اخلاق و نیاکان ما

مردم ایران در طول ازمنه و ادوار گوناگون از دوران باستان تا به امروز همواره به اخلاق و ادب و مرعی کردن آن در زندگی خویش مقید بوده اند, چه در دوران باستان و آموزه های دینی گذشتگان, توجه به راستی و درستی از ارکان مهم دینی و عقیدتی بوده است

مردم ایران در طول ازمنه و ادوار گوناگون از دوران باستان تا به امروز همواره به اخلاق و ادب و مرعی کردن آن در زندگی خویش مقید بوده‌اند، چه در دوران باستان و آموزه‌های دینی گذشتگان، توجه به راستی و درستی از ارکان مهم دینی و عقیدتی بوده است.

در گاتها (سروده‌های کهن زرتشت) که قدیمی‌ترین بخش اوستاست توجه ژرف و دقیقی به اَشَه (راستی) شده و اساس و بنیان دینی خویش را بر همین امر قرار داده‌اند و از این روست که گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک را ارج نهاده‌اند.

در گاتها، یسنه، هات ۳۴ آمده:

ای مزدا! کجایند آن رادمردانی که آموزش‌های ارجمند تو را با منش نیک دریافته‌اند و با همه سختی و آزار، هوشیارانه آنها را به کار می‌برند؟ من جز تو کسی را نمی‌شناسم. پس در پرتو«اشه» ما را پناه بخش.

نیز در دوران حکومت کوروش هخامنشی، نحوه سلوک وی با ملل مغلوب و تدوین منشور اخلاقی، حاکی از تعالی اخلاقی و منش جوانمردی در جوامع و مردمان ایران باستان بوده و نیز در ادوار بعدی تدوین پندنامه‌ها و نصایح اخلاقی مانند پندنامه بزرگمهر حکیم و... موید توجه ایرانیان به مبانی اخلاقی و ادب متعالی است.

اما بعد از بعثت رسول اکرم(ص) و ظهور اسلام و نورانیت این دین مبین با توجه به تعالیم قرآن و سیره حضرت رسول(ص) و جوانمردی و فتوت مولای متقیان(ع) و یازده سلاله پاک حضرت، تاثیر شگرفی در تکامل و تعالی تعالیم اخلاقی و ادب بندگی مردمان این سرزمین گذاشت.

تعالیم آسمانی اسلام دارای مبانی ژرف اخلاقی است و حسن خلق را از نشانه‌های مومن می‌داند تا جایی که احترام به پدر و مادر را که از جمله اصول اساسی اخلاق اسلامی است بعد از ایمان به خدا مطرح می‌نماید: «لا تُشرکوا بِهِ شیئاً و بِالوالدَینِ اِحساناً» و همچنین الگویی که خداوند برای زندگی بشر تعیین می‌فرماید، بر پایه عظیم اخلاق استوار است، چنانچه قرآن عظیم در وصف حضرت ختمی مرتبت(ص) می‌فرماید: «تو دارای اخلاق بسیار بزرگوانه‌ای هستی» (قلم /۴) نیز خود حضرت در بیانی می‌فرمایند: «من برای مکارم اخلاق برگزیده شده‌ام»، که همه این موارد بیانگر توجه عمیق در تعالیم اسلام به مبانی اخلاقی است.

از این‌رو، ایرانیان که مجذوب روحانیت اسلام گشتند، در ادوار بعدی با توجه به این آموزه‌های ژرف و اخلاق متعالی الهی گون آثار شگرفی در جنبه‌های علمی و عملی از خود به یادگار نهادند که تجلیاتی از آن در زندگی عارفان، دانشمندان و عالمان مسلمان ایرانی به عینه مشاهده می‌شود.

در ایران اسلامی، تعالیم اخلاقی چنان طرف توجه و اهمیت قرار داشته که حتی اگر زمانی حاکمان جابر بر مردم مسلط می‌شدند، وزیران، عالمان و دانشمندان وارسته دست به تدوین کتب اخلاقی زده تا اندکی این حکام را متوجه و متنبه نمایند و به نوعی از فشار ایشان بر توده مردم بکاهند، برای نمونه کتاب سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک یا اخلاق ناصری خواجه‌نصیرالدین‌ طوسی یا بوستان و گلستان شیخ اجل که در اوان دوران تسلط مغول بر ایران تالیف شد و سرشار از مبانی اخلاقی و پندهای انسانی است تا جامعه خمود زمان خویش را به پویایی وادارد و نیز اقدامات رشیدالدین فضل‌الله‌همدانی و در دوران صفوی تاثیرات شیخ بهایی بر شاه عباس صفوی و در ادوار بعدی اقدامات امیر کبیر از این دسته‌اند.

اما جلوه و نمونه بارز دیگر از تجلی این تفکر اخلاق محور را با توجه به تعلیم اسلام می‌توان در جرگه‌ها و حلقه‌های فتوت مشاهده کرد، فتیان در دوران اسلامی، تعالیم والای اخلاقی را نصب‌العین خویش قرار داده و بشدت در زندگی مرعی کرده و تخلف از آن را گناه محسوب می‌نمایند، برای نمونه یک جوانمرد می‌باید حق نمک را بداند و به جای آورد، راستی پیشه کند، به عهد خویش تا دم مرگ وفادار باشد، از مظلوم در مقابل ظالم دفاع کند و... که هریک از این مبانی جزو اصول والای اخلاق اسلامی و ادب جوانمردی است و فتیان و جوانمردان ایرانی با تمسک به این اصول باعث ایجاد آثار و تحولات عمیقی در جوامع روزگار خویش گشته و نقشی اخلاق محور و تاثیری شدید براخلاق فرهنگی و اجتماعی هم روزگاران خویش گذارده‌اند که آثار و اثرات آن تا به امروز ساری و جاری است.

در کل مردمان ایران زمین در طول تاریخ با تمام فراز و نشیب‌های آن سعی کرده‌اند اخلاق الهی و مرام و ادب انسانی را از یاد نبرده و تا حد امکان آن را مجری باشند و زندگی خویش را برمدار اخلاق انسانی و الهی بگردانند.

امیر هاشم‌پور