دوپینگ متولد آفریقای جنوبی است

روش های تشخیص دوپینگ

بیشتر مردم با معنای عام واژه دوپینگ آشنایی دارند. دوپینگ به معنی استفاده غیرمجاز از داروها یا محصول‌های خونی است که ورزشکاران برای عملکرد بهتر در طول مسابقه مصرف می‌کنند...

اما ریشه این واژه چیست؟ در گذشته، مردم آفریقای جنوبی مشروبی خاص می‌ساختند که به زبان بومیان منطقه، دوپینگ نامیده می‌شد. افراد قبیله قبل از شروع مراسم محلی خود از این مشروب می‌نوشیدند تا نیرو و استقامت بیشتری حین مسابقه‌ها داشته باشند. امروزه دوپینگ با مواد گوناگون و به اشکال بسیار متنوع اما با همان دلایل قدیمی، یعنی کسب قوای بدنی بیشتر، استفاده می‌شود.

از سال ۱۹۶۰ میلادی به بعد، دوپینگ به معنای امروزی آن و به شکل معضلی همه‌گیر و بین‌المللی تعریف شد. ولی شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد قبل از این تاریخ هم برخی ورزشکاران از موادی تحت عنوان «ماده بهبوددهنده عملکرد» استفاده می‌کرده‌اند. به عنوان نمونه، در قرن نوزدهم، شناگران مواد محرک مصرف می‌کردند. همچنین قبل از شروع مسابقه‌های دوچرخه‌سواری اروپا بعضی شرکت‌کنندگان، معجونی را که از کافیین، اتِر‌ و شکر ساخته شده بود،‌ می‌نوشیدند. در سال ۱۹۶۰ میلادی، دوچرخه‌سواران برای اولین‌بار از دارویی به نام باربیتورات استفاده کردند. باربیتورات‌ها در حقیقت باعث تاخیر در شروع خستگی و نیز سریع‌ترشدن رفلکس‌های بدن می‌شوند. بازیکنان بیس‌بال در اکثر تیم‌های آمریکای شمالی حتی تا قبل از سال ۲۰۰۵ میلادی هم به‌طور معمول از «علف» یا آمفتامین برای کسب توانایی بیشتر حین بازی‌ها استفاده می‌کردند. در سال ۲۰۰۵ میلادی بالاخره کمیته برگزاری مسابقه‌های بیسبال در آمریکا مصرف محرک‌ها را قبل از بازی ممنوع اعلام کرد و این مواد در لیست دوپینگ قرار گرفتند.

● انواع و اقسام دوپینگ

حدود یک قرن پیش، در سال ۱۹۲۸ میلادی کمیته بین‌‌المللی المپیک (IOC) مصرف هرگونه ماده‌ای را که باعث ایجاد نیروی غیرطبیعی در ورزشکاران شود، ممنوع کرد. اما در آن زمان، کمیته ملی المپیک روشی برای کشف این مواد نداشت و مجبور بود به گفته‌های خود مسابقه‌دهندگان اعتماد کند! اما این وضع از سال ۱۹۷۰ میلادی به بعد کمی بهتر شد. متخصصان کمیته ملی المپیک به کمک فدراسیون‌ ملی ورزشکاران آماتور، موفق به پیدا کردن تست‌های قابل اعتمادی برای تشخیص و کشف دوپینگ شدند. بدون اغراق می‌توان گفت هر سال مواد و داروهای جدیدی کشف می‌شوند که ورزشکاران به کمک آنها دوپینگ می‌کنند. اما بدون‌شک، استروییدها جزو ابتدایی‌ترین و مشهورترین این مواد بوده‌اند. در المپیک ۱۹۸۸ سئول، بن‌جانسون رسوایی بسیار بزرگی به بار آورد. آزمایش‌های کمیته ملی المپیک نشان داد این قهرمان دوی ۱۰۰ متر دنیا با استرویید دوپینگ کرده است. پس از آن، انجام تست دوپینگ روی ورزشکاران به شکل جدی‌تری دنبال شد. اما ماجرا به همین سادگی‌ها هم نیست. هر چقدر تست‌های تشخیصی پیشرفت می‌کنند، روش‌های دوپینگ کردن هم بیشتر و مدرن‌تر می‌شوند. بعضی از مشهورترین موادی که قهرمانان دوپینگی مصرف می‌کنند عبارتند از:

▪ استروییدهای آنابولیک (با فرمولاسیون‌های بسیار متنوع)

▪ محرک‌ها (شامل آمفتامین و کوکایین)

▪ تتراهیدروژسترون (این ماده نوعی هورمون رشد است و و TGH هم نامیده می‌شود)

▪ مودافینیل (نوعی دارو مربوط به درمان اختلال خواب که خواص محرک هم دارد)

▪ اریتروپویتین (این ماده که EPO هم نامیده می‌شود، در واقع، هورمونی است که در کلیه ساخته شده و باعث تحریک ساخت گلبول‌های قرمز می‌شود)

▪ داروهای ادرارآور (این داروها باعث سریع‌تر بیرون ریختن مواد حاصل از سایر داروهای دوپینگی می‌شوند. علاوه بر این، اگر قبل از مسابقه‌هایی که نیاز به وزن ‌کشی دارند، داروهای ادرارآور استفاده شود وزن شخص کمتر نشان داده خواهد شد)

▪ دوپینگ ژنی (دستکاری ژنتیکی روی سلول‌های عضلانی و عروقی ورزشکار بدن او را پرتوان‌تر از حالت عادی می‌کند!)

● طرز تشخیص دوپینگ

در حال حاضر، انجام تست‌های تشخیص دوپینگ در اکثر مسابقه‌های جهانی یکی از ارکان اصلی محسوب می‌شود.

کمیته بین‌المللی المپیک، سازمان جهانی ضددوپینگ (WADA)، اتحادیه بین‌المللی فدراسیون‌های دومیدانی(IAAF) و فدراسیون بین‌المللی بسکتبال (FIBA) همگی جزو سازمان‌های بین‌المللی هستند که آزمایش دوپینگ برای ورزشکاران حاضر در مسابقه‌های بین‌المللی را اجباری می‌دانند. این تست‌ها از لحاظ تکنیکی روی نمونه خون، بیوپسی بافت یا روی هر یک از تولیدات بدن مانند مدفوع، مایع منی یا مو قابل انجام هستند. البته سازمان ملی (سازمان جهانی ضد دوپینگ) پروتکل خاصی را برای تایید دوپینگ تصویب ‌کرده است. بر اساس این پروتکل، نمونه ادرار و در موارد خاصی نمونه خون فرد ورزشکار بلافاصله پس از اتمام مسابقه بررسی می‌شود. روند انجام تست دوپینگ کاملا دقیق و از پیش‌ تعیین شده است.

همه مراحل از زمان تهیه نمونه تا انجام آزمایش و در نهایت چاپ نتایج، تحت‌نظر مامور کنترل دوپینگ صورت می‌گیرند. نتایج تست دوپینگ چه برای ماموران انجام آزمایش و چه برای ورزشکار موردنظر، حساسیت بالایی از لحاظ امنیتی دارند. حتی قبل از انجام آزمایش هم ورزشکار توسط یک گروه اسکورت همراهی می‌شود. ادرار فرد ورزشکار در ۲ ظرف جداگانه جمع‌آوری می‌شود که یکی را نمونه A و دیگری را نمونه B می‌نامند. بعد از تهیه این ۲ نمونه ورزشکار باید تایید کند که این ۲ ظرف مربوط به اوست. سپس تحت نظارت یک شاهد از کمیته سازمان جهانی ضد دوپینگ، ۱۰۰ میلی‌لیتر از ادرار نمونه A وارد دستگاه آزمایش‌کننده می‌شود. اگر نتیجه آزمایش دوپینگ مثبت شد آن وقت ادرار نمونه B هم آزمایش می‌شود. وقتی جواب آزمایش دوم هم مثبت شد، دیگر جای هیچ حرفی باقی نمی‌ماند. در واقع، با توجه به اقدام‌های حفاظتی و دقت علمی که در طراحی این تست‌ها صورت گرفته، احتمال اشتباه بسیار کم خواهد بود. ورزشکاری که چنین خطایی مرتکب شده از دور بازی‌ها حذف می‌شود و اگر جایزه‌ای هم به او داده شده پس گرفته می‌شود. بدتر از همه اینکه دولت، مردم و تیم هم او را طرد خواهند کرد.

● تشخیص دوپینگ با آزمایش مو

سوءمصرف موادمخدر و مسمومیت با برخی داروها از طریق بررسی موی سر یا حتی بدن قابل تشخیص است. اما نکته جالب این است که حتی دوپینگ کردن هم روی موها آثاری به جا می‌گذارد که قابل ردیابی است. داروهایی مانند

کلن‌بوترول، کورتیکواستروییدها، افدرین، متنولون، متابولیت‌های ناندرولون، سالبوتامول، استانوزول و تستوسترون‌ها همگی روی مو شواهدی به جا می‌گذارند. این شواهد به نحوی است که حتی تعداد دفعات دوپینگ و فاصله زمانی موارد دوپینگ هم قابل کشف است. بعضی کارشناسان معتقدند به همین دلیل است که بسیاری از ورزشکاران حرفه‌ای، موهای خود را همیشه از ته می‌تراشند. اما نکته اینجاست که آزمایش دوپینگ روی موهای همه نواحی بدن مانند موی زیربغل، ناحیه تناسلی و موهای پوشاننده سطح بدن هم قابل انجام است. البته هر چه مو بلندتر باشد، بهتر است ولی تفاوتی در اصل ماجرا ندارد. با این حال، آزمایش‌ مو هم همیشه نتیجه قطعی و درستی ندارد. به عنوان نمونه، اگر فرد در اتاقی باشد که دیگران آنجا مشغول مصرف کراک یا کوکایین هستند، دود حاصل از این مواد روی موهای او می‌نشیند و نتیجه را مثبت می‌کند. از طرفی موهای رنگ‌شده هم باعث اختلال در نتیجه می‌شوند.چیزی که در این میان ارزشمند است جواب منفی تست دوپینگ روی مو است چون این نتیجه با درصد بسیار بالایی احتمال دوپینگ توسط فرد را رد می‌کند.

● دوپینگ ژنی؛ بلای جدید

هرگونه استفاده غیردرمانی از سلول‌ها، ژن‌ها یا مولکول‌های تنظیم عملکرد ژنتیکی در صورتی که به منظور بالا بردن توان ورزشکاران باشد، نوعی دوپینگ محسوب می‌شود. این تعریفی است که آژانس جهانی ضد دوپینگ (WADA) از «دوپینگ ژنی» ارایه داده و آن را ممنوع اعلام کرده است. اصولا در مورد دوپینگ ژنی به جز جنبه تقلب در مسابقه‌های ورزشی، بحث‌های اخلاقی و فلسفی هم مطرح می‌شود. چون این کار در واقع قدرتمندکردن بیش از حد بعضی انسان‌هاست؛ همان چیزی که مدت‌ها دستمایه ساخت بسیاری از فیلم‌های تخیلی و اکشن بوده است.

ایده اصلی این کار در واقع از سال ۱۹۷۰ وجود داشت. در آن زمان تغییرات ژنتیکی روی سلول‌های انسان برای درمان بیماری‌ها صورت می‌گرفت. به عنوان نمونه این متد، انقلاب بزرگی در درمان بیماری «تحلیل عضلانی» به وجود آورد. اما تغییر یا به عبارت دیگر «تصحیح ژنتیکی» هم مانند بسیاری از پیشرفت‌های علمی دیگر به سرعت مورد سوءاستفاده قرار گرفت.

ژن‌هایی که در روند دوپینگ ژنی وارد بدن ورزشکار می‌شوند، کارکردهای متفاوتی دارند. بعضی از آنها باعث رشد عضلانی، برخی باعث تولید بیشتر سلول‌های خونی یا نیاز کمتر خون و عضله به اکسیژن و گروهی دیگر هم باعث کاهش احساس درد می‌شوند. به طور کلی می‌توان گفت این تغییرات در زمینه بالا بردن توان فرد مسابقه‌دهنده و دیرتر خسته شدن جسم او هستند.

البته این روش هم مانند همه انواع دیگر دوپینگ ممنوع است. اما واقعیت این است که تشخیص چنین دوپینگی بسیار سخت و حتی در اکثر موارد غیرممکن است چون هیچ ماده خارجی و قابل کشفی وارد جریان خون یا ادرار فرد نمی‌شود پس چیزی هم برای ردیابی وجود ندارد. به هر حال چون این ژن‌ها اکثرا از طریق ناقل‌های ویروسی به بدن فرد فرستاده می‌شوند، دانشمندان دنبال یافتن راهی برای پیگیری این ناقل‌ها هستند.

اگرچه در نگاه اول دوپینگ ژنی کم‌خطرتر از سایر انواع دوپینگ به نظر می‌رسد اما در واقع این روش عوارض وحشتناک شناخته شده و حتی ناشناخته بسیار زیادی دارد؛ از جمله اینکه:

▪ بزرگ‌شدن غیرطبیعی عضله‌ها می‌تواند باعث پارگی تاندون‌ها یا شکستگی استخوان‌ها شود.

▪ تولید بیش از حد گلبول‌های خونی ممکن است به دلیل غلیظ شدن خون به سکته قلبی منجر شود.

▪ برخی افراد هم ممکن است به دلیل حساسیت به ناقل‌ها یا حتی حساسیت‌ به روش‌های نقل و انتقال دچار حساسیت شدید و شوک آنافیلاکسی بشوند.

دکتر ریحانه مرتضی‌زاده