امیرکبیر, یک الگوی بومی پیشرفت

تاریخ معاصر ایران, سرشار از فراز و نشیب و مشحون به حوادث و رخدادهای تاثیرگذاری چون جنگ های ایران و روس, نهضت تنباکو, انقلاب مشروطه, نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی بوده است, پژوهشگری که بررسی احوال شخصیت های نامدار و عملکرد افراد ذی نفوذ این برهه از تاریخ ایران را غایت مقصود خویش ساخته است با اندکی تتبع درمی یابد که در این برهه از تاریخ کم نبوده اند افرادی که سودای پیشرفت و سربلندی وطن را در سر پرورانده ا ند

تاریخ معاصر ایران، سرشار از فراز و نشیب و مشحون به حوادث و رخدادهای تاثیرگذاری چون جنگ‌های ایران و روس، نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه، نهضت ملی‌ شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی بوده است، پژوهشگری که بررسی احوال شخصیت‌های نامدار و عملکرد افراد ذی‌نفوذ این برهه از تاریخ ایران را غایت مقصود خویش ساخته است با اندکی تتبع درمی‌یابد که در این برهه از تاریخ کم نبوده‌اند افرادی که سودای پیشرفت و سربلندی وطن را در سر پرورانده‌ا‌ند.

براساس آنچه از بازبینی نقادانه منابع تاریخی روزگار قاجاری مستفاد می‌شود، شماری از خردمندان روزگار چاره‌جویی پیشه ساختند تا ایران را از رخوت و سستی برهانند، به طی کردن مسیر در شاهراه پیشرفت وادارند و دگربار نقش تاریخی کهن آن یعنی، کاروانسالاری قافله فرهنگ و تمدن را احیا نمایند.

میرزا تقی‌خان فراهانی نامور به امیرکبیر، از سیاسیون نامدار روزگار فرمانروایی محمدشاه قاجار و نخستین صدراعظم ناصرالدین‌شاه، از آن جمله رجال در تاریخ معاصر ایران است که در اندیشه پیشرفت، باززایی و فزونی توان حکومت و قدرت جامعه ایران بوده است.

● اقدامات علمی و فرهنگی

امیرکبیر را می‌بایست از جمله بانیان و پیشقراولان فرهنگ و تمدن نوین ایران برشمرد. انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه در سال ۱۲۶۷ هجری قمری که بعد از روزنامه کاغذاخبار، دومین روزنامه منتشره در کل تاریخ ایران به‌شمار می‌آید از جمله کارهایی بود که امیر در جهت فزونی آگاهی ایرانیان بدان دست یازید. گفتنی است، در شماره نخست این روزنامه یکی از اهداف و یکی از محسنات آن روزنامه افزایش «دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه» ذکر شده است.

دیگر کار مهم امیرکبیر بنای مدرسه دارالفنون است. این سیاستمدار وطن‌پرست در نشر کتب و رسالات علمی نیز تلاش بسیاری پیشه کرد و با تاسیس چاپخانه در دارالفنون موجب شد شمار فراوانی از کتب فنی، بهداشتی، تاریخی، جغرافیایی و... به زیور طبع درآید. انتشار چند نقشه از جغرافیای ایران و جهان، کتاب تاریخ ناپلئون، کتاب نظام ناصری و رسالاتی درباره بیماری آبله و راه‌های مبارزه با آن از جمله کتاب‌هایی بود که به همت و تشویق امیرکبیر چاپ گردید.

اعزام دانشجویانی چند به اروپا نیز دیگر سیاست امیر در جهت پیشبرد علم و فرهنگ در ایران‌زمین بود.

● اصلاحات نظامی

عملکرد امیر در حوزه نظامی نیز شایان توجه است. از جمله اقدامات اصلاحی او می‌توان به تعیین جیره و مواجب معین افسران و سربازان، بنیان نهادن کارخانه‌های اسلحه‌سازی، توپ‌سازی و باروت، تهیه اونیفرم برای سپاهیان به سبک دول اروپایی اما از پارچه‌های ساخت وطن، گروه‌بندی و رده‌بندی صفوف ارتش به سبک نظام‌های لشکری دول فرنگ، تهیه و نشر رسالات و کتاب‌هایی چند درباره فنون نظامی، آموزش سربازان در جهت تهذیب اخلاقی، بنای سربازخانه‌ها و استحکامات جدید در نواحی استراتژیک کشور و... اشاره نمود.

● اصلاحات اداری و سیاسی

امیرکبیر در جهت اصلاح امور اداری و بهبود وضع بروکراسی درهم ریخته ایران قاجاری هم کمر همت بربست. تعیین مشاغل و میزان مقرری و حقوق هر شغل، مبارزه جدی با کاهلی و تنبلی کارمندان دولت، مبارزه با رشوه‌خواری و تاسیس و اصلاح چاپارخانه و پست از جمله اقدامات او از این رهگذر است. امیر همان‌گونه که علی‌اصغر شمیم، نویسنده کتاب ایران در دوره سلطنت قاجار اذعان داشته است، چون می‌خواست بیگانه‌پرستی را ریشه‌کن سازد و جاسوسی برای بیگانگان را بالاترین جرم و گناهی نابخشودنی می‌پنداشت، مامورانی را جهت نظارت بر روابط رجال، وزرا و درباریان با نمایندگان سیاسی خارجی برگماشت و همچنین به تمامی کارمندان دولت (بجز ماموران وزارت خارجه) دستور داد از هرگونه تماس و رفت و آمد با ماموران خارجی دوری گزینند. این مهم برای وی چندان حائز اهمیت بود که حتی اداره امور وزارت امور خارجه را خود برعهده گرفت. او دستگاه دیپلماسی ایران را نیز گسترش بخشید و ضمن تربیت کادر برای وزارت امور خارجه سفارتخانه‌های دائمی در لندن، سن‌پطرزبورگ و کنسولگری‌هایی نیز در بمبئی، عثمانی و قفقاز ایجاد کرد.

● اصلاحات اقتصادی و صنعتی

عمده تلاش امیر در این زمینه مرتبط است با حمایت از صنایع داخلی و تلاش در جهت گسترش هر چه بیشتر آنها. او به این سبب آزادی واردات را محدود و مقید ساخت. کارخانه‌های تصفیه قند، پارچه‌بافی، حریربافی، نخریسی، بلورسازی، کاغذسازی و... را در جای‌جای ایران بنا نهاد و البته مهم‌تر از همه به تاسیس نمایشگاه کالاهای صنعتی ایران در پایتخت اقدام نمود.

● اقدامات مذهبی و اجتماعی

عملکرد امیر در این زمینه‌ها نیز قابل توجه است. وی در این جهت، سیر جریان بابیه را در ایران خاتمه بخشید، امور شرعی را از امور عرفی تفکیک نمود، لوطی‌بازی و قمه‌کشی را ممنوع اعلام نمود و حمل اسلحه سرد و گرم را جرم خواند. وی همچنین تلاش کرد با حمایت شماری از علما سنت بست‌نشینی که گهگاه موجب سوءاستفاده برخی عناصر مجرم می‌شد را لغو کند. ممنوعیت قمه‌زنی و مبارزه با خرافه‌گویی در مجالس مذهبی نیز از جمله اقداماتی بود که امیر با همراهی شماری از روحانیان بلندپایه به آن دست یازید.

● برآیند سخن

از آنچه گفته آمد می‌توان دریافت که اهمیت کار امیرکبیر و مقام تاریخی او به چند سبب است: نوآوری در راه نشر فرهنگ و صنعت جدید، پاسداری هویت ملی و استقلال سیاسی ایران در مقابله با تعرض غربی، اصلاحات سیاسی مملکتی و مبارزه با فساد اخلاق مدنی. این نکته‌ای است که فریدون آدمیت که ارزنده‌ترین کار تاریخی را درباره امیرکبیر انجام داده است نیز اذعان داشته است. آنچه روشن است، اقدامات این بزرگمرد همواره بر آتش حسد رقیبان و دشمنی بیگانگان که او را مانع دستیابی به اهداف استعماری خود می‌دانستند، می‌افزود.

امیر نعمتی لیمائی