اوتاکو، ریشه یابی مفهوم

سعید بهجت

اصطلاح Otaku، در مباحث فرهنگی راجع به فرهنگ معاصر ژاپن، به ویژه ژاپن پس از دهه هفتاد، بسیار مشاهده می شود. در یک تعریف مختصر، Otaku به فردی گفته می شود که عاشق انیمیشن ژاپنی (Anime، که با خطوط کاتا نوشته می شود و ساده شده کلمه خارجی Animation است) و کتب مصور  ژاپنی (Manga، با خطوط هیرا و یا کانجی) است  و سرگرمی دیگری جز این مساله ندارد، آنها را تعقیب می کند و نسخه های مجلات یا کتاب ها و فیلم ها را جمع آوری می کند. با این حال، این تعریف، ساده سازی سبکسرانه ای از فرهنگی است که یک سبک زندگی خاص را ایجاد می کند. در ژاپن، Otaku، در واقع یک نوع زندگی است. نوعی از زندگی که پیشتر، مردان جوان (و حتی میان سال) انتخاب می کردند و با استفاده زیاد از تکنولوژیهای ارتباطی، خواندن مانگا، تماشای انیمه، شرکت در جلسات بحث انیمه با دیگر Otaku ها، قرض دادن و قرض گرفتن نسخه های مختلف و بالاخره آرشیو کردن آنها مشخص می شد. Otaku ها سنتی در پوشش ایجاد کردند که امروزه به نام cosplay معروف است؛ آنها پوشش شخصیت های مطلوب خود در مانگاها و انیمه ها را ایجاد می کردند و با پوشیدن آن لباس ها در اجتماع ظاهر می شدند. اکنون، دیگر Otaku یک سبک زندگی مذکر نیست. دختران و زنان Otaku فراوانی وجود دارند و cosplay رواج زیادی در ژاپن دارد. حتی دوستی از سوئد، از رواج cosplay و اثر قوی مانگا در آنجا می گفت، به طوری که مسابقات cosplay برگزار می شود و بهترین costume جایزه می گیرد. با این حال، در فرهنگ ژاپن و فرهنگ غالب غرب، کلمه Otaku اغلب حامل کیفیت های منفی مانند انزوا و ضد اجتماعی بودن است.
ریشه دقیق واژه Otaku مشخص نیست، گفته شده که روزنامه نگاری به نام آکیو ناکاموری، اولین بار در دهه هفتاد این اصطلاح را به صورت Otaku-zoku به معنای قبیله Otaku ها به کار برد. افراد عجیب و ناهنجاری که خوره مانگا بودند و همدیگر را Otaku صدا می زدند.
از نظر لغوی، Otaku هم معنای anata است (هر دو به معنای شما)، ولی Otaku در زبان ژاپنی معمول نیست، چرا که بیش از حد مودبانه و رسمی است. ولی در مورد اینکه چرا این اصطلاح برای طرفداران مانگا و انیمه به کار می رود (توسط خودشان در وهله اول)، نظریه واحدی وجود ندارد. در واقع، دو نوع نظریه متفاوت در این مورد وجود دارد.
یک نظریه می گوید که Otaku ها در شبکه های بزرگ اجتماعی با هم ارتباط دارند و در آنها اطلاعات و کالاها (مثل مجلات و فبلم ها و ...) را مبادله می کنند. ولی این نظریه دقیق نیست، چرا که هرچند شبکه های بزرگ اجتماعی برای مبادله و اشتراک انیمه وجود دارند، و Otaku ها هم جزو اعضای آن هستند، یک Otaku الزاما با Otaku های دیگر رابطه نزدیکی ندارد. در واقع این فرهنگ، در آغاز تا حد زیادی در افراد تنها و دور از اجتماع رشد کرد. تا جایی که این افراد منفرد، متوجه شدند که کسانی مثل خودشان وجود دارند و توانستند به هم بپیوندند و یک خرده فرهنگ ایجاد کنند.  رابطه Otaku ها در شبکه های اجتماعی نیز، اغلب غیرشخصی، ک.تاه و کاری است. در واقع به یک تعبیر، بار معنایی واژه بسیار مودبانه Otaku، در رابطه غیر شخصی و بی نهایت مودبانه بین Otakuها دیده می شود.
نظریه دوم، در مورد Otaku ها بر انزوای Otaku ها تاکید می کند. این نظریه، نظریه غالب در فضای فرهنگی غرب در مورد Otaku ها است. این نظریه به معنای دوم واژه Otaku اشاره می کند، یعنی ‍‌«خانه شما»؛ و می گوید که این افراد Otaku خوانده می شوند، چون به ندرت از خانه خارج می شوند (فقط برای خرید مانگا یا دیگر خریدهای ضروری). در واقع این فرهنگ در مراحل ابتدایی رشد خود، تا حدی اینگونه بود و در افرادی رشد کرد که زمان در خانه بودن را تقریبا به طور مطلق صرف مانگا و انیمه می کردند و اغلب افرادی تنها و منزوی بودند. این تعریف ضمنا تصویر غالب در فرهنگ رسانه ای ژاپن نیز هست و از آن به عنوان تحقیر نیز استفاده می شود. Otaku ها افرادی ضد اجتماعی و منزوی معرفی می شوند که از جهان خارج از خودشان، جدا هستند. با این حال، Otakuها از زمان پیدایش اولین شبکه های کامپیوتری مثل BBS ها (در واقع از اولین زمانی که بحث گروهی بدون حضور فیزیکی، از طریق کامپیوترها امکان پذیر شد)، با همدیگر قرار می گذاشتند و در این قرارها همدیگر را Otaku صدا می زدند. به نظر می رسد که این شکل تعریف، توسط جامعه فرهنگی ژاپن، برای سخیف جلوه دادن Otaku ها ایجاد شده باشد. حداقل این است که احتمال اینکه Otaku ها همدیگر را از روی احترام Otaku صدا بزنند، بیشتر از این است که همدیگر را منزوی خطاب کنند.
از نظر تاریخی و سابقه این کلمه، تاکاشی موراکامی از قول توشیو اوکادا، این کلمه را به شوجی کاواموری و هاروهیکو میکوموتو نسبت می دهد که خالق «دژ فرابُعدی مکراس» (در ایران، نیمی از سری اول آن با نام دژ فضایی پخش شد) در دهه هشتاد بودند. این دو نفر، زمانی که کار روی مکراس را در استودیو نوئه شروع کردند، دانشجوی دانشگاه کیو (keio) بودند. دانشگاه کیو یکی از مراکز آموزشی برتر و تا حدودی مختص طبقه مرفه است. کاواموری و میکوموتو، تا حدودی تحت تاثیر محیط نسبتا اشرافی دانشگاهشان، همدیگر را به جای لفظ معمول anata با کلمه رسمی تر و مودبانه تر Otaku صدا می زدند. به علاوه، آنها این کلمه را مستقیما در دهان شخصیت اصلی سری مکراس هم گذاشتند. طرفدارن کارهای استودیو هم از این عبارت استفاده کردند تا احترام خودشان را نسبت به طراحان استودیو نشان دهند. این عبارت کم کم وارد زبان طرفداران مانگا و انیمه شد، به طوری که هرجا جمع می شدند، همدیگر را اینگونه صدا می کردند.
به نظر می رسد که سیر تاریخی این واژه، منطقی ترین توضیح را برای این مفهوم به دست دهد. در فرهنگ رسانه ای ژاپن، شاید تا حد زیادی عامدانه، Otaku معنای مثبتی ندارد. در زمان کنونی تعداد Otakuها زیاد است و چندان منزوی نیستند؛ با هم قرار می گذارند و راجع به انیمه ها و مانگاها حرف می زنند. ظاهرا تعریف Otakuی تنها در خانه را، باید در فرهنگ ژاپن و به تبع آن فرهنگ غربی، دیگر به فراموشی سپرد.

مراجع
Eng, L. (2003, April 11). The Origins of "Otaku". Retrieved January 24, 2011, from Lawmune's Netspace: http://www.cjas.org/~leng/otaku-origin.htm
WIKIPEDIA. (2011, January 20). Otaku - Wikipedia, the free encyclopedia. Retrieved January 24, 2011, from Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Otaku