روابط قزاقستان و ناتو و چشم انداز رقابتی آن

ناتو که به همراه آمریکا پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به آسیای مرکزی روی آورده و پس از حوادث ۱۱ سپتامبر در افغانستان حضور دارد, در تلاش برای افزایش مناسبات و همکاری با کشورهای آسیای مرکزی, از جمله قزاقستان است

● مقدمه

ناتو که به همراه آمریکا پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به آسیای مرکزی روی آورده و پس از حوادث ۱۱ سپتامبر در افغانستان حضور دارد، در تلاش برای افزایش مناسبات و همکاری با کشورهای آسیای مرکزی، از جمله قزاقستان است. قزاقستان به لحاظ ژئوپلتیکی و میراث اتمی که از اتحادجماهیر شوروی سابق برده، در موقعیت حساسیت‌برانگیزی برای روسیه قرار دارد و از این رو روابط رو به رشد ناتو و قزاقستان می‌تواند زمینه ساز رقابت شدیدتر روسیه با رقبای غربی‌اش در این کشور باشد. از این رو روابط ناتو و قزاقستان از منظر روابط دوجانبه و رویکردهای آمریکا و روسیه به این رابطه، مورد توجه این مقاله قرار گرفته است.

● چارچوب روابط ناتو و قزاقستان

چارچوب روابط ناتو و قزاقستان نیز همچون چارچوب روابط ناتو با سایر جمهوری های استقلال یافته از اتحادجماهیر شوروی سابق تنها محدود به مسائل حقوق بشری و دموکراسی سازی و همینطور مسائل دفاعی نبوده ، بلکه به همکاری های عملی در بسیاری از حوزه‌های دیگر توسعه یافته است. قزاقستان به دلیل میراث اتمی اتحاد جماهیر شوروی سابق و همجواری با چین و روسیه از موقعیت استراتژیکی برخوردار بوده و بدین لحاظ و موقعیت ژئواکونومیکی که به علت منابع سرشار چون نفت و گاز، اورانیوم، سرب، تنگستن و طلا داراست، بیش از سایر کشورهای آسیای مرکزی مورد توجه و علاقه آمریکا قرار دارد و از این رو از زمان استقلال تاکنون برای تقویت مناسبات با آمریکا و ناتو تشویق می‌شود.

در همین راستا روابط قزاقستان با ناتو نیز با پیوستن این کشور به شورای همکاری آتلانتیک شمالی در سال ۱۹۹۲ شروع شد و این کشور مذاکرات پیوستن به برنامه مشارکت برای صلح [۱] را در ۲۷ می ۱۹۹۴ آغاز کرد تا آنکه در سال ۱۹۹۵ بطور رسمی به این برنامه پیوست و از سال ۲۰۰۵ مذاکرات خود با ناتو را در چارچوب طرح اقدام مشارکت فردی [۲]آغاز کرد. پس از مسائلی که پیرامون پایگاه هوایی آمریکا در قرقیزستان روی داد، مقامات آمریکا و ناتو در سفرها و نشست­های چندگانه تلاش نمودند موافقت قزاقستان را برای همکاری در زمینه پشتیبانی از جنگ افغانستان جلب کنند. این در حالی بود که با توجه به اولویت آستانه در کنترل تروریسم، پیش از آن دولت قزاقستان از اختصاص ۳ میلیون دلار به بازسازی افغانستان و همکاری در این زمینه اعلام آمادگی کرده بود.[۳] با این وجود کمی پس از این توافقات آستانه نشان داد که نسبت به ملاحظات روسیه در منطقه احترام قائل است و به همین دلیل از رزمایش سالانه ناتو که در گرجستان برگزار شد، کناره گیری کرد.[۴]

پس از توافق ناتو و قزاقستان در اواخر ژانویه سال جاری[۵]، در ملاقات نورسلطان نظربایف با باراک اوباما رئیس جمهوری آمریکا نیز سران دو کشور بار دیگر بر همکاری آستانه با ناتو درباره استفاده از قلمرو قزاقستان برای پشتیبانی لجستیکی از نیروهای حاضر در افغانستان تاکید کردند.اما نکته حائز اهمیت در روابط قزاقستان و ناتو، اشتیاق در عین حال محافظه­کاری قزاقستان در این روابط است که نوع رابطه را بسیار پیچیده کرده است، چرا که آستانه از سویی به پیوندهای سیاسی و نظامی خود با روسیه تاکید دارد و از سوی دیگر به گسترش روابط با ناتو تمایل نشان می­دهد.[۶]

● رویکرد آمریکا به روابط ناتو و قزاقستان

مسلما با توجه به آمریکا محور بودن ناتو، واشنگتن مشوق روابط ناتو و قزاقستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که فلسفه وجودی ناتو زیر سوال رفته بود، آمریکا تلاش زیادی برای متقاعد کردن شرکای اروپایی خود برای حفظ و تقویت این سازمان امنیتی انجام داد و سرانجام توانست در نشست رم در سال ۱۹۹۱ ، ضمن کسب توافق اعضای ناتو برای تداوم این سازمان، شورای همکاری آتلانتیک شمالی را به منظور جذب اعضای سابق پیمان ورشو ایجاد کند.

یکی از دلایل توجه آمریکا به جمهوری های تازه استقلال یافته اتحادجماهیر شوروی وجود سیستم­های تسلیحات هسته‌ای در برخی از این کشورها چون قزاقستان ، اکراین و بلاروس بود. در مورد قزاقستان آمریکا تلاش کرد ضمن تقویت مناسبات این کشور با ناتو در چارچوب روابط دوجانبه نیز این کشور را در دسامبر ۱۹۹۳ به امضای همکاری برای کاهش تهدید (CTR) [۷] متقاعد کند. بدین ترتیب در دهه ۱۹۹۰ تاسیسات هسته‌ای امتحان شده در کوهستان دگالین [۸]بسته شد و فعالیت دیگر سایت­های هسته‌ای از اهداف نظامی به اهداف غیر نظامی تغییر یافت. پس از آن قزاقستان و ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۹۴ موافقت نامه همکاری دفاعی را امضاء کردند و با ادامه مذاکرات در سال ۱۹۹۷ به توافق همکاری دفاعی-امنیتی هسته‌ای دست یافتند.[۹] پس از حادثه یازده سپتامبر نیز تلاش­های آمریکا به موازات تلاش­های ناتو برای حفظ قزاقستان در شبکه شمالی ادامه داشت و آستانه نیز همکاری­های موثری در این راستا به آمریکا و متحدین ناتو ارائه کرد.

● رویکرد روسیه به روابط ناتو و قزاقستان

هر چند قزاقستان همواره تلاش داشته است روابط آستانه و غرب تضادی با روابط این کشور با روسیه نداشته باشد، اما مسکو بطور سنتی نسبت به روابط قزاقستان با آمریکا و ناتو حساس بوده و با وجود اینکه مقامات این کشور مدعی هستند احتمال دور شدن آستانه از مسکو وجود ندارد و حتی به تعبیر رگوزین[۱۰] نماینده روسیه در ناتو، آستانه همسر مسکوست، اما روسیه به دقت روابط قزاقستان و ناتو را تحت نظر دارد .[۱۱] در حالی که با وجود چنین تفاسیری حتی می­توان گفت با توجه به نگرانی روسیه از گسترش جنگ افغانستان و تروریسم به منطقه، همکاری قزاقستان با ناتو و آمریکا در این زمینه با نظر مثبت روسیه صورت گرفته است،[۱۲]

اما در عین حال روسیه که همچنان پایگاه بایکنور [۱۳] قزاقستان (محل پرتاب فضاپیماهای اتحاد جماهیر شوروی سابق) را در اختیار دارد ، تلاش می­کند روابط دو جانبه مسکو و آستانه را در حوزه‌های گوناگون تقویت کند. طبق آمار اعلام شده روسیه در سال ۲۰۰۹ به قزاقستان حدود ۹.۱۵ میلیارد یورو صادرات داشته است. هر چند این رقم در مقابل صادرات ۲۰ میلیارد یورویی روسیه به این کشور در سال ۲۰۰۸ از کاهش چشمگیر روابط تجاری دو کشور حکایت دارد، اما ولادیمیر پوتین نخست وزیر روسیه آینده روابط دو کشور را رو به رشد توصیف می­کند. [۱۴]

● جمع‌بندی

همانگونه که در دیدارهای متعدد آندرس فوگ راسموسن[۱۵] دبیرکل پیمان آتلانتیک شمالی و اریک اوتنبایف[۱۶] سفیر و رئیس هیئت نمایندگیقزاقستان در مقر ناتو طی سال جاری میلادی اعلام شده، پیش بینی موجود حاکی از توسعه مشارکت بین قزاقستان و ناتو در زمینه مسائل گوناگون است.با این وجود و روند روابط روسیه و ناتو، به نظر نمی­رسد قزاقستان تمایلی داشته باشد که این روابط منجر به رقابت تنش­زا بین مسکو و شرکای غربی این کشور باشد.

● مراحل روابط ناتو و قزاقستان

▪ سال ۱۹۹۲

- قزاقستان به شورای همکاری آتلانتیک شمالی که در سال ۱۹۹۷ به شورای همکاری آتلانتیک و اروپا تغییر نام داد پیوست.

▪ سال ۱۹۹۵

- قزاقستان رسما به برنامه مشارکت برای صلح (PfP) پیوست.

▪ سال ۱۹۹۷

- قزاقستان اولین رزمایش سالانه خود با کشورهای عضو ناتو را با عنوان (“Steppe Eagle “) ("عقاب صحرا" را به منظور بهبود آمادگی واحدهای حافظ صلح قزاقستان انجام داد.

▪ سال ۲۰۰۲

- قزاقستان به طرح بزرگراه ابریشم مجازی پیوست.

- قزاقستان به طرح برنامه ریزی و بررسی فرآیند (PARP) پیوست.

▪ سال ۲۰۰۴

- در اجلاس استانبول با تاکید اعضای ناتو بر کانون ویپه بودن آسیای مرکزی-توافق شد افسر رابط در ستاد فرماندهی منطقه ای در آلماتی، قزاقستان برای پشتیبانی از ناتو و برنامه های کمک به منطقه استقرار یابد.

- در اواخر اکتبر ۲۰۰۴ یاپ دو هوپر شفر دبیر کل وقت ناتو در یک بازدید تاریخی به هر پنج کشور آسیای مرکزی- به قزاقستان نیز سفر کرد.

▪ سال ۲۰۰۵

- قزاقستان طرح اقدام مشارکت فردی خود( IPAP) را به ناتو ارائه کرد.

▪ سال ۲۰۰۶

- قزاقستان و ناتو در باره اولین طرح مشارکت فردی این کشور در دوره ۲۰۰۶-۲۰۰۸ و اهداف مشارکت در طرح برنامه ریزی و بررسی فرآیند PARP ، موافقت کردند.

▪ سال ۲۰۰۷

- رئیس جمهور قزاقستان ، نورسلطان نظربایف، از مقر ناتو بازدید کرد.

- ارزیابی و ضعیت اجرای اهداف مشارکت در طرح برنامه ریزی و بررسی فرآیند PARP.

- جایزه مشارکت علمی ناتو در ۲۰۰۷ به دو دانشمند از قزاقستان و بریتانیا اعطا شد. این جایزه به دلیل همکاری خوب آنها در سنجش آلودگی رادیواکتیو در محل سایت هسته ای سمیپلاتینک Semipalatinsk ،در قزاقستان، که قبلا توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق اداره می شد، به این دو دانشمند تعلق گرفت.

- مرکز اطلاعات ناتو در دانشگاه فارابی افتتاح شد.

▪ سال ۲۰۰۸

- کتابخانه ناتو در کتابخانه ملی قزاقستان افتتاح شد.

- وزیر دفاع قزاقستان ، دانیال آخماتوف از ستاد مرکزی شورای آتلانتیک شمالی بازدید کرد، و نتایج طرح مشارکت فردی IPAP برای دوره ۲۰۰۶-۲۰۰۸ ارزیابی شد.

عفیفه عابدی

منابع

[۱]. The Partnership for Peace (PfP)

[۲]. Individual Partnership Action Plan (IPAP)

[۳].Joenna Lillis , “Kazakhstan: Geopolitical Rivalry Flares at NATO Forum in Astana” , eurasianet , Available online at ۲۰۱۰-۰۵-۰۹ , Flowed By: http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav۰۶۲۵۰۹.shtml

[۴] .James Joyner , “Kazakhstan Withdraws From NATO Exercise”, Atlantic Conucil , Available online at ۲۰۱۰-۰۵-۰۹ , Flowed By: http://www.acus.org/new_atlanticist/kazakhstan-withdraws-nato-exercise

[۵].” NATO finalizes Afghan transit deal with Kazakhstan”, Reuters, Wed Jan ۲۷, ۲۰۱۰

[۶].” NATO’s relations with Kazakhstan”, Available online at ۲۰۱۰-۰۵-۰۹ , Flowed By: http://www.nato.int/issues/nato-kazakhstan/index.html

[۷]. Cooperative Threat Reduction

[۸]. Degalin

[۹]. Elizabeth Wishniek , Growing U.S. Security Interests In Central Asia , Strategic Studies Institute , October ۲۰۰۲ , P. ۹

[۱۰]. Rogozin

[۱۱]. Roger N. McDermott, “Kazakhstan’s Partnership with NATO:Strengths, Limits and Prognosis”, China and Eurasia Forum Quarterly, Volume ۵, No. ۱ (۲۰۰۷) p. ۹ –see also to : Joenna Lillis , “Kazakhstan: Geopolitical Rivalry Flares at NATO Forum in Astana” , eurasianet , Available online at ۲۰۱۰-۰۵-۰۹ , Flowed By: http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav۰۶۲۵۰۹.shtml

[۱۲].Roman Muzalevsky, “NATO-Kazakhstan Transit Agreement: Unleashing the Potential of Northern Supply Route”, Eurasia Daily Monitor Volume: ۷ Issue: ۳۷ February ۲۴, ۲۰۱۰

[۱۳]. Baikonur

[۱۴]. “Russia, Kazakhstan to improve bilateral trade”, New Europe , ۲۸ March ۲۰۱۰, Available online at ۲۰۱۰-۰۵-۰۹ , Flowed By: http://www.neurope.eu/articles/Russia-Kazakhstan-to-improve-bilateral-trade--/۱۰۰۰۳۱.php

[۱۵]. Anders Fogh Rasmussen

[۱۶]. Kanat Saudabayev

نویسنده: عفیفه عابدی، کارشناس ارشد روابط بین‌الملل