پرده‌های سنگی

فردریک ژوانیو برگردان معصومه خطیبی بایگی

هادریانوس (Hadrien)، امپراتور روم در سال‌های 122 تا 127 میلادی دستور ساخت دیواری مرزی از جنس سنگ و کلوخ را صادر کرد تا از امپراتوری‌اش در مقابل هجوم قبایل سلتی «بربرهای» شمال  محافظت کند. «دیوار هادرین» که در سال 1987 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و سالانه توریست‌های زیادی را از سراسر دنیا به تماشای آن می‌روند، ازلحاظ ساختاری و به دلیل هدف والای آن‌که محافظت از «مردم» بود، شگفتی همگان را برانگیخته است. این دیوار حتی نویسندۀ آمریکایی، جرج آر.آر مارتین (George R.R. Martin) را تحت تأثیر خود قرارداد. او بعد از دیدن این بنای تاریخی، در نوشتن افسانۀ حماسی تخت آهنین (Le Trône de fer)، ایدۀ دیوار عظیم یخی به ذهنش رسید که از «هفت قلمرو پادشاهی» در مقابل حملات «مردگان متحرک شمال» محافظت می‌کند.

امپراتورهای کشور چین نیز در سال‌های 220 قبل از میلاد مسیح تا قرن هفدهم، برای دفاع از خود در مقابل هجوم اقوام مغول و مانچو دستور ساخت دیوار بزرگ چین را دادند. دیواری که هوشمندانه‌ترین بنای نظامی در جهان است. این بنای عظیم 21 هزار کیلومتری که در سال 1987 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، در سطح جهانی بسیار شناخته‌شده است و جزء افتخارات مردم چین به شمار می‌آید. محققان چینی از همان اولین سفرهای اکتشافی خود به فضا اذعان کردند که دیوار چین از فضا قابل‌رؤیت است. این ادعا را لِروی چی‌آنو (Leroy Chiao)، فضانورد آمریکایی ایستگاه فضایی بین‌المللی در سال 2004 تأیید کرد. وی مدعی شد که توانسته ‌است از ارتفاع 370 کیلومتری سطح زمین دیوار چین را ببیند. عکس این پدیده در آن زمان در بین رسانه‌های جهانی منتشر شد.

مرزها چه باهدف جلوگیری از ورود «قبایل وحشی» ساخته‌شده باشند و چه باهدف مقاومت در برابر همسایگان مهاجم، اولین رسالت آن‌ها محافظت کردن است: ایجاد سدی، حتی‌الامکان غیرقابل نفوذ، در مقابل دشمنان.

چرا تصور مرز، اغلب اوقات تصویر یک دیوار دشمنی، محافظت‌شده، نظامی، امنیتی و پر از برج‌های دیده‌بانی را به ذهن متبادر می‌کند؟

کاترین ویتول دو وِندن (Catherine Wihtol de Wenden)، متخصص مسائل سیاسی و ایوان گستو (Yvan Gastaut)، تاریخ‌شناس که هر دو از تحلیل‌گران علمی نمایشگاه «مرزها» در موزۀ تاریخ مهاجرت هستند، معتقدند: «دیوار نماد جدایی و شکاف فکری است و نه‌تنها موجب تحقق یافتن درگیری‌های بین ملت‌ها شده بلکه در طول تاریخ بشریت، نظام‌های فکری مختلفی را به وجود آورده است. دیوار نشانۀ پایدار در مکان، یکی از ابزارهای ثابت مرزبندی و منطقۀ ارتباطی و مبادلاتی است و هم‌چنین راهی برای مقابله و برخورد با دشمنان به شمار می‌آید.»

در قرن بیستم، قرار گرفتن کشورهای جهان در دو «بلوک» سیاسی آشتی‌ناپذیر موجب تداوم سنت دیوار محافظ شد. به گفتۀ کارشناسان نمایشگاه «مرزها» در موزۀ تاریخ مهاجرت در پاریس، دولت-ملت‌ها در طول تاریخ نه‌تنها به دنبال محافظت از سرزمینشان در برابر حملات دشمن بوده‌اند، بلکه مانع از ورود افکار مخرب و به‌خصوص ساکنان یک کشور به کشور دیگر نیز شده‌اند. در همین راستا، در سال 1923، دیوار مرزی «منطقه ممنوعۀ غیرنظامی» که کره شمالی را از کرۀ جنوبی جدا می‌کند، به طول 238 کیلومتر ایجاد شد. این دیوار مرزی ساکنان کرۀ شمالی را در سرزمین خود و در شرایط دشوار زندگی محبوس کرده است.

در آلمان نیز کارکرد اصلی دیوار برلین جلوگیری از ورود ساکنان آلمان‌ شرقی به آلمان غربی بود: در سال‌های 1961 تا 1989 بیش از 100 هزار نفر سعی کردند از این دیوار عبور کنند. این «دیوار ننگ» با برج‌های دیده‌بانی، سیم‌خاردارها و سگ‌های نگهبانش یکی از نماد‌های جنگ سرد و الهام‌بخش ساخت فیلم‌های هراس‌آور زیادی شد.

تسخیر و آزادسازی دیوارهای مرزی

سقوط دیوار برلین در نوامبر 1989 پرده از راز حقیقتی تاریخی برداشت: مرزها قطعی و همیشگی نیستند. تصاویر تسخیر دیوار برلین و نابودسازی آن توسط مردم برلین در آن سال در میان رسانه‌های سراسر جهان به‌سرعت منتشر شد. این پدیده نشان داد که وقتی صلح در کشورهای همسایه برقرار شود، مرزها می‌توانند گشوده و حتی تخریب شوند و افراد می‌توانند آزادانه رفت‌و‌آمد کنند. توافق بزرگ شینگن که در 14 ژوئن 1985 در بین بعضی از کشورهای اروپایی به امضا رسید، موجب تشکیل اتحادیۀ اروپایی بدون مرز شد که همه شهروندان آن آزادانه امکان رفت‌و‌آمد دارند. ژوزف شولز (Josef Schulz)، عکاس لهستانی،، برچیده شدن 60 پست‌ مرزی و ایست‌ بازرسی را در مرزهای اروپایی به تصویر کشید. تصاویر او در آن سال در تمام رسانه‌های دنیا منتشر شد.

ایدۀ اروپای بدون مرز، طی چند سال اخیر با هجوم بی‌سابقۀ مهاجران و پناه‌جویان در تناقض قرارگرفته است. در سال 2015، چندین کشور اروپایی برای مقابله با ورود غیرقانونی این افراد به کشورشان اقدام به استقرار چندین پست مرزبانی کردند (اتریش، بلژیک، کرواسی). تصاویر سیم‌خاردارها در این مرزها به‌سرعت در بین رسانه‌های جهانی منتشر شد.

در بقیۀ کشورها دنیا، علی‌رغم جهانی‌شدن اقتصاد، مرزها همچنان پابرجا هستند، زیرا دولت‌ها از ورود سیل‌آسای کارگران کشورهای همسایه هراس دارند و با گسترش تروریسم، نگران به خطر افتادن امنیت خود هستند. از ده سال پیش تاکنون، شاهد تأسیس دوبارۀ دیوارهای مرزی بوده‌ایم: «دیوار بوش» در سال 2006 بین آمریکا و مکزیک کشیده شد؛ دیوار 3200 کیلومتری بین هند و بنگلادش در سال 2007 ایجاد شد؛ دیوار کرانه باختری بین مناطق صهیونیست نشین اسرائیل و سرزمین فلسطین در سال 2002 ساخته شد.

روزانه مهاجران زیادی، حتی با به خطر انداختن جانشان از این دیوارها بالا می‌روند، در آن‌ها رخنه می‌کنند و آن‌ها را دور می‌زنند. بعضی از آثار گرافیکی بنسکی (Banksy)، نقاش انگلیسی، که در سال 2005 روی دیوار حائل بین اسرائیل و فلسطین نقاشی شدند، روزنه‌هایی رو به‌سوی آسمان آبی را نشان می‌دهند. این تصاویر گویای حقیقتی انکارناپذیر هستند: مرزی همیشگی و غیرقابل‌عبور وجود ندارد.

Frédéric Joignot

 

منبع: روزنامه لوموند، پنجم مارس 2016

صفحه روزنامه لوموند در انسان‌شناسی و فرهنگ:
http://www.anthropology.ir/cooperation/936