پس لرزه های آلودگی تابستان در فصل سرد سال

گفت وگو با سیدامیر فاتح وحدتی, رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست

تابستان‌ها را با ریزگردها سر می‌کنیم و زمستان هم با دود خودرو‌ها. انگار باید داشتن یک روز سالم و پاک برایمان یک رویای دست‌نیافتنی باشد. اصلا چه شد که یکدفعه آسمان صاف و آبی شهرمان، تیره و تارشد، بعضی را از پرنده‌ها برای همیشه مهاجرت کردند و گل‌ها خشک و درخت‌ها پوسیده شدند؟ اصولا راهکار اساسی این مشکل که چند سال است گریبانگیر ما شده، چیست؟ چه باید کنیم؟ برای رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها گفت‌و‌گویی با مهندس سیدامیر فاتح وحدتی، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام دادیم که در ادامه می‌آید.

سر و کله این مواد آلاینده از کجا پیدا می‌شود؟

به طور کلی چند نوع آلاینده داریم که در تمام دنیا به عنوان شاخص اندازه‌گیری می‌شوند. یکی از این آلاینده‌ها، گاز بی‌رنگ و بی‌بو منواکسیدکربن است که حتی در تراکم‌های بسیار کم نیز برای انسان و سایر جانوران خطرناک است. این گاز بیشتر بر اثر احتراق ناقص سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود. گاز دی‌اکسید ازت نیز از دیگر آلاینده‌های هواست که از ترکیب ازت هوا با اکسیژن باقیمانده از احتراق در دمای بالای خودروها و منابع ثابت و موتورخانه‌ها به وجود می‌آید. این گاز می‌تواند آلاینده‌های مضاعفی را پس از خود به عنوان آلاینده‌های ثانویه مانند ازن تولید کند. ازن ناشی از فرآیندهای فتوشیمیایی است که در جو ایجاد می‌شود. این گاز می‌تواند در لایه‌های پایین زمین تاثیر زیادی در رشد و نمو گیاهان داشته باشد و حتی ترکیبات سرطان‌زایی را نیز در جو زمین ایجاد کند. دی‌اکسیدگوگرد (SO۲) نیزگازی فعال و بدون رنگ است. منابع عمده تولید‌کننده SO۲ شامل نیروگاه‌ها و بویلرهای صنعتی و موتورخانه‌های بزرگ است. عموما بالاترین سطوح SO۲ نزدیک به مجتمع‌های صنعتی است. بنزن‌ها، آروماتیک‌ها و هیدروکربن‌ها نیز از دیگر منابع آلوده‌کننده محیط شهری است. هیدروکربن‌های سوخت ناقص از احتراق هم با تبخیر از مخازن سوختگیری یا خروج از اگزوز ماشین‌ها یا دودکش منازل ایجاد می‌شود. از دیگر عوامل آلاینده هوا، ذرات معلق است. این ذرات براثر احتراق، گرمایش و گرد و غبار ایجاد می‌شود.

هم اکنون بیشترین منابع آلوده‌کننده و نگران‌کننده کلانشهرهای کشورمان از جمله پایتخت کدام است و به‌طور اساسی چه تدابیری برای کاهش آنها باید اندیشیده شود؟

ازن و دی‌اکسید ازت در شهرهای بزرگ کشورمان، شرایط زیر حد استاندارد دارند. آروماتیک‌ها، بنزن‌ها و هیدروکربن‌ها هم در حد استاندارد یا پایین‌تر از حد استاندارد در محیط‌های شهری وجود دارد و مشکل خاصی بابت این نوع گازهای آلاینده نداریم. البته ممکن است تراکم این ترکیبات در برخی نقاط مانند پمپ بنزین‌ها یا بعضی از جایگاه‌های سوختگیری به دلیل افزایش بنزن متساعد شده از مخازن باک خودروها بالاتر از حد معمول باشد. همچنین با حذف بسیاری از خودروهای فرسوده و جایگزینی آنها با خودروهای انژکتوری دیگر نگرانی درباره افزایش شاخص‌های آلاینده‌ای مانند منواکسیدکربن و دی‌اکسید ازت و گوگرد که در گذشته مطرح بود، وجود ندارد. بخش مهم نگرانی ما از سال گذشته تاکنون، افزایش تراکم ذرات ۵‌‌/‌‌۲ میکرونی معلق در هواست که هم‌اکنون به عنوان اصلی‌ترین شاخص آلوده‌کننده هوای کلانشهرها بویژه پایتخت محسوب می‌شود.

به نظر شما برای کاهش آلودگی هوا چه الزامات قانونی لازم است که تصویب شود و اصولا آیا تاکنون قانونی در این خصوص به تصویب رسیده است؟

اولین زنگ خطر جدی آلودگی هوا بخصوص کلانشهر تهران اواخر دهه ۶۰ نواخته شد. در نشستی با کارشناسان این حوزه تصمیم گرفته شد به هر نحو ممکن جلوی این معضل گرفته شود. پس از تصویب قانون نهایی جلوگیری از آلودگی هوا، مرحله اول برنامه جامع آلودگی هوا توسط کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا سال ۱۳۷۴ تدوین شد؛ بخشی از این برنامه جزو وظایف دولت در برنامه ده ساله بود. پس از گذشت شش سال این برنامه در سال ۷۹ ابلاغ و بسیاری از کارها مانند از رده خارج‌کردن خودروهای فرسوده، معاینه فنی خودروها، گازسوز‌کردن خودروها و وسایل نقلیه عمومی، استفاده از ابزارهای سیستم پایش و افزایش و ارتقا آنها و... درخصوص کاهش آلودگی هوا شروع شد. سازمان حفاظت محیط‌زیست با همکاری بخش‌های دیگر سال ۸۹ برنامه دیگری را به دولت تقدیم کرد که پس از کنکاش‌های بسیار و جلسه‌های بسیار متعدد در کمیسیون زیربنای دولت، نهایتا این طرح اسفند ۹۰ به تصویب رسید که طبق آن باید۲۲ محور و پروژه عملیاتی ازجمله ممنوعیت تردد خودروهای بالاتر از سن تعیین‌ شده انجام شود تا موجب کاهش آلودگی هوا شود.

امروزه یکی از برنامه‌های کشورهای پیشرو برای داشتن هوای پاک، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است. در برنامه راهبردی این کشورها درصدی برای استفاده بهینه از این منابع تجدیدپذیر تعریف شده است، آیا در برنامه راهبردی کشور ما برای استفاده از انرژی‌های پاک تدابیری اندیشیده شده است؟

استفاده از انرژی‌های پاک مانند خورشیدی، بادی، زمین گرمایی و بیوماس یا زیست توده نیز در برنامه‌های راهبردی کشورمان قرار دارد. ساخت و به کارگیری از دو نیروگاه زمین گرمایی تبریز و مشکین‌شهر و انرژی بادی منجیل از جمله این موارد است. متاسفانه استفاده از این نوع انرژی‌ها همراه با مشکلاتی است. مثلا همه نقاط کشور بادخیز نیست یا نمی‌توان از انرژی زمین گرمایی استفاده کرد. این نقاط را باید شناسایی کنیم. خوشبختانه با توجه به تابش نور۷۰ ‌ـ‌۶۰ درصدی، کشور ایران از نظر مقدار و دریافت انرژی خورشیدی در شمار بهترین کشورها محسوب می‌شود؛ اما برای استفاده از این انرژی خدادادی هم با مشکلاتی مواجه هستیم. مثلا به دلیل وابستگی‌هایی که برای تولید‌های سلول‌های فتو ولتاییک داریم، قادر نیستیم از این نوع انرژی‌ها برای جایگزین قطعی سوخت فسیلی استفاده کنیم. استفاده از خودرو‌های الکتریکی، موتورسیکلت‌های برقی، سیستم‌های حمل و نقل ریلی‌ ـ‌ برقی، مترو، تراموا و منوریل نیز در برنامه‌های کلانشهرها قرار دارد. استفاده از این نوع وسایل حمل و نقل شهری سرمایه‌گذاری زیادی را می‌طلبد، اما متاسفانه انگیزه تولید این نوع وسایل که نقش مهمی در کاهش آلایندگی‌های محیط شهری دارد به دلیل ارزان بودن انرژی فسیلی، هم اکنون به‌طور اساسی مورد توجه قرار نگرفته است و جایگزین‌شدن آنها در آینده، نزدیک نیست. با این حال قطعا با افزایش آلودگی هوا و خسارت‌های ناشی از تعطیلی ادارات و مراکز دولتی و افزایش بیماری‌های قلبی و عروقی و ریوی، رویکرد به‌کارگیری از این نوع وسایل نقلیه و انرژی‌های پاک افزایش خواهد یافت.

فرزانه صدقی