نشریات زنان در عصر قاجار(6)

رضا آقا بابا دستجردی

چکیده
یکی از عواملی که در پی آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن غربی وارد کشور شد و نقش مهم و تاثیرگذاری در پیدایش افکار ترقی خواهانه ایرانیان داشت انتشار روزنامه است. این رسانه که مدت زیادی نیست وارد کشور شده همواره محلی برای مبارزات سیاسی، عقیدتی و تنویر افکار عمومی بوده است. زنان در این عرصه نیز همچون دیگر عرصه های اجتماعی پابه پای مردان و به دنبال ورود افکار آزادی خواهی نقش خود را در راه آشنایی زنان با حقوق خود و احیای حیثیت او ایفا نمودند. پرداختن به تعدادی از مهم ترین نشریات عصر قاجار که بدست زنان انتشار می یافت محتوای مقاله حاضر را تشکیل می دهد.
کلیدواژه ها
نشریات، قاجار، آزادی خواهی، حقوق زن، جنبش های اجتماعی

بیان مسئله
یکی از عمده راهکارهای زنان در راه بیداری افکار عمومی و خصوصاً زنان عصر قاجار استفاده از رسانه های جمعی در راستای این هدف بود. با نگاهی به نشریات زنان این عصر می توان به خوبی دریافت که آگاه ساختن زنان با حقوق حقه خود، بیداری و احیای حیثیت آنها مهم ترین درونمایه این نشریات بوده است. در مقاله حاضر به بررسی تعدادی از نشریات زنان این عصر پرداخته می شود تا هم با افکار و اندیشه های پدیدآورندگان این نشریات آشنا شویم و هم به اهداف، ارگان ها و سیاست های آنها بپردازیم. پرداختن به موضعی اینچنین از آن نقطه نظر حائز اهمیت است که خواهیم دید زنان این عصر با چه افکار و اندیشه ها و اهدافی دست به راهنمایی زنان می زدند. با این مقدمه می توان پرسش پژوهش حاضر را اینگونه مطرح کرد که درونمایه نشریات این عصر چه بوده و این ابزار چه نقشی در بیداری زن ایرانی ایفا نمودند؟  
دانش
دانش نخستین نشریه ویژه زنان بود که اولین شماره آن در سال 1289 شمسی چهار سال پس از انقلاب مشروطه منتشر شد. صاحب امتیاز و مدیر این نشریه، خانم دکترکحال،  در همان شماره نخست خود را چنین معرفی کرد: « این کمینه خانم دکتر صبیه مرحوم میرزا محمد حکیم باشی جدید الاسلام این جریده موسوم به دانش را علی الحساب هفته ای یک نمره تقدیم ارباب ذوق و دانش می سازم...» ( روزنامه دانش، 1328 ه.ق، ص 2)
دانش در نخستین شماره خود بیان کرد که: « روزنامه ای است اخلاقی، علم خانه داری، بچه داری، شوهرداری. مفید به حال دختران و نسوان و به کلی از پلتیک و سیاست مملکتی سخن نمی راند». ( روزنامه دانش، ش1، ص1) و آرمانش، تربیت نسوان و دوشیزه گان و تصفیه اخلاق زنان است. ( روزنامه دانش ،ش1، ص2)
( دانش در حالی که بر آگاهی و دانش آموزی زنان تاکید داشت و حریم خانه را مقدس می دانست، عقیده داشت که زن برای پاسداشت آن باید علم خانه داری، بچه داری و شوهرداری را بیاموزد.
در نوشته های این نشریه حفظ الصحه اطفال بیشترین حجم  را در بر گرفت، روش غذا دادن به کودک، درمان بیماری کودکان و روش شیر دادن کودکان از مواردی است که دانش، با وسواس و تیزبینی تمام به شرح آن می پرداخت، پس از آموزش بچه داری، رسم شوهرداری و خانه داری از دیگر موارد مورد بحث روزنامه دانش بود). ( وطن دوست 22:1385)

شکوفه
نخستین شماره شکوفه در سال 1292 شمسی به مدیریت خانم مریم عمید معروف به مزین السلطنه منتشر شد.( شکوفه در ماه دوبار منتشر می شد و تاریخ نخستین شماره آن ذیحجه 1330 است که چهار سال متوالی تا ذیقعده 1334 انتشار آن در چهار صفحه ادامه یافت.
 کاریکاتورهای زیبا و آموزنده ای در هر شماره شکوفه چاپ می شد و با دیدگاهی انتقادی، خرافات و آداب و رسوم کهنه اجتماع را مورد بازنگری قرار می داد.
خانم مزین السلطنه در سال 1294 ش روزنامه شکوفه را به گونه کامل در اختیارانجمن همت خواتین قرار داد و این نشریه از این تاریخ ارگان رسمی این انجمن شد). ( وطن دوست 24:1385)
انجمن همت خواتین درسال 1294 به کوشش خانم نورالدجی بازرس کل مدارس دخترانه آن زمان تاسیس شد. از مهمترین هدف های این انجمن ترویج استفاده از اشیا ساخت ایران و تشویق زنان به شرکت در فعالیت های اقتصادی خانواده بود.
چنانچه از بررسی شماره های گوناگون شکوفه نیز بر می آید تربیت دوشیزه گان و اخلاق زنان راجع به مدارس نسوان از مهم ترین اهداف این نشریه در طول چهار سال انتشارش بوده است. اما برای تعیین روش روزنامه باید دوران انتشار آن را به دو نیمه تقسیم کرد: در حالی که شکوفه از آغاز انتشار تا شماره 10 سال دوم بیشتر مقالات خود را به ترویج علوم و فرهنگ در بین زنان، طراز اداره مدرسه، وضع مدارس دخترانه و چگونگی پیشرفت آنان اختصاص داد از شماره 10 تا پایان انتشارش به صورت ارگان انجمن همت خواتین و مدیران مدارس نسوان در آمد و به بسط و تبلیغ نظرهای انجمن پرداخت. در این زمان همچنان که محتوای مقالات سیاسی تر می شد، مسائلی چون استقراض از دولت های خارجی، امتیازاتی را که بدون شک در مقابل باید به دول تسلیم کرد، استقلال ملی، مبارزه با نفوذ بیگانگان و وظایف زنان را در این باره مطرح کرد و در حالی که بر کوشش زنان در راه اعتلای وطن تاکید می کرد. آنها را در این راه همپای مردان می دانست. ( وطن دوست 27،1385)
( به هر  روی  در هر دو نیمه، موضوع مدارس نسوان و تحصیل زنان مضمون همیشگی نوشته های شکوفه را به خود اختصاص می داد.
پس از سواد آموزی مبارزه با خرافات رایج و تقبیح آداب و رسوم و عقاید عقب افتاده متداول در میان زنان از دیگر مباحث مهم این نشریه بود. شکوفه همچنین وضعیت زنان در دیگر نقاط دنیا به ویژه در اروپا را مطرح کرد و آن را از اساسی ترین راه های آگاهی یابی زنان در ایران دانست.
بدین ترتیب با توجه به این که روزنامه شکوفه بیشتر در مدارس دخترانه دربین مدیران و آموزگاران و دانش آموزان زن انتشار می یافته، اهمیت تاثیر مستقیم آن در بین زنان آن روزگار انکار ناپذیر بوده است). ( وطن دوست 26:1385)
 
عالم نسوان
صدر هاشمی در کتاب « تاریخ جراید و مجلات ایران » می نویسد:
( مجله عالم نسوان در طهران به صاحب امتیازی نوابه خانم صفوی و در تحت نظر مجمع فارغ التحصیلی مدرسه عالی اناثیه امریکایی ایران بیت آل در سال 1299 شمسی تاسیس و شماره اول آن در ذیحجه 1338 قمری مطابق میزان (مهر) 1299 شمسی منتشر شده است.
مجله عالم نسوان از مجلاتی است که مخصوص نسوان تاسیس و بیشتر مقالات آن به قلم فارغ التحصیلان مدرسه اناثیه آمریکایی نوشته شده است .
مقالات این مجله در پیشرفت و ترقی نسوان مملکت و تعلیم اصول خانه داری و زندگانی جدید به آنها کمک فراوان نموده است ).

زبان زنان
( خانم صدیقه دولت آبادی خواهر حاجی میرزا علی محمد دولت آبادی در سال 1298 شمسی یعنی سه سال پس از تعطیلی روزنامه شکوفه، روزنامه زبان زنان را در اصفهان انتشار داد که ترتیب انتشار آن پانزده روز بود. روزنامه زبان زنان از مسلک مقرر خود که بحث در امور مربوط به زنان و دوشیزه گان باشد به تدریج خارج شد و به موضوعات دیگری پرداخت که در نتیجه روزنامه جنبه جنجالی پیدا کرد، به مناقصه قلمی با مردان می پرداخت و موضوع آزادی و استبداد را بیش از مرد و زن و مسائل مختص به زن هدف بحث قرار می داد. در سال دوم، پیشامد کودتای حوت ( اسفند ) 1299 سبب تعطیل روزنامه در اصفهان شد و تبدیل آن در سال 1300 شمسی به مجله ای با انتقال به تهران پیش آمد). ( ببران 49:1381)
( مندرجات روزنامه زبان زنان پس از درج مقاله اساسی که غالباً راجع به نسوان است از ( قبیل زنان و علوم ) و ( زن بیچاره نیست ) شامل مقالات مختلف می باشد که بیشتر آن  مقالات نیز مربوط به زنان است.
این روزنامه در سال های انتشار خود طرفدار آزادی و توسعه فرهنگ بین زنان کشور بود. خدمات سیاسی این روزنامه در مرحله امضای قرارداد 1919 وثوق الدوله و مخالفتی که این نشریه با نفوذ انگلیسی ها در ایران کرد درخشان بود. در حقیقت زبان زنان به تنهایی مبارزه مطبوعاتی با قرارداد 1919 را در اصفهان به عهده داشت. مبارزات صدیقه دولت آبادی برای بیداری زنان با مخالفت محافل مذهبی اصفهان روبرو شد و اداره روزنامه اش را بیش از دو بار سنگ باران کردند و سرانجام روزنامه اش توقیف شد.   
زبان زنان گرچه اول روزنامه ای نیست که با مدیریت یک بانو در ایران منتشر شده بلکه قبل از آن یعنی در آغازمشروطیت، روزنامه شکوفه به مدیریت مرحوم خانم مزین السلطنه در تهران تاسیس و منتشر گردیده، ولی همانطور که خود بانو دولت آبادی در شماره 4 سال دوازدهم مجله عالم نسوان در ضمن یک مقاله نوشته « زبان زنان اول نامه بوده که توانست اسم زن را به عهده بگیرد و با فکر زن و قلم زنان نوشته شود و اهمیت موقعی داشته باشد چون که در آن تاریخ در اصفهان فناتیک، به طبع می رسید ». در حقیقت همان قسم که بانو دولت آبادی متذکر گردیده، انتشار روزنامه به نام زن در اصفهان یک شهر با تعصبات شدید مذهبی کار بسیار مشکلی بوده و به همین جهت هم به شرحی که ذیلاً یادآور می شویم عاقبت مدیر روزنامه توانست در اصفهان مقاومت و در مقابل کارشکنی و سنگ سار کردن خانه و محل اداره او ناچار به ترک این شهر و مهاجرت به تهران گردید.

جمعیت نسوان ایران
روزنامه جمعیت نسوان ایران یا جمعیت نسوان وطن خواه به مدیریت محترم اسکندری منتشر می شد. وی زن تحصیل کرده ای بود که بیش از سایرین به مسائل اجتماعی توجه داشت و خواهان تساوی کامل حقوق زن و مرد بود. ( روزنامه جمعیت نسوان وطنخواه، 1302ش)  او نوشت عده ای با هوچی گری می خواهند ( مطالب حقه نسوان ) را از بین ببرند ولی نسوان دنیا سر از خواب گران غفلت برداشته، راه استرداد حقوق حق خود را یافته اند. ( این بیداری نتیجه عکس العمل قرن ها ظلم و فجایعی است که به عالم نسوان وارد شده ) و ادامه داد که اکنون ( تا آخرین دقیقه خواهیم کوشید و تا جان داریم... از مطالبه حقوق حقه خود و دفاع نوع خود دست بردار نیستیم ). ( روزنامه نسوان وطنخواه،  شماره 2،  1302 ش)

ایران نو
( یکی از روزنامه های مهم زبان فارسی روزنامه ایران نو است که به مدت چند سال در طهران منتشر شده و قبل از کودتا، ارگان حزب دموکرات بوده است.
مندرجات ایران نو که در آن تاریخ یکی از بهترین و مفید ترین جراید یومیه پایتخت بوده عبارت است از مقالات سیاسی که درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی بحث می شده و مخصوصاً از حوادث و اتفاقات داخلی و پایتخت به تفصیل گفتگو شده و نیز تلگرافات مربوط به وقایع داخلی و خارجی در روزنامه درج است. گاه گاهی تحت عنوان ادبیات از اشعار شعرای معاصر درباره موضوعات مختلف در ستون های روزنامه دیده می شود. سرمقاله روز به روز تند تر و شدید تر می گردیده و نویسندگان روزنامه مطالب خود را با کمال آزادی به خصوص درباره عملیات روسیه تزاری با بی پروایی تمام می نوشتند.
ایران نو شدیداً ضد روسی بود و چندین بار به همین علت توقیف شد و مدتی هم به دلیل نداشتن سرمایه کافی به چاپ نرسید. ( اتحادیه 22:1361)
ایران نو به یک جنبه دیگر از عقاید مارکسیستی توجه داشت که در ایران بیشتر معنا داشت و آن تقسیم اجتماع بود به دو طبقه فقرا و اغنیا، یکی حاکم و دیگری محکوم. ( اتحادیه 32:1361)  ایران نو در تشکیل احزاب اصرار داشت و می نوشت که پارتی یا فرقه با پارتی بازی تفاوت دارد. ( اتحادیه 54:1361) ایران نو می گفت که حزب سیاسی از افرادی تشکیل می شود که برای قوی ساختن وطن خود حاضر به فداکاری باشند. ( اتحادیه 87:1361)
( تندی مقالات ایران نو باعث شده که روزنامه چند بار از طرف دولت توقیف گردد. رسول زاده که مدتی سردبیر روزنامه ایران نو بوده از مسلمانان قفقاز است که در تاریخ مشروطیت ایران عامل موثری به شمار می رفته و برای بیداری ایرانیان خدمات مهمی کرده است. تندی افکار او سبب رنجش کهنه پرستان و آرزومندان تجدید رژیم گذشته گردید و سبب شد که پس از سقوط کابینه دموکرات مستوفی الممالک و روی کار آمدن اعتدالیون، دولت روس تبعید رسول زاده را از محمد ولی خان سپهدار خواستار شود. این بود که رسول زاده به ناچار از طهران خارج شد و به قفقاز رفت و از آنجا به اسلامبول روانه شد.
پس از تبعید رسول زاده از ایران طولی نکشید که روزنامه ایران نو نیز دچار توقیف شد و بدین ترتیب دوره اول روزنامه پایان یافت.
دوره دوم ایران نو پس از 13 سال تعطیلی یعنی در سال 1302 شمسی شروع گردیده و شماره اول این دوره در تاریخ سه شنبه 28 رمضان 1341 قمری منتشر شده است. در این دوره صاحب امتیاز و مدیر روزنامه، رهنما معرفی گردیده و روزنامه ارگان فرقه دموکرات مستقل ایران بوده است ). ( اتحادیه 45:1361)

نتیجه گیری
بررسی نشریات فوق نشان می دهد که زنان در ابتدا تلاش داشتند رسانه خود را به دور از اهداف سیاسی و تنها با پرداختن به موضوعاتی چون بچه داری، شوهرداری، بهداشت و... منتشر سازند اما تشکیل ارگان هایی در ارتباطات سیاسی که اندیشه آن عمدتاً از درون همین روزنامه ها بر می خاست آنها را تبدیل به پایگاهی سیاسی می نمود که پس از مدتی چیزی به جز تعطیلی و توقیف روزنامه انتظار آن را نمی کشید. اما با نگاهی به تماس ها و نامه های زنان به این روزنامه ها می توان به روشنی دید که زنان روزنامه ها را خود یا توسط دیگری که سواد داشت می خواندند و از مطالب آن استفاده می کردند. شاید بتوان اینگونه اظهار داشت که این روزنامه ها به اهداف خود در آشنایی زنان با حقوق، بهداشت و وظایف خود رسیده بودند. از آنجایی که روزنامه ها در آغاز انتشار، خود را بری از هرگونه سیاسی کاری می دانستند پس انتظاری نیز در این ارتباط از این روزنامه ها نمی رفت. تنها اندک زمانی پیش می آمد که روزنامه با تبدیل شدن به ارگان یک حزب یا سازمان خاص می توانست از نقطه نظر سیاسی نه تنها به زنان که به مردان هم آگاهی دهد اما طولی نمی کشید که نشریه توقیف و با انتشار دفعات بعد خود باز تنها به موارد غیر سیاسی می پرداخت. همانگونه که مشاهده شد زنان دیگر در این مرحله چون گذشته نسبت به اتفاقات داخلی و خارجی بی تفاوت نبودند. آنها با مطالعات روزنامه ها، شرکت در جلسات انجمن ها، سواد آموزی و ... اینک به تفاوت شرایط کشور خود با دیگر جوامع پی برده بودند و خواستار اصلاح و بهبود وضع خود شده بودند. همچنین زنان دریافته بودند چه تفاوت هایی میان جوامع وجود دارد و خواستار رفع این تبعیض ها بودند. در این شرایط زنانی که در خارج از کشور تحصیل کرده بودند و روزنامه می خواندند همه در انجمن ها و مدارس، زن ایرانی را آگاه و بیدار می ساختند. در کل با نشان دادن درونمایه های روزنامه های این عصر مشخص می شود که روزنامه به اهداف خود در جهت آشنا ساختن زنان با اموری خاص رسیده اند. اموری چون حقوق حقه، وظایف زناشویی و تکالیف خانوادگی.

. آبراهامیان یرواند، 1377. ایران بین دوانقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیرشانه چی. تهران: نشرمرکز
2. آدمیت فریدون و ناطق هما، بی تا. افکار اجتماعی و اقتصادی و سیاسی در آثار منتشر نشده دوران قاجار. بی جا: بی نا
3. آدمیت فریدون، بی تا. اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار. بی جا: بی نا
4.  ابراهیمی ایراندخت، بی تا. انقلاب اکتبر و ایران ( مجموعه مقاله). بی جا: بی تا
5. اتحادیه منصوره، 1377. اینجا طهران است، چاپ اول. تهران: بی نا
6. احمدی خراسانی و اردلان، 1382. نوشین و پروین، سناتور. تهران: نشر توسعه
7. ادوارد پولاک یاکوب،1361. سفرنامه پولاک، چاپ اول. تهران: خوارزمی
8. ادواردبیت چارلز، 1365. سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری، چاپ اول. تهران: یزدان
9. ادیب الملک، 1364. سفرنامه ادیب الملک به عتبات، چاپ اول. تصحیح مسعود گلزاری. تهران: دادجو
10. استاد ملک فاطمه، 1367. حجاب و کشف حجاب در ایران. تهران: موسسه مطبوعاتب عطائی
11. اعظام قدسی حسن، 1342. خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله. بی جا: بی نا
12. افضل الملک غلامحسین، 1361. افضل التواریخ، چاپ اول. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران
13. انصاف پور غلامرضا، بی تا. قدرت و مقام زن در ادوار تاریخ. بی جا: بی نا
14. اوبن اوژن، 1362. ایران امروز، چاپ اول. ترجمه علی اصغر سعیدی. تهران: زوار
15. اورسل ارنست، 1352. سفرنامه اورسل، ترجمه علی اصغر سعیدی. بی جا: بی نا
16. بابن و هوسه، 1362. سفرنامه جنوب، چاپ اول. مترجم محمد حسن خان اعتماد السلطنه، مصحح میر هاشم محدث. تهران: دنیای کتاب
17. بامداد بدر الملوک، 1347. زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران: ابن سینا
18. ببران صدیقه، 1381. نشریات ویژه زنان، چاپ اول. تهران: روشنگران و مطالعات زنان
19. براون ادوارد، بی تا. یک سال در میان ایرانیان، بی جا: بی نا
20. بروگش هینریش، 1368. سفری به دربار سلطان صاحبقران، چاپ دوم. ترجمه کردبچه. تهران: بی نا
21. بشیریه حسین، 1380. موانع توسعه سیاسی در ایران. تهران: گام نو
22. بهرامی عبدالله، بی تا. خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا. تهران: انتشار علمی
23. بهفر مهری، 1378. شکوفایی آرمان و بینش زن ورانه در نشریه شکوفه، حقوق زنان، شماره 11
24. بهلر، 1356. سفرنامه بهلر، به کوشش علی اکبر خداپرست. تهران: توس
25. پاتینجر هنری، 1348. سفرنامه پاتینجر، ترجمه شاهپور گودرزی. تهران: دهخدا
26. پاولویچ و ...، بی تا. سه مقاله درباره انقلاب مشروطه ایران، ترجمه م. هوشیار. بی جا: بی نا
27. پروین، 1379. زنان در فرایند سیاسی ایران در قرن بیستم، ترجمه شهرام زرندار. چاپ نشده
28. تحویلدار اصفهانی میرزا حسین خان، 1342. جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی
29. تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، 1376. تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی و وزارت اطلاعات
30. تقی زاده سید حسن، 1349. مقالات تقی زاده، زیر نظر ایرج افشار. تهران: بی نا
31. جواهر کلام عبدالعزیز، 1357. تاریخ تهران. تهران: کتابخانه منوچهری
32. خسرو پناه محمد حسین، 1381. هدف‏ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی. تهران: نشر پیام امروز
33. دانشور علوی نورالله، بی تا. تاریخ مشروطه ایران و جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری. بی جا: بی نا
34. درویل گاسپار، 1348. سفرنامه دروویل، چاپ دوم. ترجمه جواد محیی. تهران: گوتنبرگ
35. دژم عذرا و همکاران، 1384 . اولین زنان، چاپ اول، تهران: نشر علم
36. دلریش  بشری،1375. زن در دوره قاجار، چاپ اول. تهران: حوزه هنری
37. دولت آبادی صدیقه، بی تا. نامه ها، نوشته ها و یادها، به کوشش افسانه نجم آبادی و مهدخت صنعتی، چاپ اول، ج 3. شیکاگو: انتشارات نگرش و نگارش زن
38. دولت آبادی یحیی، 1336. حیات یحیی، ج 4. تهران: ابن سینا
39. دیولافوآ ژان، بی تا. سفرنامه دیولافوآ، ترجمه و نگارش فره وشی. بی جا: بی نا
40. رابینو ه.ل، 1343. سفرنامه مازندران و استر آباد، چاپ دوم. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
41. رایت دنیس، 1357. انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار. تهران: دنیا
42. رجبی محمد حسن، 1374. مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه. بی جا: انتشارات سروش
43. رشدیه شمس الدین، 1362. سوانح عمر، چاپ اول. تهران: نشر تاریخ ایران
44. رنه دالمانی هانری، 1335. سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه فره وشی. تهران: ابن سینا، امیرکبیر
45. زاهد، سعید و خواجه نوری ، بیژن 1384، جنبش زنان در ایران، چاپ اول. شیراز: ملک سلیمان
46. ساناساریان الیز، 1384. جنبش حقوق زنان در ایران، ترجمه نوشین احمدی خراسانی. تهران: نشر اختران
47. فتحی مریم، 1383. کانون بانوان با رویکردی به ریشه های تاریخی حرکت های زنان در ایران. تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
48. سرنا کارلا،1362. سفرنامه مادام کارلا سرنا، ترجمه علی اصغر سعیدی، چاپ اول. تهران: کتابفروشی زوار
49. شریف کاشانی محمد مهدی، 1362. واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ اول، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران
50. شیخ الاسلامی پری، 1351. زنان روزنامه نگار و اندیشمند ایران. تهران: بی نا
51. شیخ الاسلامی پری، بی تا. زن در ایران و جهان. بی جا: بی نا
52. طاهر زاده بهزاد کریم، 1363. قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، چاپ دوم. تهران: اقبال
53. ظهیر الدوله، 1351. خاطرات و اسناد ظهیر الدوله، چاپ اول. به کوشش ایرج افشار. تهران: کتاب های جیبی
54. عافیت محمدرضا، 1968. سردار ملی ستارخان. بی جا: بی نا
55. عضد الدوله سلطان احمد میرزا، 2535. تاریخ عضدی، با توضیحات و اضافات عبدالحسین نوایی. تهران: بابک
56. فرخ‏زاد پوران، 1378. دانشنامه زنان فرهنگ ساز ایران و جهان، ج 1. تهران: انتشارات زریاب
57. فلاندن اوژن، 2536. سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، چاپ سوم. ترجمه حسین نور صادقی. تهران: اشراقی
58. فلور ویلم، 1366. جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجاریه، ج 1. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس
59. فوران جان، 1378. مقاومت شکننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران ار صفویه تا سال های پس از انقلاب اسلامی)، ترجمه احمد تدین. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا
60. فون بلوشر پیرت، 1363. سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی
61. فووریه، 1326. سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال. بی جا: علمی
62. قویمی فخری، بی تا. کارنامه زنان مشهور ایران. بی جا: بی نا
63. کامبخش عبدالصمد، بی تا. نظری به جنبش کارگری در ایران. بی جا: بی نا
64. کراچی روح انگیز، 1374. اندیشه نگاران زن در شعر مشروطه، چاپ اول. تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا
65. کربلایی شیخ حسن، 1361. قرارداد رژی، چاپ دوم. تهران: مبارزان
66. کرزن جورج ناتیل، .1350 ایران و قضیه ایران، ترجمه: غ. وحید مازندرانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
67. کرمانی ناظم الاسلام، 1362. تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ چهارم. به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: آگاه نوین
68. کسروی احمد، 1324. خواهران و دختران ما، چاپ دوم. تهران: پیمان
69. کلانتر ضرابی عبدالرحیم، 2536. تاریخ کاشان، چاپ سوم. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر
70. کسروی احمد، 1378. تاریخ مشروطه ایران، چاپ نوزدهم. تهران: امیرکبیر
71. گرتودبل، 1363. تصویرهایی از ایران، چاپ اول. ترجمه بزرگمهر ریاحی. تهران: خوارزمی
72. گرنت واتسون رابرت، بی تا. تاریخ ایران، ترجمه وحبد مازندرانی. بی جا: بی نا
73. گنجینه اسناد، سال اول، دفتر اول، بهار 1370، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران
74. گوبینو کنت، بی تا. سه سال در ایران، ترجمه ذبیح الله منصوری. بی جا: بی نا
75. لئونوراشل ماری، بی تا. خاطرات لیدی شل، چاپ دوم. ترجمه حسن ابوترابیان. تهران: نشر نو
76. لوتی پیر، بی تا. به سوی اصفهان، مترجم بدر الدین کتابی. بی جا: بی نا
77. محجوبی اردکانی حسین، 1357. تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، ج 2. تهران: دانشگاه تهران
78. مستوفی عبدالله، 1343. شرح زندگانی من، چاپ دوم. ج 1. تهران: زوار
79. معیر الممالک دوستعلی خان، 1362. یادداشت هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، چاپ دوم. تهران: نشر تاریخ ایران
80. ملک زاده مهدی، بی تا. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. بی جا: بی نا
81. مینوی مجتبی، بی تا. تاریخ و فرهنگ. بی جا: بی نا
82. نائینی میرزا علی خان، 1366. سفرنامه صفا السلطنه نائینی، چاپ اول، به اهتمام محمد گلبن. تهران: اطلاعات
83. ناهید عبدالحسین، 1360. زنان ایران در جنبش مشروطه. تبریز: نشر احیا
84. نجفی قوچانی محمد حسین، 1362. سیاحت شرق، چاپ دوم، تصحیح رمضانعلی شاکری. تهران: امیرکبیر
85. نسخه خطی، مجموعه ضیا الدین تویسرکانی، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. شماره 3460
86. والمونت، بی تا. ماه شب چهاردهم، به توسط اوستاس دولوری
87. وطن دوست غلامرضا، 1385. زن ایرانی در نشریات مشروطه، چاپ اول. تهران: بی نا
88. هاردینگ سر آرتور، 1363. خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ، ترجمه جواد شیخ الاسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
89. هالینگبری ویلیام، 1363. روزنامه سفر هیئت سرجان ملکم به دربار ایران در سال های 1799، 1800و 1801، ترجمه امیر هوشنگ امینی. تهران: کتابسرا
90. هدایت مهدی قلی خان، 1344. خاطرات و خطرات، چاپ دوم. تهران: زوار
91. هدایت مهدی قلی خان، 1362. گزارش ایران، چاپ دوم، به اهتمام محمد علی صوتی. تهران: نشر نقره