوول باشند. به تدریج، به سمت شفاف‌سازی بیشتر در عرصه پویشهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی پیش می‌رویم. در کشورهای صنعتی و دموکراتیک، رسانه‌های نوین، وسیله مناسبی برای برقراری ارتباطات بین حکومتها و شهروندان شده‌اند (هر چند که هنوز در آغاز راه هستیم.) (Laj, ۱۹۹۹, p. ۱۹) از سال ۱۹۹۷ به بعد، بیشتر کشورها به اینترنت دست یافته‌اند. فناوریهای جدید، تأثیرات شگرفی بر مردمگرایی داشته است. از جمله، رسانه‌ها یکی از عوامل موثر در فروپاشی رژیمهای کمونیستی اروپای شرقی و اتحاد جماهیر شوروی بوده‌اند، ضمن آن که، تأثیر بحرانهای اقتصادی و بحران مشروعیت را نیز نباید نادیده بگیریم. در واقع، این بحرانها بستر مناسبی برای جذب پیامهای رسانه‌یی ارتباطی فراهم کرده‌اند. (Neil, ۱۹۹۸, pp. ۱۲- ۱۴) به همین جهت است که وسایل خبری را کلید دموکراسی گفته‌اند.

آلوین تافلر، به عنوان یکی از نظریه‌پردازان برجسته‌ انقلاب ارتباطات، خبر از تضعیف شدید مشروعیت رژیمهای اقتدارگرا در عصر جدید می‌دهد: «اینک که جامعه، شتابات به سوی مرحله جدیدی از تمدن در حرکت است، روزولت، چرچیل، دوگل و آدنائر؛ یعنی رهبران قدرتمند جوامع صنعتی، به همان اندازه لینگ- لودویگ دیوانه برای کاخ سفید نامناسب و نابجا خواهد بود. جستجو برای یافتن رهبرانی مصمم، یک دنده و به شدت خودرأی … عملی است برای یافتن یک چهره‌پدرانه یا مادرانه که بر فرضیات کهنه استوار است» (تافلر، ۱۳۶۶، ص ۵۵۶).

تافلر، معتقد است دوران تازه به انقلابهای انفجارآمیز سیاسی در جوامع اقتدارگر و استبدادی خواهد انجامید. از دید او، انقلاب ارتباطات، با گسترش آگاهیهای سیاسی و اجتماعی، زمینه را برای بررسی چند و چون مشروعیت رژیمهای اقتدارگرا آماده خواهد کرد و این حکومتها را متزلزل خواهد ساخت. به گفته وی، دوران تازه، دورانی سخت انقلابی است که پیش فرضهای کهنه ما را باطل می‌سازد و در چارچوب آن روشهای کهنه تفکر، فرمولهای قدیمی، احکام جزمی و ایدئولوژیها، دیگر با واقعیت روز تطبیق نمی‌کند. جهانی که به سرعت شاهد برخورد ارزشها و فناوریهای جدید، روابط ژئوپلیتیک جدید و شیوه‌های تازه زندگی و ارتباطات نوین است، به اندیشه‌ها، قیاسها و مفاهیم کاملاً نوینی نیازمند است و نمی‌توان جهانی جنینی فردا را در آشیانه‌های فکری موسوم دیروز پرورش داد… (همان، ص ۵) گرچه تافلر، در عصر موج سوم، از حرکت به سوی دموکراسی نیمه مستقیم(۱۵) و دموکراسی اقلیت- بنیاد(۱۶) نام می‌برد، ولی، باید توجه داشت که غرب و آمریکا، هنوز در آغاز راه حرکت به سوی موج سوم هستند و دموکراسی قوی (به گفته بنجامین باربر) که مبتنی بر تبادل نظر الکترونیک بین شهروندان و مسوولین، رأی دهی اینترنتی، مناظرات اینترنتی و غیره باشد، هنوز مراحل جنینی خود را طی می‌کند. ولی، به هر حال باید توجه داشت که انقلاب ارتباطات برای رژیمهای اقتدارگرای موج دومی، چالشهای عمیق و جدی ایجاد کرده است و این چالشها تشدی خواهد شد. انعکاس امواج مربوط به زندانیان سیاسی، شکنجه‌ها، نقض حقوق بشر، جنگ افروزی، سرکوب سیاسی اقلیتهای سیاسی، زبانی و نژادی و غیره از طریق رسانه‌های نوین ارتباطی، باعث تشدید اعتراضات افکار عمومی و تضعیف شدید مقبولیت رژیمهای اقتدارگرا، یا به ظاهر دموکراتیک، خواهد شد.

تافلر، در عصر جدید بر پاسخگویی رهبران و تواضع آنان در مقابل مردم تأکید می‌کند: «شاید که قدرت رهبر موج سوم در حکمرانیش نباشد، بلکه، دقیقاً در تواناییش به گوش دادن حرف دیگران باشد. نه در نیروی تخریبش، بلکه، در قدرت تخیلش. نه در جنون خود بزرگ‌بینی‌اش، بلکه، در شناخت وی نسبت به طبیعت محدود رهبری در جهان امروز باشد» (همان، ص ۵۵۷).

۲) فناوریهای ارتباطی و درگیرسازی مدنی(۱۷)

فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی (اینترنت و تلویزیونهای ماهواره‌یی) از یک سو، اطلاعات و آگاهی سیاسی و اجتماعی افراد را افزایش می‌دهند و از سوی دیگر افراد و گروهها را در مسایل سیاسی و مدنی درگیر می‌سازند. خانم پیپانوریس، در ارتباط با اثرات این فناوریها بر درگیر سازی مدنی، چند فرض عمده را مطرح می‌کند که عبارت است از:

۱) اینترنت ممکن است به آگاهسازی، سازماندهی، بسیج و درگیر سازی مدنی افراد و گروههای به حاشیه رانده شده، جوانترها و اقلیتهای سیاسی منجر گردد. (Norris, ۲۰۰۱, Chap. ۱۱, p.۱) به اعتقاد وی، اینترنت با تأمین فرصتهای سیاسی؛ از قبیل کسب اطلاعات راجع به احزاب و گروههای سیاسی، دسترسی به کنفرانسهای اینترنتی، گروههای سیاسی مجازی، اتاقهای گفتگو، ارتباط سیاسی دوسویه با مقامات حکومتی و فعالان سیاسی و غیره، می‌تواند در بسیج و درگیر سازی مدنی تأثیر گذار باشد. (Ibid, p.۲)

۲) اینترنت، به مثابه تریبونی برای احزاب و گروههای سیاسی معترض و اقلیت، می‌تواند به تضعیف حکومتهای اقتدارگرا و گسرش دموکراسی کمک کند. (Ibid, chap. ۵, p.۴) گروههای سیاسی و فعالان سیاسی، از طریق این فناوریها، فساد سیاسی و اقتصادی، تبعیضها، سرکوبهای سیاسی، ناکارآمدیهای حکومت و موارد دیگر را آشکار می‌سازند و با برجسته‌سازی این ضعفها، چالشهای جدی برای این نوع حکومت‌ها ایجاد می‌کنند. سازمانهای بین‌المللی غیردولتی نیز، می‌توانند از طریق این فناوریها، اعتراضات گسترده را علیه حکومتهای اقتدارگرا بسیج کنند. نوریس، با اشاره به یکی از مطالعات انجام شده، بین مردمگرایی و پیامهای سیاسی از طریق ایمیل – یا پست الکترونیکی – رابطه مثبت می‌بیند. (Ibid, p.۵)

۳) اینترنت، می‌تواند در اشاعه ارزشهای سیاسی دموکراتیک؛ از قبیل مشارکت، آزادی بیان، تساهل، عدالت وغیره تأثیرگذار باشد. (Ibid, chap ۱۰, p.۲) گسترش این ارزشها، می‌تواند بستر و محیط همدلانه برای جنبشهای اجتماعی و شبکه‌های حمایتی بین‌المللی ایجاد کند و مشارکت سیاسی را در سطح جهانی گسترش دهد. شواهد نشان می‌دهد که کاربران اینترنت در ایالات متحده و اروپا، گرایش بیشتری به ارزشهای فوق مادی (۱۸) و دموکراتیک داشته‌اند. (Ibid, p.۱۳)

فناوریهای نوین ارتباطی، می‌توانند بسترهای مساعدی را برای مشارکت افراد و گروههای سیاسی و اجتماعی فراهم سازند. مطالعات بیمبر، حاکی از آن است که در حال حاضر، اینترنت بر مشارکت سیاسی و درگیر سازی افراد آگاهتر و خیلی علاقمند، بیشتر تأثیرگذار بوده است تا افراد عادی و کمتر آگاه، واقعیت آن است که دسترسی به اینترنت، مشروط به آنست که فرد از مهارتهای رایانه‌یی، آگاهی سیاسی پیشین، درآمد کافی و آشنایی لازم با زبان انگلیسی برخوردار باشد. در حالت خاص، می‌توان گفت که اینترنت بر افراد تحصیلکرده‌تر و مرفه‌تر تأثیرگذار بوده است. در آینده، با افزایش مهارتهای کامپیوتری، کاهش هزینه‌های تجهیزات کامپیوتری و هزینه استفاده از اینترنت و گسترش اینترنت در مناطق عقب مانده جهان، مشارکت و درگیری مدنی در جهان، باز هم افزایش خواهند یافت.

نتایج پیمایش NES (مطالعات ملی انتخابات ایالات متحده آمریکا) حاکی از آن است که ۲۸ درصد از افراد مورد مطالعه، شرکت در انتخابات و ۲۴ درصد، مشارکت مدنی را؛ ناشی از اطلاعات اینترنتی دانسته‌اند. (Bim- ber, ۲۰۰۱, p.۶۲) یکی از ظرفیتهای اینترنت، امکان برقراری تماس با مقامات حکومتی است. دفتر نخست‌وزیری بریتانیا، گزارش داد که وبسایت نخست وزیر، به طور متوسط در نخستین نه ماه فعالیت خود، میزبان ۵۷۳۹ نفر بوده است و دفتر ریاست جمهوری کره جنوبی نیز میزبان بیست هزار نفر در مراحل اولیه آغاز به کار خود بوده است. (Uhm & Hagve, ۲۰۰۱, p.۱۰)

رینگولد، معتقد است که در عصر فناوریهای اطلاعاتی، حوزه عمومی، تجدید حیات ریشه‌یی داشته است. در این حوزه، علاوه بر تبادل اطلاعات، تعامل و گفتگوی شهروندان در اجتماعات مجازی ممکن گردیده است. به اعتقاد وی، شبکه‌‌های عمومی الکترونیکی، نمایانگر یک شکل جدید از دموکراسی الکترونیکی است. (Malina, ۱۹۹۰, p.۲۷) دموکراسی الکترونیکی، یا دیجیتالی، یا دموکراسی قوی(۱۹)در طیف وسیعی از کاربستهای این فناوریها در زمینه کنفرانسها، گردهماییها و ارتباطات الکترونیکی بین افراد، افراد و گروهها، بین گروهها و بین افراد و گروهها با مقامات حکومتی و افزایش حضور انجمنهای محلی و منطقه‌یی در فضای سیاسی واقعی و فضاهای مجازی اینترنتی به کار می‌رود. (Hague, ۱۹۹۹, p.۶) (Hale, ۱۹۹۹, p.۱۵۰)

اینترنت، می‌تواند یک تریبون عمومی بی‌طرف برای تبادل نظر دموکراتیک و مستقل از کنترل دولت باشد و به لحاظ تئوریک، این تریبون می‌تواند با شرایط گفتگوی مطلوب و ایده‌آل مورد نظر هابرماس در حوزه عمومی سازگار باشد. برای مثال، می‌توان به سایت UKCOD «دموکراسی آن لاین شهروندان بریتانیا» اشاره کرد. تحقیقات، نشان می‌دهد که افراد ترجیح می‌دهند با افراد و گروههای هم عقیده با خود، تشکیل یگ گروه بدهند، با این هدف که به همگنی بیشتر در عقاید و دیدگاهها برسند. (Colman, ۱۹۹۹, p.۲۰۶) نتیجه یک پژوهش در اسلوانی حاکی از آن است که در بین ۱۲۶ نفر مورد مطالعه، ۸۴ درصد اظهار داشته‌اند که یک یا چند بار به وبسایتهای نهادهای سیاسی مراجعه کرده‌اند و ۷۳ درصد در نظرخواهی و ۴۰ درصد آنها درامضای تومارهای الکترونیکی مشارکت داشته‌اند. (Oblac, ۲۰۰۳, p.۲)

اینترنت، از پتانسیلهای مساعدی برای برقراری ارتباط بین فعالان سیاسی، گروههای مخالف حکومت و اشاعه دیدگاههای آنها و افشای اسناد محرمانه، فسادهای حکومتی، جمع‌آوری شکایتهای اینترنتی و سازماندهی اعتراضها علیه حکومتها و گسترش اطلاعات سیاسی در سطح جهانی برخوردار است. برای مثال، می‌توان به استفاده فعالان سیاسی چینی از اینترنت علیه اقدام دولت خود در سرکوب آزادیخواهان در میدان تیان آن من و استفاده چریکهای چیاپس از اینترنت علیه حکومت مکزیک اشاره کرد. (Janson, ۲۰۰۱, pp. ۹۹- ۱۰۰) در خاورمیانه عربی، شواهد حاکی عدم تایید تأثیر فناوریهای ارتباطی بر تغییرات سیاسی است؛ فقط گروههای معترض عراقی و کمیته دفاع از حقوق مشروع مردم عربستان در خارج از کشور، از طریق اینترنت با حکومت وقت مبارزه می‌کرده‌اند.

۳) فناوریهای ارتباطی – اطلاعاتی و گسترش اطلاعات سیاسی

ماهواره‌ها و اینترنت، با ویژگیهایی از قبیل انتقال حجم بالای اطلاعات سیاسی – ا جتماعی، تنوع موضوعی و انتقال و مخابره سریع اطلاعات و گزارشها و رویدادها، می‌توانند منبع مهم اطلاعات رسانه‌یی در عصر جدید باشند. هزینه‌های کاهشی خرید آنتنهای ماهواره‌یی و اتصال به اینترنت، باعث خواهد شد که در آینده کاربران اینترنت و دریافت کنندگان اخبار و برنامه‌های سیاسی و اجتماعی ماهواره‌ها، به سرعت افزایش یابند. از این جهت است که می‌توان گفت؛ این فناوریها در آینده بتوانند در افزایش اطلاعات سیاسی تأثیر بسزایی داشته باشند. همچنان که، در حال حاضر برای اقشار مرفه و تحصیلکرده در کشورهای پیشرفته و حتا، در کشورهای در حال توسعه، از منابع مهم به دست آوردن اطلاعات سیاسی هستند.

به گفته پیپانوریس، با پیدایش فناوریهای ارتباطی، یک حوزه عمومی جدید شکل گرفته است که در آن، احزاب و گروههای سیاسی و سازمانهای بین‌المللی غیردولتی که در زمینه حقوق بشر، محیط زیست، دفاع ازحقوق نویسندگان و آزادی بیان، زنان، فعالان سیاسی، گروههای خبری(۲۰)، اتاقهای گفتگو(۲۱)، کنفرانسهای از راه دور(۲۲) و غیره، حضور الکترونیکی (مجازی) دارند. (Norris, ۲۰۰۱, p.۳, chap.۵)

یکی از ویژگیهای جامعه مدنی و حوزه عمومی گردش آزاد نهادها، عقاید و اطلاعات سیاسی است. حوزه عمومی تازه‌ای شکل گرفته که در مقیاس جهانی، منبعی بسیار چشمگیر در زمینه اطلاعات سیاسی، عقاید و نمادهای ارزشی و سیاسی گروهها، سازمانها و افرادی است که در این حوزه عمومی، حضور مجازی و الکترونیک دارند. به این فضاها، «سایبرسپیس» یا سپهر الکترونیک یا مجازی گفته می‌شود. هر یک از این گروهها و فعالان سیاسی در سطح جهانی و ملی، از راه رسانه‌های نو، به تبلیغ عقاید، اندیشه‌ها و آرمانهای سیاسی و اجتماعی خود می‌پردازند.

یکی از ابعاد اطلاعرسانی سیاسی رسانه‌های نوین (اینترنت و ماهواره‌ها)، معرفی احزاب سیاسی است. احزاب سیاسی، از طریق رسانه‌های جدید، به معرفی دیدگاهها، عقاید و سوابق فعالیت سیاسی خود می‌پردازند. بیشتر احزاب در جهان دارای وبسایت حزبی (۲۳) هستند؛ حتا، برخی احزاب چندین وب – با عنوان web page- برای شعبه‌های محلی و ایالتی دارند و می‌توانند با شهروندان، ارتباط برقرار کنند. احزاب سیاسی، از دموکراسی دیجیتالی برای انتقال اطلاعات و عقاید سیاسی خود، جذب اعضای جدید، تجمیع خواسته‌ها و حفظ ارتباطات حزبی، استفاده می‌کنند. احزاب سیاسی، از طریق E- mail با اعضا در ارتباط هستند و خلاصه جلسات و تصمیمات حزبی را به اطلاع آنان می‌رسانند (Nixon, ۱۹۹۹, p.۱۴۱) احزاب سیاسی، علاوه بر اینترنت، از طریق ماهواره‌ها ورسانه‌های دیگر؛ جلسات و همایشهای حزبی را در سطح وسیع پوشش می‌دهند.

مخاطبان، از طریق ماهواره‌ها و اینترنت، اطلاعاتی راجع به ایدئولوژی احزاب، تشکلات و سازمانهای آنها و برنامه‌های حزب، برای انتخابات کسب می‌کنند. در یک پیمایشی که در انگلستان صورت گرفته، نتایج نشان داده که سایتهای حزبی در اینترنت و تلویزیونهای خبری و ماهواره‌یی، تا حد ۱۵ درصد برای یادگیبری مردم درباره سیاستهای حزبی مؤثر بوده است (Norris, ۲۰۰۲, p.۱۷). برخی وبسایتهای حزبی، اطلاعات مفصلی درباره رهبری، تشکیلات، تاریخچه، نشستها، برنامه‌ها، اعضای فعال و غیرفعال، نشریات حزبی، شاخه‌های حزبی، کاندیداها و غیره، ارایه می‌دهند.

در حال حاضر، بیش از یک هزار حزب سیاسی در محیط آن لاین online هستند و ما می‌توانیم آخرین اطلاعات راجع به احزاب را کسب کنیم. (Norris, ۲۰۰۰, p.۱) افراد خوشبین، معتقدند که گسترش سریع وبسایتها، می‌تواند بهترین امیدواری در دوران معاصر در جهت تقویت احزاب سیاسی و دموکراسی باشد. (Ibid, p.۲) ارتباط بین مسوولان حزبی و اعضا، می‌تواند به حمایت احزاب از دموکراسی منجر شود. به گفته پیپا نوریس، به طور متوسط، هر کشور، هفت حزب با گروه سیاسی در محیط آن لاین اینترنت دارد. یعنی، هر کشور، حدود چهل حزب یا گروه سیاسی در شبکه اینترنت دارد. پس از آمریکای شمالی، اروپای غربی، در رده دوم است که هر کشور بیشتر از ۱۲ حزب یا گروه سیاسی دارد. وبسایتهای حزبی برای کشورهای خاورمیانه و جنوب آفریقا، کمتر از ۵ حزب است. ایالات متحده، با ۶۷ حزب در online در رأس قرار دارد. اسپانیا، آلمان، ایتالیا، کانادا و بریتانیا، هر کدام با بیش از ۴۵ حزب در رتبه دوم قرار دارند. آفریقای جنوبی ۱۸ حزب، هند ۲۰ حزب و آرژانتین ۲۹ حزب در محیط آن لاین دارند. (Ibid, pp. ۶- ۷)

علاوه بر احزاب سیاسی، گروههای خبری سیاسی بسیار زیادی در شبکه اینترنت حضور دارند و از آن طریق پیامها و اطلاعات و تحلیل سیاسی خود را ارایه می‌دهند. برای جستجو و کسب اطلاعات در مورد این گروهها، می‌توان به نشانی اینترنتی Usenet political newsgroup. Com مراجعه کرد: (whilhelm, ۱۹۹۹, p.۱۷۷) برای مثال web white Iblue با ۱۷ وبسایت خبری، اطلاعاتی راجع به مسایل سیاسی و حکومت ارایه می‌دهد. (Iupia ۲۰۰۰, p.۳)

یکی دیگر از ابعاد اطلاعرسانی ماهواره و اینترنت، معرفی حکومتها، تشکیلات و نهادهای سیاسی است. دپارتمانها و نهادهای حکومتی در محیط آن لاین حضور دارند. برای مثال، نهادهای حکومتی می‌توانند از طریق اینترنت، ضمن معرفی خود، از مردم راجع به عملکرد خود نظرخواهی کنند. شهروندان، ضمن آشنایی و کسب اطلاعات راجع به تصمیمات و عملکردهای آن نهاد، می‌توانند نظر پیشنهادی یا اعتراض خود را اعلام نمایند. (Norris, ۲۰۰۰, p.۳) برای کسب اطلاع راجع به نهادهای حاضر، می‌توان به نشانی اینترنتی (Gov- ernments on the www) مراجعه کرد.

به گفته پیپانوریس، در ژوئن سال ۲۰۰۰ میلادی، ۱۴ هزار نهاد دولتی در محیط آن لاین حضور داشته‌اند و در رأس آنها، نهادهای حکومتی آمریکای شمالی و اروپای غربی بوده و پس از آنها، کشورهای اسکاندیناوی و خاورمیانه بوده‌اند. (Ibid, p.۷) در بریتانیا، اطلاعات مربوط به خدمات حکومت از طریق نظامهای اطلاعرسانی الکترونیکی، کامپیوترهای خانگی و تلویزیونهای دوسویه ارایه می‌شود. اخیراً، تونی بلر، نخست‌وزیر (سابق) بریتانیا تلاش کرده که از طریق برنامه‌های اینترنتی با مردم رابطه برقرار کند و با ایجاد وبسایت www.uk.gov سعی کرده بخشی از دستاوردهای حکومت خود را به اطلاع مخاطبان برساند، به طوری که در یک هفته، بیش از ۴۰۰۰ نفر به وبسایت وی مراجعه کردند. (Tumber, ۲۰۰۱, p.۲۳)

سایتهای انتخاباتی در اینترنت، منبع دیگر اطلاعرسانی به مخاطبان است. در ایالات متحده، شبکه دموکراسی democracy.net اطلاعاتی در مورد کاندیداها، برنامه‌ها، سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و مشخصات زندگینامه آنان، به مخاطبان عرضه می‌کنند. از طریق این شبکه، افراد می‌توانند در مناظرات کاندیداها شرکت کنند، سوالاتی بپرسند و از ماهیت برنامه‌های سیاسی آنان، مطلع شوند. (Docter, ۱۹۹۹, p. ۲۲۷)

ایالات متحده و بریتانیا و اروپای غربی، شبکه اجتماعی اینترنتی شکل داده‌اند. این شبکه‌ها، طیف گوناگونی از داده‌ها و اطلاعات سیاسی و اجتماعی را ارایه می‌دهند و در تلاشند که با برقراری ارتباط دوسویه با شهروندان و معرفی اطلاعات به آنها، دموکراسی در سطح محلی را ارتقاء بخشند (Locke. ۱۹۹۹, pp.۱۱۱- ۱۱۲) برای کسب اطلاعات در این زمینه، می‌توان به نشانی اینترنتی Communication. Online مراجعه کرد. یکی از این وبسایتها www.communities.org.uk است، که فهرستی از حدود ۴۰ شبکه اجتماعی در بریتانیا را معرفی می‌کند و حدود ۲۵۰ هزار صفحه اطلاعات دارد. (Ibid. ۲۱۵)

رسانه‌های نوین ارتباطی، کانالها و ابزار سیاسی مهمی برای شناخت و آگاهی سیاسی، هوشیارسازی، فهم و جهتدهی شهروندان، نیروها و گروههای سیاسی و اجتماعی هستند. سیلاب اطلاعاتی – که توسط رسانه‌های نوین، با برد جهانی به راه افتاده- به تدریج، تمامی جوامع را در خود غرق می‌کند و آنان را در مسایل سیاسی و اجتماعی درگیر خواهد ساخت. رسانه‌های خبری، ماهواره‌یی و اینترنتی، لحظه به لحظه از رویدادهای سیاسی و اجتماعی گزارش می‌دهند.

اینترنت، میزبان روزنامه‌های مستقل، مجلات، رادیوها و به طور کلی رسانه‌های خبری ا ست. به گفته پیپانوریس، تا ژوئن ۱۹۹۳، روزانه حدود ۲۰ روزنامه در محیط online حضور داشته و این رقم در سال ۱۹۹۶، به ۱۰۰ روزنامه رسیده و در حال حاضر، یاهو (yahoo) میزبان ۶۶۰۰ روزنامه، ۲۵۰۰ مجله و ۸۵۰۰ ایستگاه رادیویی و ۵۳۸ ایستگاه تلویزیونی است (Norris, ۲۰۰۱, chap. ۹, p.۵)

ماهواره‌ها و اینترنت، از پتانسیل آموزشی بالا برخوردارند. این رسانه‌ها، شهروندان را در ارتباط با احزاب و تشکلات مدنی، وقایع سیاسی، حقوق و وظایف شهروندی و مسوولیتهای حکومت در برابر مردم؛ آموزش می‌دهند و مطلع می‌سازند. همچنین، رسانه‌های نوین دوسویه با برگذاری گردهماییها و بحثهای سیاسی و اجتماعی به صورت الکترونیکی در اینترنت یا از طریق ماهواره‌ها، می‌توانند شهروندان را با عمق مسایل سیاسی و اجتماعی بیشتر آگاه سازند (barber, ۱۹۹۸, p.۵۸۲) مخاطب، با مشاهده مناظرات تلویزیونی و اینترنتی و تبادل عقاید سیاسی و اجتماعی، پیرامون موضوعات مختلف آگاه می‌شوند. مطالعات نشان می‌دهد که آموزش مدنی تأثیر زیادی بر افزایش اطلاعات سیاسی و قابلیتهای مدنی و ارتباطی شهروندان دارد. (Finkel, ۲۰۰۰, p. ۱۸۵۲) گراسمن، معتقد است که فناوریهای ارتباطی از توان بالایی در پرورش شهروند آگاه به حقوق شهروندی خویش و علاقه‌مندسازی وی به مشارکت برخوردارند. (Oblack, ۲۰۰۳, p.۷) شهروند فعال، باید مجهز به مهارتهای سیاسی و ارتباطی و شناخت سیاسی بالا باشد.

با ظهور و گسترش فناوریهای نوین، بازنگری جدید در فرضهای راجع به ماهیت ارتباطی سیاسی و مخاطبان، ضرورت یافته است. تنوع رسانه‌ها و کانالهای ارتباطی و آگاهی فزاینده مردم در عصر جدید، باعث شده که فرضهای پیشین- مبنی بر نقش انفعالی مخاطبان در مقابل پیامهای رسانه‌ها و فعالان سیاسی (بویژه مخاطبان آگاه)- بی‌اعتبار گردد. در عصر جدید، اغفال افکار عمومی، بویژه افراد تحصیلکرده و آگاه، بسیار دشوار است، افزون بر آن، رسانه‌های نوین، با حجم وسیع اطلاعات، مجهز به آگاهسازی فزاینده مخاطبان می‌گردند. لازم به ذکر است که مخاطب در عصر جدید، حق انتخاب بیشتری دارد و اخبار، کانالهای تلویزیونی و وبسایتهای دلخواه خود را انتخاب می‌کند. همچنین، لازم به یادآوری است که در عصر جدید، نخبگان جدید فکری و مستقل از قدرت سیاسی، نضج گرفته و گسترش یافته‌اند و این نخبگان با برخورداری از اطلاعات سیاسی گسترده و آشنایی بیشتر با اهداف و ماهیت واقعی گروهها و نهادهای مدنی داخلی و جهانی و ماهیت واقعی پیامهای سیاسی؛ نقش عمده‌یی در پالایش و نظارت بر اطلاعات و پیامها می‌توانند ایفا کنند و می‌توانند رهبری افکار و مخاطبان را بر عهده گیرند. این نخبگان، از توانایی بالایی در جهت به چالش طلبیدن ملاحظات نخبگان قدرت و تأثیرگذاری بر پویشهای دموکراتیک برخوردارند. (Coombs, ۱۹۹۸, pp. ۲۰۳- ۲۰۹)

بازتاب اخبار و رویدادهای مربوط به نقض حقوق بشر، شکنجه و سرکوب فعالان سیاسی، منتقدان و مخالفان به دست رژیمهای اقتدارگرا، نیمه دموکراتیک و حتا دموکراتیک، از راه رسانه‌های تازه ارتباطی، نقش موثری در افزایش آگاهی سیاسی مخاطبان دارد. همچنین، تفاسیر، تحلیلها و گزارشهای سیاسی رسانه‌های نوین در ارتباط با وقایع، بحرانهای سیاسی و اجتماعی جهانی و کشورها، رقابت سیاسی قدرتها، جنگ قدرتها در داخل کشورها، فساد سیاسی و اقتصادی و مواردی از این قبیل؛ اطلاعات سیاسی شهروندان را تا حد زیادی در کوتاه مدت افزایش می‌دهد.

امروزه، خبرگزاریهای جهانی، اخبار سیاسی و اجتماعی را به زبانهای زنده دنیا پخش می‌کنند و نقطه نظرات انتقادی گروهها واحزاب سیاسی کشورها، سازمانهای جهانی و جنبشهای اجتماعی جهانی را در سطح گسترده منعکس می‌سازد. شمار ماهواره‌های جهانی بیشتر شده و مدیران این ماهواره‌ها، برخی از کانالهای ماهواره‌یی را به پخش برنامه به برخی زبانهای زنده دنیا اختصاص داده‌اند، برای مثال، در حال حاضر، ۸ کانال ماهواره‌یی، بخشی از برنامه‌های خود را به زبان فارسی پخش می‌کنند.

مهمتر از همه، اینترنت به عنوان شبکه جهانی، از قابلیتهای بسیار بالایی برخوردار است. گروههای سیاسی منتقد و فعالان سیاسی، می‌توانند وبسایتهای سیاسی ایجاد کنند و تحلیل و انتقاد خویش را نسبت به اوضاع سیاسی، عملکرد مسوولان، عدم مقبولیت حکومت، شکنجه‌ها، فساد سیاسی و اقتصادی، سرکوبهای سیاسی، بی‌توجهی به حقوق سیاسی و اجتماعی شهروندان، ناکارآمدیهای نظام سیاسی و تحلیل ماهیت حکومتها را به مخاطبان خود انتقال دهند و از این رهگذر، اطلاعات و دانش سیاسی آنها را به طور کیفی و کمی ارتقا دهند.

پوشش وسیع خبری، تصویری و تحلیل اعتراضات سیاسی؛ نقش بسیار موثری در افزایش اطلاعات و آگاهی سیاسی مخاطبان دارد. از یک سو، مخاطبان به علل اعتراض پی می‌برند و از سوی دیگر، با کانالهای بیان اعتراض سیاسی آشنا شده، نسبت به حقوق سیاسی و اجتماعی خویش، باخبر می‌شوند. به گفته مجید تهرانیان، «فناوریهای نوین، از قابلیت بالایی برای آگاهسازی و بسیج نیروهای سیاسی به حاشیه رانده شده، برخوردارند» (Tehranian, ۱۹۹۸, p. ۲۰۱)

امروزه، نقش فناوریهای اطلاعاتی، در آموزش، گسترش نمادها و ارزشهای سیاسی، بسیار قابل توجه است. قدرت رسانه‌ها، عموماً نمادین و اقناعی است، یعنی، این قابلیت را دارند که با استدلالهای عقلانی و منطقی، ذهن مخاطب را تحت تأثیر قرار دهند. قدرت نمادین یا فرهنگی در ارتباط با تولید، انتقال و اشاعه اشکال نمادین، به کار می‌رود. نمادها، در تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی تأثیر گذارند و با تغییر نمادها، ساخت اجتماعی و روابط اجتماعی نیز متحول می‌شود. پیپا نوریس معتقد است، فناوریهای جدید ارتباطی، بیشتر از همه، به تغییرات ارزشی و مشارکت جوانترین افراد تحصیلکرده، منجر خواهد شد. (Norris, ۲۰۰۱, chap.۱۰, pp. ۱- ۲)

فناوریهای ارتباطی، می‌توانند در سیاسی شدن یا بیدارسازی هویتهای خفته تأثیر گذار باشند. این فناوریها، می‌توانند در دسترسی انسانها به منابع مختلف هویتی (زبان، نژاد، مذهب، شغل، فرهنگ و …)، تردید در منابع هویتی سابق و شکل‌گیری هویتهای جدید، تأثیرگذار باشند.

فناوریهای ارتباطی، در معرض جنبشهای اجتماعی جدید (جنبشهای خلع سلاح، محیط زیست و غیره) موثر هستند. برخی از کارکردهای این فناوریها عبارت است از:

۱) رسانه‌های نوین، تریبونی برای بیان اهداف، آرمانها، تجربیات و فعالیت سیاسی و مبارزاتی جنبشهای اجتماعی است.

۲) رسانه‌های نوین، باعث شکل گیری، انسجام و تحکیم هویت جمعی و عمومی جنبشهای اجتماعی می‌شوند.

۳) رسانه‌های نوین، منجر به بسیج نیروهای بالقوه در جهت حمایت از جنبشها می‌گردند.

۴) پوشش رسانه‌یی، می‌تواند بین جنبشها و سایر عاملان سیاسی و اجتماعی نظیر احزاب سیاسی، اتحادیه‌ها، دولتها و فعالان سیاسی، پیوندهای نمادین برقرار سازد.

۵) رسانه‌ها، می‌توانند در روابط درونی جنبشها، موثر واقع شوند.

۶) رسانه‌ها، باعث تقویت انگیزه و روحیه اعضا و هواداران جنبش می‌شوند و از مرگ آنها جلوگیری می‌کنند. (پالتر، ۱۳۸۱، ص ۴)

چند عامل باعث شده تا مخاطبان کنجکاوی بیشتری درباره جنبشهای اجتماعی جدید و کسب اطلاعات سیاسی در مورد آنها داشته باشند. برخی از مهمترین آنها عبارت است: مشی عمدتاً غیرطبقاتی جنبشهای جدید، جهانی بودن، دربرگیری چند حزب، تشکل و گروههای سیاسی و انعکاس گسترده اخبار مربوط به جنبشهای جدید توسط فناوریهای ارتباطی. (نش، ۸۰، فصل ۳) (Burkhant & Older, ۲۰۰۳, p. ۳۸)

● نتیجه‌گیری

در این مقاله، گفته شد که فناوریهای ارتباطی، موتور اصلی جهانی شدن است و بر همه ابعاد زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اثر می‌گذارد. با پیدایش و گسترش آنها، اطلاعات به گونه تصاعدی رو به گسترش است و انطباق با اطلاعات فزاینده، تا اندازه‌ای دشوار شده است.

در این مقاله، اثرات سیاسی فناوریهای نوین ارتباطی – اطلاعاتی تحت سه عنوان بررسی شد. نخست، تأثیر این فناوریها بر رژیمهای اقتدارگرا و به طور کلی دولت- ملتها بررسی و گفته شد که با گسترش این فناوریها، مرزهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رنگ می‌بازد و دولتها مانند گذشته توان کنترل مرزها و اطلاعات را ندارند و بازنده اصلی، دولتهای اقتدارگرا هستند و گفته شد که این فناوریها، بزرگترین کابوس برای دیکتاتورها است. در این مقاله، همچنین، درگیر سازی مدنی یا مشارکت افراد و گروهها، به عنوان دومین تأثیر سیاسی این فناوریها مورد بررسی واقع شد. گفته شد که افراد و گروهها، از طریق این فناوریها، با یکدیگر در تعامل و ارتباط هستند، در کنفرانس‌ها و همایشهای الکترونیکی (مجازی) شرکت می‌کنند و نظر می‌دهند، با سازمانهای بین‌المللی در تعامل هستند و اعتراضات نسبت به حکومت متبوع خود و فسادها، سرکوبها و موارد نقض حقوق بشر را به مراجع بین‌المللی، افرد و گروهها می‌رسانند و حمایت جهانی را در جهت مطیع‌سازی حکومت و احقاق حقوق خود بسیج می‌سازند. همچنین در این مقاله، اشاعه اطلاعات سیاسی از طریق این فناوریها مورد بحث واقع شد و گفته شد که با گسترش این فناوریها، نوعی حوزه عمومی مجازی با حضور گروههای سیاسی و اجتماعی بی‌شمار شکل گرفته و اطلاعات سیاسی و اجتماعی در آن، در گردش است و گفته شد که بازیگران فردی، گروهی و جهانی از طریق این فناوریها، اطلاعات سیاسی و اجتماعی را در سطح جهانی، پوشش می‌دهند.

نویسنده: خلیل‌الله - سردارنیا

منبع: ماه نامه - اطلاعات سیاسی اقتصادی - شماره ۳۴۶ - ۳۴۶

پاورقی‌ها:

۱- استادیار علوم سیاسی دانشگاه شیراز

۲- Information & Communication technology

۳- Tele- communication

۴- world wide web

۵- Information function

۶- M. mcluhan

۷- Identification function

۸- Informing function

۹- Integration function

۱۰- Surveillance function

۱۱- Non- Govermental organizations

۱۲- Tele- Democracy

۱۳- Remote Democracy

۱۴- Open systems

۱۵- Semi- direct democracy

۱۶- Minority- based democracy

۱۷- Civic Engagement

۱۸- Post material values

۱۹- String Democracy

۲۰- News groups

۲۱- Chat room

۲۲- Remote conference

۲۳- Party web site

منابع لاتین و فارسی

۱- Barber, Benjamin (۱۹۹۸) “Three scenarios for the future of Technology & Strong Democracy”, Political science Quarterly, Vol. ۱۱۳, No. ۴.

۲-Bimber, Bruce (۲۰۰۱), “Information & political Engagement in America”, political Research Quartely, Vol. ۵۴, No. ۱ (march)

۳-Burhant, Grey & older, suson (۲۰۰۳) The information Revolution in the Middle East and North Africa, London, Congress Publication.

۴-Coleman, Stephan (۱۹۹۹), “From virtual Representation to Direct Deliberation”, in Barry Hague (eds) Digital Democracy, London, Routhelge

۵-Coombs, Timothy (۱۹۹۸) “Mediated Political Commiunication”, Telematics information, Vol. ۱۵.

۶-Docter, Sharon (۱۹۹۹), “The Socia shaping of the Democracy Network”, in Barry Hague (eds) Digital Democracy, London Routledge.

۷-Ferdinand, Peter (۲۰۰۰), The Internet, Democracy & Democratication, London, Frankcass Publlisher

۸-Finkel, steve E. (۲۰۰۰) “Civic Education & Political mistrut”, world Development, Vol. ۲۸, No. ۱۱.

۹-Hasse , Aabel (۲۰۰۲), :Capitalizing on the internet & Civic Engagment”, in Barr wellman (eds) The internt & every day life, uk. Blackwell

۱۰-Hole, Matthew (۱۹۹۹), “Developing Digital Democracy”, in Barry Hegue (eds) Digital Democracy, London, Routledge

۱۱-Janson, Abbott (۲۰۰۱), “Democracy & internet”, Third world Quarterly, Vol. ۲۲, No. ۱

۱۲-Latham, Robert (۲۰۰۰), “Social Sovereignty”, Theory, Culture & society, Vol. ۱۷, No. ۴.

۱۳-Loke , Trevor (۱۹۹۹), “Participation, net Acctivism” in Barry Hague, Digital Democracy, London, Routledge

۱۴-Luck, Timothy (۱۹۹۵), “informationalism & Culture” History of European Ideas, Vol. ۲۰, No. ۴-۶.

۱۵-Lupia, Arthure (۲۰۰۰), “can website chang citizens”, www.umich.edu/luoia

۱۶-Malina, Ana (۲۰۰۰) “Information litracy for Active Citizenship”, www.nchs. gow/litracy/ information/ meet/ carria

۱۷-Maria, Anna (۱۹۹۹), Perspective on Citizen Democratization, USA, mc Gorw Hill

۱۸-Nixon, Pual (۱۹۹۹), “Transparency Through Technology”, in Barry Hauge (eds), Digital Democracy, London, Routhledge

۱۹-Norris, Pippa (۲۰۰۲), Democratic Phoenix : political Activism…, NewYork, Cambridge niversity Press. Chap. ۲

۲۰-Norris, Pippa, (۲۰۰۲), A vivtuous circle communication in post industrial Societies, NY: ambridge University Press

۲۱-Norris, Pippa (۲۰۰۱), Digital, Divide, Cambridge, Cambridge University Press.

۲۲-O. Neil, Patrick (۱۹۹۸) Communicating Democracy, USA, Lynne Reinner Publisher

۲۳-Oblack, Janta (۲۰۰۳), “Boundaries of Interaction Public Engagement”, JCMC, Vol. ۸ No. ۳۲۴-Sassen, Saskina (۲۰۰۰), “Digital Network & the State”, theory, Culture & State, Vol. ۱۷, No. ۴.

۲۵-Scheufele, Dietram (۱۹۹۹), “Framing as a Theory of Media Effect”, Journal of communication, Vol. ۳, No. ۲۷.

۲۶-Sussman, Leonard R (۲۰۰۰), “Censor dot Gov. the internet & press Freedom , Journal of Government in formation,Vol. ۳, No. ۱۳.

۲۷-Tehranian, Majid (۱۹۹۸) “Uncertain Future”, Future, Vol. ۳۰, No. ۲/۳.

۲۸-Thumber, Howard (۲۰۰۱), “Democracy in the information age”, in Frank webster (eds) Culture & Politics in the information Age, London, Routledge .

۲۹-Uhm, yong & Political participation”, www. Essey. Ac.uk/ECPR/ ecents/ Hague .

۳۰-Wilhelm, Antory (۱۹۹۹), “Virtual Sounding Board”, in BarryHague (eds) Digital Democracy, London, Routledge.

۳۱- Wurman, Richard (۲۰۰۱), Information Anexiety, USA, Que Publication.

۳۲- اسلامی، محسن، تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت، «ماهنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی»، سال شانزدهم، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۱، شماره ۱۷۴ و ۱۷۶.

۳۳- تافلر، آلوین (۱۳۶۶). موج سوم، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران، نشر نو.

۳۴- تافلر، آلوین(۱۳۷۶)، به سوی تمدن جدید، ترجمه محمدرضا جعفری، تهران، نشر سیمرغ.

۳۵- ساروخانی، باقر (۱۳۷۳)، «دنیای ارتباطات و آسیب‌های آن»، ماهنامه جامعه سالم، سال چهارم، شماره ۱۹، اسفندماه.

۳۶- صدوقی، مراد (۱۳۸۱) تکنولوژی اطلاعاتی و حاکمیت ملی، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.

۳۷- طیب، علیرضا (۱۳۷۹)، تکنولوژی اطلاعات، تهران، نشر سفیر.

۳۸- قاضی‌زاده، علی اکبر (۱۳۸۱)، «تأملی در رسانه فراگیر ماهواره‌ای…»، فصلنامه پژوهش و سنجش، سال نهم، شماره ۳۰ و ۳۱، تابستان و پاییز.

۳۹- محسنی، منوچهر (۱۳۸۰)، جامعه‌شناسی جامعه اطلاعاتی، تهران، نشر دیدار.

۴۰- منتظر قائم، مهدی (۱۳۸۰)، میزگرد جهانی شدن…، فصلنامه مطالعات ملی، سال سوم، شماره ۱۰، زمستان.

۴۱- مک لوهان، مارشال (۱۳۷۷)، برای درک رسانه‌ها، ترجمه سعید آذری، تهران: مرکز تحقیقات صدا و سیمای جمهوری اسلامی.

۴۲- هابرماس، یورگن (۱۳۸۰)، جهانی شدن و آینده دموکراسی، ترجمه جمال پولادی، تهران، نشر مرکز.

۴۳- کاستلز، مانوئل (۱۳۸۰)، عصر اطلاعات، جلد اول و دوم، ترجمه احمد علیقلیان، تهران، نشر طرح نو.