پنجمین گزینه, تمرکز

روزشمار معکوس شروع می شود حجم زیادی از کتابهای انبار شده, کتابهایی که برای اولین بار باید خوانده شوند

روزشمار معکوس شروع می‌شود؛ حجم زیادی از کتابهای انبار شده، کتابهایی که برای اولین بار باید خوانده شوند. فکر اینکه چگونه باید در یک روز چند امتحان داد بسیار سخت و اضطراب برانگیز است. اضطراب روزها حتی ساعات شب را هم درگیر کرده و بی‌خوابی تبعات اضطراب ناشی از گذراندن فصل امتحانات می‌شود.

غالب دانشجویان با این معضل روبه‌رو هستند. آنها پس از مطالعه اندک در طول سال بالاخره در پایان سال تحصیلی و فصل امتحانات به این نتیجه می‌رسند که فرصت زیادی برای یادگیری گذاشته و می‌بایست در کمترین زمان حجم وسیعی از کتب درسی‌شان را بخوانند.

دانش‌آموزان تا قبل از ورود به دانشگاه به دلیل سیستم آموزشی متفاوت مدرسه در طول سال به مرور کتابها پرداخته و تا شب امتحان آشنایی کامل با مباحث درسی دارند. این دانش‌آموزان به دلیل سختگیری‌ها و تأکید معلمان مدرسه چند بار در سال درس‌هایشان را مرور می‌کنند و به این سیستم عادت دارند. اما وقتی وارد دانشگاه می‌شوند.گویاسبک درس خواندن آنها فرق می‌کند.

دکتر هدی خسروان، روانشناس در این باره می‌گوید: «دانش‌آموزان وقتی وارد دانشگاه می‌شوند با سیستم آموزشی و تحصیلی قبلی روبه‌رو نیستند، آنها برای درس خواندن باید فعالانه شروع به مطالعه کتابهای متعدد کنند اما از آنجایی که آنها با این شیوه آشنایی ندارند با معضلات زیادی روبه‌رو می‌شوند.

دانش‌آموزان تا قبل از این با تأکید معلم و گرفتن امتحانات متعدد در یک ترم درس می‌خواندند اما وقتی وارد دانشگاه می‌شوند دیگر سایه آن اجبارها و تأکیدها را بر سر خود ندیده و از درس خواندن طفره می‌روند.

وی می‌افزاید: «اینکه کدام سیستم آموزشی درست است جای بحث و بررسی روانشناسی و تربیتی بسیار است اما آنچه مسلم است، اینکه سیستم آموزشی قبلی باعث پرورش دانش‌آموزان با تفکرات شبه ماشینی می‌شوند. بدین صورت که دانش‌آموز تنها در حیطه کتب درسی و تنها در محدوده برنامه‌ریزیی که معلمش ارائه داده است حرکت کرده و درس می‌خواند در حالی که این یادگیری عمیق نبوده و ممکن است دانش‌آموز پس از چندماه یا حتی چند روز اطلاعات به‌دست آورده را از دست بدهد و اگر در دروه‌های بعدی تحصیلی مجبور نباشد تا شب امتحان درس نخواند. از طرف دیگر این دانش‌آموزان که در دوره دانشگاه با سیستم جدید آموزشی روبه‌رو می‌شوند معضلات چگونه درس خواندن‌شان آغاز می‌شود. در دوران دانشجویی باور بر این است که دانشجو خود باید جوینده دانش باشد و کتاب‌های متعدد و مرتبط با درسش بخواند تا یادگیری عمیق در او ایجاد شود و او آنقدر رشد یافته که توانایی تجزیه و تحلیل این قضایا را داشته باشد بنابراین معضل چگونه درس خواندن در دانشجویان ترم اول و دوم بیشتر دیده می‌شود.»

این دانشجویان پس از ورود به دانشگاه در ترم نخست شیوه چگونه درس خواندن را فرانگرفته و در پایان ترم با برنامه امتحانی پیچیده‌تر از دوره تحصیلی پیش و حجم وسیع‌تری از کتابها روبه‌رو می‌شود. او حتی با سبک درس خواندن در این دوره چندان آشنا نیستند بنابراین میزان افت تحصیلی در سال نخست دانشگاه بالا می‌رود.

این وضعیت اضطراب و استرس دانشجویان را بالاتر برده و آنها در یادگیری‌شان با مشکل روبه‌رو می‌شوند. غالب دانشجویان یک یا دو هفته قبل از آغاز امتحانات، شروع به خواندن کتب خود می‌کنند، آنها تا روز امتحانات کتب متعدد را مطالعه کرده ولی تا شروع امتحان متوجه می‌شوند که بخش اعظمی از مطالب را یا فراموش کرده اند و یا با مباحث دیگر تداخل می‌کند.

دکتر رضا احمدی، روانشناس در این باره می‌گوید: «ما دو نوع روش مطالعه و یادگیری داریم یکی روش مطالعه توزیعی و دیگری متمرکز است. در روش توزیعی فرد در فواصل زمانی متعدد فصول کتاب را خوانده و مرور می‌کند. اما در روش متمرکز که غالباً دانشجویان از این روش استفاده می‌کنند فرد حجم وسیعی از اطلاعات را به یکباره و به صورت فشرده در ذهن خود جای می‌دهد.» به عقیده روانشناسان این روش درس خواندن و کسب یادگیری مناسب نیست زیرا به طور کلی ۶۰درصد از اطلاعات به دست آمده یک ساعت بعد از یادگیری از بین می‌رود. البته این بدان معنا نیست که اطلاعات به طور کلی از بین می‌روند بلکه اطلاعات به دست آمده فرصتی برای تحکیم در حافظه پیدا نکرده و در نتیجه بخش اعظمی از آنها فراموش می‌شوند و یا با مطالب دیگر تداخل پیدا می‌کنند. وقتی یک دانشجو در مدت زمان کوتاهی به مطالعه ۲ تا ۳ کتاب با مطالب مشابه می‌پردازد و بین مطالعه کتب فاصله‌ای برای تحکیم قائل نمی‌شود، اطلاعات در ذهن او درست پردازش نشده و تداخل اطلاعات در ذهنش شکل می‌گیرد که این تداخل خود عامل کاهش حافظه و افزایش استرس و اضطراب امتحان در دانشجویان می‌شود.

گاه این اضطراب آنچنان شدت پیدا می‌کند که دانشجو هم در یادگیری مطالب مشکل پیدا می‌کند و هم در سر جلسه امتحانات برخورد مناسب با چگونه برگزار کردن جلسه امتحان را نخواهد داشت.

● اضطراب امتحان

شاید بارها همه ما استرس ناشی از امتحانات را تحمل کرده باشیم. همه ما با تجربه امتحان دادن آشنایی داشته و با اضطراب آن آشنا هستیم. به عقیده روانشناسان رفتاری درصد مطلوبی از این استرس در فرد لازم است تا به موفقیت نزدیک شود زیرا حد مطلوبی از استرس در افراد عامل محرکه‌ای می‌شود که به سمت هدف قدم‌های استوارتری بردارند. بنابراین تحقیقات نشان داده همه افراد چه کسانی که دوران تحصیلات عالی را گذرانده‌اند و چه کسانی که تحصیلات اندکی دارند این اضطراب را تجربه کرده و حتی گاهی سالها پس از دوران تحصیل‌شان در خواب، کابوس روز امتحان را می‌بینند و دوباره این استرس در آنها تداعی می‌شود.

با این تفاسیر هر چند استرس برای کسب موفقیت در امتحانات لازم است اما عده‌ای از افراد گرفتار اضطراب‌های شدید در فصل امتحانات می‌شوند به طوری که اختلال عملکرد در درس خواندن برایشان پیش می‌آید.

متخصصان روانشناسی این شکل از استرس را اختلال اضطراب امتحان می‌نامند. دانش‌آموزان و دانشجویان درگیر این اختلال میزان بالایی از اضطراب را تجربه کرده وبه طور هشیار یا ناهشیار از دادن امتحان اجتناب می‌کنند. دکتر خسروان می‌گوید: «آنها در این دوره با علائمی چون، نقص در حافظه یا فراموشی، ترس از پاس نکردن درس، یادگیری مختل و نیز مطالعه سطحی، بی‌توجهی و نداشتن تمرکز، فقدان خوداتکایی، امیدواری و علاقه، اضطراب نداشتن زمان کافی برای انجام کارها و... روبه‌رو می‌شوند.»

دکتر احمد برجعلی، روانشناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره شکل‌گیری اضطراب امتحان در دانش‌آموزان و دانشجویان می‌گوید: «به طور کلی اضطراب در بین دانش آموزان و دانشجویانی دیده می‌شود که زمینه اضطرابی دارند. یعنی آنها از قبل وضعیت‌های اضطرابی نامطلوبی را تجربه کرده و به طور وراثتی و... مستعد ابتلا به اضطراب هستند اما نکته اینجاست که بر حسب حساسیت دوره و مقطع تحصیلی اضطراب امتحان فرق می‌کند. معمولاً در دوره دبستان به دلیل کمتر حساس بودن دوره و نیز کیفی شدن نظام ارزشیابی آموزشی و حذف نمره از امتحان اضطراب این دوره به میزان قابل توجهی کاهش پیدا می‌کند. اما شیوع اضطراب در سه دوره زیاد می‌شود؛ در مقطع سوم راهنمایی به دلیل برگزاری امتحانات نهایی در حوزه امتحانی دیگر، در دوره سوم دبیرستان باز هم به لحاظ برگزاری امتحانات نهایی و دوره پیش‌دانشگاهی به دلیل حساسیت دوره و سالی که اصطلاحاً دانش‌آموزان آن را سال سرنوشت تلاش برای ورود به دانشگاه می‌دانند. از این رو، این دوره‌ها احتمال مبتلا شدن دانش‌آموزان مستعد اضطراب، به اضطراب امتحان بیشتر می‌شود. از طرف دیگر این دانش‌آموزان احتمال اینکه اضطراب فراگرفته شده در دوره تحصیلی قبلی‌شان را به دوره دانشگاه انتقال دهند زیاد است ولی به طور کلی شدت و کیفیت اضطراب امتحان در دوره دانشگاه فرق می‌کند.»

دکتر برجعلی درباره اثرات اضطراب امتحان در کیفیت یادگیری می‌گوید: «اضطراب شدید امتحان در فرد اشتغال ذهنی بیش از حد ایجاد کرده و باعث اختلال در خواب او می‌شود. از طرف دیگر فرد با علائم جسمی چون، افزایش ضربان قلب، تعریق، حالات تکرار ادرار و اختلالات رفتاری روبه‌رو می‌شود. در این اضطراب فرد با اجتناب و اکراه بر سر جلسه امتحانات حاضر شده و در طول امتحان تمایل به ترک جلسه را دارد در نتیجه اضطراب شدید آنچنان کارآیی او را پائین می‌آورد که با پدیده «ورقه سفید» روبه رو شده و برگه امتحانی‌اش را بی‌هیچ پاسخی تحویل داده و سالن امتحانی را ترک می‌کند و این موضوع باعث افت عملکرد علمی دانش‌آموز می‌شود.»

● راهبردهای مقابله با اضطراب امتحان

متناسب با شدت اضطراب و مقطع تحصیلی راهبردهای مقابله با اضطراب امتحانات فرق می‌کند. دکتر برجعلی بخشی از این راهبردها را مربوط به دوره دبستانی می‌داند. راهبرد مقابله‌ای در دوران دبستان: «نظام ارزشیابی آموزشی در دوران دبستان چون کیفی است بنابراین احتمال درگیری با اضطراب امتحانی در دانش‌آموزان کاهش پیدا می‌کند اما برخی والدین کمال‌گرای منفی به دلیل حساسیت‌های زیادشان به اضطراب دانش‌آموز دامن می‌زنند. بنابراین بهترین راهبرد مقابله‌ای با اضطراب در این دوره حمایت والدین از کودکان است. والدین در این دوره باید این نکته را به کودک القا کنند که امتحان یک فرآیند عادی زندگی است و طی می‌شود. هر چه والدین استعداد بیشتری در عادی‌سازی شرایط داشته باشند احتمال این که آرامش خود را به کودک انتقال دهند بیشتر است.

راهبرد مقابله‌ای در دوران پیش‌دانشگاهی و سوم دبیرستان: «دکتر برجعلی می‌گوید: راهبردها در این دوران به تعداد آدم‌ها متفاوت است تنها نکته مورد توجه در این دوران آن است که بازی مرگ و زندگی به راه نیندازند یعنی نباید طوری به دانش‌آموز القا شود که اگر در امتحانات قبول نشوی یعنی پایان سرنوشت و زندگی. در مواقع امتحانات نهایی برای این که میزان اضطراب دانش‌آموز را پائین بیاوریم بهتر است قبل از شروع امتحانات دانش‌آموز را به حوزه امتحانی جدید برده تا با فضای امتحانی، محیط و محله دیگر آشنا شده و تا حدود زیادی اضطرابش کاهش پیدا کند. البته استفاده از تکنیک‌های آرامش بخشی مثل تکرار ذهنی مثبت و تبدیل به موقع و سریع افکار منفی به مثبت به اینکه «من نمی‌توانم موفق شوم» به جای «من درس را بلد نیستم یا نمی‌توانم» بنابراین گفت‌وگوی درونی مقدمه تعامل او با بیرون می‌شود و در نتیجه دانش‌آموز عزت نفسش افزایش پیدا کرده و موفقیتش نیز بالاتر می رود روش دیگر برای مقابله با استرس امتحانی، عادی‌سازی است. در این روش بهتر است خانواده درباره مسائل غیرامتحانی مثل ورزشی، افکار مثبت و اتفاقات دیگر صحبت کنند چون در این حالت دانش‌آموز از اضطرابش کاسته شده و در نتیجه به میزان تمرکز فکری‌اش در روز امتحان افزوده می‌شود.

البته یک دلیل عمده اضطراب به دلیل آمادگی نداشتن است اما در کل او به دلیل اضطراب اجتناب کامل از موقعیت داشته باشد نباید توجهی نشان داد زیرا این حالت موقتی است. پس بهتر است دانش‌آموز وقتی بر سر جلسه امتحان نشست ۵دقیقه به خود وقت داده و نفس عمیقی بکشد چون تحقیقات نشان داده سه چهار دقیقه اول امتحان گیجی در دانش‌آموزان بیشتر است. بنابراین پس از این فرصت کوتاه به سؤالات پاسخ دهند.

● مقابله با اضطراب امتحان در دانشجویان

به طور کلی دانشجویان چون به لحاظ استدلالی، منطقی و توجه رشد بیشتری کرده‌اند بنابراین آنها با شناخت بیشتری می‌توانند درس خوانده و بر اضطرابشان غلبه کنند روانشناسان چندین راهکار شناختی ـ رفتاری برای مقابله با استرس امتحان در دانشجویان پیشنهاد می‌کنند.

ـ اولین دلیل اضطراب امتحان نداشتن آمادگی در دانشجویان است بنابراین دانشجویان می‌بایست حداقل سه هفته قبل از نخستین امتحان مطالعه کتاب را آغاز کرده و از پر کردن مغزشان به وسیله حجم وسیعی از اطلاعات جلوگیری کنند زیرا در این حالت مغز فرصت کافی برای تحکیم اطلاعات پیدا نمی‌کند.

ـ یکی از بهترین راه‌های کنترل اضطراب امتحان، تنظیم خواب است چند ماه قبل از امتحانات فرد می‌بایست خود را عادت داده تا در یک ساعت مشخصی بخوابد. تحقیقات نشان داده دانشجویانی که از یک الگوی منظم خواب پیروی می‌کنند عملکردشان ۳۰ درصد بهتر از دیگران است. زیرا خواب خصوصاً خواب REM که مرحله آخر خواب است به مغز کمک می‌کند تا اطلاعات به دست آمده را به درستی دسته‌بندی کند.

ـ در دوران امتحانات نمی‌بایست میزان شکر و کافئین مصرفی کم یا زیاد شود. بلکه حد نرمال از آن برای سلامت فرد توصیه می‌شود.

ـ اگر دانشجویان در طول مطالعه یا امتحان اضطراب بالایی نشان دهند تنفس آرامش بخش کمک زیادی به آنها می‌کند. چند نفس عمیق توجه فرد را نسبت به تکلیف بالا برده و خود گویی آرامش‌بخش کمک زیادی به او می‌کند.

ـ مطالعه شب قبل از امتحان باعث می‌شود اضطراب فرد افزایش پیدا کند. متأسفانه وقتی فرد پس از مطالعه دیروقت به خواب می‌رود اضطراب او حتی در زمان خواب نیز کاهش پیدا نکرده و تا روز بعد ادامه پیدا می‌کند بنابراین باید سعی شود شب قبل از امتحان تا حد ممکن مطالعه صورت نگیرد و یا اینکه نکات کلیدی و اصلی مرور شوند.

ـ اگر مطالعه همه نکات در روز قبل از امتحان در فرد تولید اضطراب می‌کند باید سعی شود نکات کلیدی و مهمی از خلاصه‌ها انتخاب شده و مرور شوند این مسئله باعث می‌شود اعتماد به نفس دانشجو بالاتر رفته و اضطرابش کاهش پیدا کند.

ـ روانشناسان توصیه می‌کنند تا دانشجویان افکار منفی را کنار گذاشته و بهترین آرزو را برای خود انتخاب کرده و به آن فکر کنند این شیوه آرامش بخشی به فرد کمک می‌کند تا میزان قابل توجهی از اضطرابش کاهش پیدا کند.