سکونت انسان

دایره المعارف انکارتا ترجمه زهره دودانگه

سرپناه سنتی در طول نسل ها در یک مکان جغرافیایی توسط آزمون و خطا و نبوغ انسان دچار دگرگونی شده است. خانه ها به تناسب  نیازهای بوم شناختی و اجتماعی- فرهنگی یک گروه خاص ساخته شدند. استفاده از مصالح مناسب برای محافظت سازندگان خانه ازشرایط جوی و استفاده از طراحی برای دستیابی به شرایط داخلی

سرپناه سنتی در طول نسل ها در یک مکان جغرافیایی توسط آزمون و خطا و نبوغ انسان دچار دگرگونی شده است. خانه ها به تناسب  نیازهای بوم شناختی و اجتماعی- فرهنگی یک گروه خاص ساخته شدند. استفاده از مصالح مناسب برای محافظت سازندگان خانه ازشرایط جوی و استفاده از طراحی برای دستیابی به شرایط داخلیسالم در خانه، نشان دهنده ی نبوغ جامعه بود. مردم خانه های خود را تقریبا در هر مکانی، از اقلیم گرم در ساحل عاج واقع در غرب آفریقا گرفته تا دمای بسیار سرد و خاک یخ زده ی سیبری، گرینلند و آلاسکا می سازند. انسان موفق به ساخت خانه های قابل زندگی در جزایر کم ارتفاعی مانند کیریباتی(Kiribati) (1) در اقیانوس آرام و دامنه هایی با شیب تند در کوهستان های سوئد و نپال شده است.  جنگل های انبوه مناطق گرم و پر باران و بیابان های خشک و بی ثمر خانه ی میلیون ها انسان هستند.
ویژگی های کالبدی یک خانه به اقلیم ناحیه، نوع زمین پیرامون، مصالح ساختمانی در دسترس و میزان دانش سازندگان درباره ی فن آوری بستگی دارد. شاخصه های فرهنگی مانند تمایلات و ارزش های گروه یا جایگاه اجتماعی فرد سازنده، سلیقه فردی و منابع مالی نیز  بر شاخصه های کالبدی خانه تاثیر می گذارند. به طور ایده آل  ساختمان هم از نظر کالبدی و هم زیبایی شناختی در هماهنگی با محیط خود قرار دارد. مصالح بکار رفته در این خانه ها معمولا در دسترس  بوده و به تناسب مکان در طیف متنوعی شامل نوارهای چوبی بافته و اندود کاری شده (wattle-and-daub) (2)، حصیر، ورقه های فلزی، سنگ و مصالح مدرن تولیدی (کارخانه ای) مانند آجر، بتن و فولاد و حتی مصالحی که از پلاستیک و روزنامه بازیافت شده ساخته می شوند، جای می گیرند. در بسیاری از نواحی مصالح تولیدی به سرعت جای مصالح گِلی و بنیادی (اولیه) را می گیرند. کارخانه های شهری این مصالح را تامین میکنند، اما صنعت مصالح خانه های روستایی نیز از تامین کنندگان مهم است.
ساکنان شهری در نواحی در حال توسعه اغلب دارای ثروت بیشتری بوده و مصالح متنوع بیشتری در دسترس آن ها قرار دارد. شیشه،  فولاد و بتن آرمه در ساخت خانه های شهری استاندارد هستند، با این حال این مصالح به ویژه آجر، بتن و در و پنجرهای قاب فلزی، در نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه رواج بیشتری می یابد. خانه های ساخته شده از مصالح تولیدی مقاوم تر هستند. این مصالح جدید طراحی هایی را ممکن می سازد که تهویه و روشنایی را ارتقا می دهد و رطوبت فضای داخلی را کنترل می کند، و تمامی این ها به سلامت بیشتر ساکنان کمک می کند.
در جوامع روستایی و در حال توسعه بسیاری از مردم خانه هایشان را خود می سازند، اما عموما پیمانکاران مهم تر و مهم تر می شوند. مالکان چه خانه را خودشان بسازند  و چه پیمانکاران بسازند  به ظاهر (شکل و سبک) و تمهیدات (فضاهای عملکردی) خانه هایشان اهمیت می دهند. ساکنان ویلمستاد (Willemstad) ، پایتخت آنتیل هلند (3)، به دلایل زیبایی شناختی مساکن خود را با رنگ های پاستلی رنگ می کنند. قبیله شونا در زیمباوه (4) و دیگر مردم سراسر دنیا  شکل، اندازه وجزییات نهایی خانه هایشان را بر اساس سنت ها و ارزش های فرهنگی انتخاب می کنند. برخی از مسلمانان تصاویری را بر روی خانه های خود میکشند تا نشان دهند که به مکّه سفر کرده اند.
بسته به اقلیم و سوختِ در دسترس، خانه ها می توانند به صورت مصنوعی گرم یا خنک شوند. در مناطق روستایی و در حال توسعه چوب، ذغال چوب و نفت سفید برای گرما و پخت و پز استفاده می شود، اما این سوخت ها گازهای  زیان آور تولید کرده و سبب بیماری می شوند. در نواحی صنعتی شده ی مدرن آب لوله کشی و توالت های داخلی متداول هستند. بسیاری از مردم در کشورهای در حال توسعه به چنین امکاناتی دسترسی ندارند، اما دسترسی به آب چاه و توالت هایِِ چاهی دارای تهویه در حال افزایش است.

دورنمای فرهنگی
در بیشتر نواحی روستایی کشورهای در حال توسعه خانه ها شامل فضای باز و فضای بسته هستند. فضاهای باز از نظر عملکرد و نوع، فضاهایی خاص هستند. مردان در میدان عمومی (بازار) معاشرت کرده و به پیشه خود می پردازند، در حالیکه زنان  در نزدیکیِ منزل معاشرت کرده و کار می کنند. مکانهای مقدس و ساختارهای مذهبی اغلب به سکونتگاه های روستایی نزدیک هستند.
اجتماع ساختارها و فضاها در سراسر یک منطقه مشابه هم است و درونمای فرهنگی مردم را نشان می دهد. شکل معماری خانه و مصالح ساختمانی در یک منطقه یا ناحیه فرهنگی مشابه یکدیگر هستند. برای مثال  مساکن گرد یا استوانه ای، که از نوارهای چوبی بافته و اندود کاری شده (wattle-and-daub) ساخته شده و دارای سقف مخروطی کاهگلی هستند، در جنوب صحرای بزرگ افریقا مرسوم است. مردم روستایی بوبو در بورکینا فاسو (5) در مساکن کاهگلی زندگی می کنند. مردم در چاد جنوبی و بسیاری از نواحی دیگر از اندود کاهگل برای بام ها استفاده می کنند. خانه های ساموآ که دارای جوانب باز هستند، اغلب بام هایی ساخته شده از برگ نیشکر دارند. خیزران (Bamboo) و چوب، دیوارهای بسیاری از خانه های روستایی در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری را تشکیل می دهد، مانند جزایر سلیمان، بنگلادش و پاناما. حتی نی های بزرگ برای ساخت مساکن بکار میروند مانند خانه هایی که در اورو (Uru) در دریاچه ی تیتیکاکا (Lake Titicaca) در آمریکای جنوبی ساخته شده اند.
گل و مصالح ابتدایی به طور باور نکردنی سازه های با دوامی را می سازند. شبام(Shibām) -شهری در یمن- خانه های گلی بلندی را برپا نموده که برخی هنوز از سده 1400 بر جای مانده اند، این سازه ها ممکن است اولین آسمان خراش های دنیا بوده باشند. آجرهای گلی در ایران و بسیاری از شهرهای پاکستان مانند پیشاور بکار رفته شده اند. بسیاری از خانه های گلی در شمال غربی سوریه به صورت کندوی عسل شکل یافته اند.
برخی فرهنگ ها به دلیل منحصر به فرد بودن خانه هایشان شناخته می شوند. خانه های طویل (longhouse) مالزی و اندونزی خانه های فوق العاده بزرگی هستند. برخی از خانه های طویل در جزیره بورنئو 180 متر طول (591 فوت) طول دارند و 50 خانواده را سکنی میدهند. خانه های خشتی (خشت آجرهای کاهگلی خشک شده در آفتاب است) در کشورهای متعددی یافت می شوند، مانند شهر گواتمالا، پرو و توگو. پوئبلو (6) در جنوب غربی ایالات متحده نمونه ای دیگر است.
سازگاری انسان با محیط، در جایی که خانه ها بر روی آب ساخته شده و یا در دل صخره ها کنده شده اند، به طور خاصی مشهود است. در روستاهای منطقه کاپادوکیه ترکیه مانند گورامه (Göreme)، غارها در صخره های آتشفشانیِ نرم کنده شده اند. بسیاری از این صخره ها برای قرن ها مردم را سکنی داده اند. در سایر نواحی که سیل های مکرر یک خطر محسوب میشود خانه ها بر روی زمین روی ستون هایی برپا شده اند. برخی از این خانه ها ممکن است به طور دائمی دور از ساحل جای گرفته باشند. این امر در کشورهایی چون  گینه جدید پاپوآ، کامبوج، تایلند و میانمار (برمه) متداول است. در برخی نواحی ساحلی که مسکن نایاب و گران است، بسیاری از مردم در قایق زندگی میکنند. برای مثال برخی مردم چینی در خانه های قایقی در اسکله های هنگ کنگ زندگی می کنند. گروه های مهاجر مانند بدوی ها (Bedouins) در جنوب غربی آسیا و قبیله ماسایی ها(Massai)  (7) در شرق آفریقا در چادر زندگی میکنند. چادرها از تیر و شاخه درست شده و با پوست حیوانات پوشیده شده اند، که اجزای آن به راحتی از هم جدا گشته، حمل شده و در محل جدید دوباره به آسانی سرهم می شوند. بسیاری از مردم در منگولیا (Mangolia) ترکمنستان، قرقیزستان و روسیه از چادر بزرگ مدور و گنبدی استفاده می کنند که گِر (ger) یا خیمه کروی نامیده می شود. در گذشته، خیمه های کروی مردم سرخپوستِ دشت های امریکای شمالی مسکن مناسبی برای کسانی بود که برای شکار مجبور به رفتن به کمپ شده بودند.

کاخ ها و عمارات
مردم ثروتمند، بر خلاف مردم فقیری که خود خانه هایشان را می سازند، دارای کاخ ها و عمارات با شکوهی هستند که برایشان ساخته شده است. برای صدها سال اعضای خانواده ی سلطنتی و اشرافی قدرت و جایگاه خود را با ساخت خانه های اشرافی نشان داده اند. در اواخر قرن هفدهم یک پارک صد هزار هکتاری زیبا (247 آکر) و باغ های رسمی که 1300 اتاقِ کاخ ورسای در فرانسه را احاطه کرده بود، برای لویی چهاردهم ساخته شد.کاخ سلطان برونئی (8) 20 هکتار زمین را در بر میگرفت (49 آکر) و 1788 اتاق داشت. شهروندان ثروتمند قصر های متعددی ساخته اند، مانند خانه ی دِوُن در کینگستون (Devon House in Kingston) ، جامائیکا ، که در سال 1881 توسط اولین سیاه پوستان میلیونر کارائیبی ساخته شد.

سیاست های مسکن
سیاست مسکن جهانی، به استثنای تعداد انگشت شماری که توسط سازمان ملل متحد پیشنهاد شده، هنوز وجود ندارد. به همین دلیل است که در بیشتر کشورها دولت ها ملی همچنان بر نوع و میزان در دسترس بودن مسکن تاثیر بزرگی دارند. دولت ها تمایل دارند که معمولا توسط فرایند اصالت بخشی (gentrification) از مسکن ارزان در نواحی شهری حمایت کنند، اما ساکنان روستایی با امکانات خودشان رها شده اند. برای مثال آلمان، فرانسه، هلند و دیگر کشورهای اروپای غربی وام های کم بهره یا بدون بهره برای مالکانِ با درآمد متوسط فراهم می کنند که خانه بسازنند یا خانه هایشان را مرمت کنند. توسعه شهرهای جدید نیز تشویق شده یا مورد حمایت مالی قرار می گیرد. برای مثال بیش از ده شهر جدید در حومه پاریس ساخته شده است.
اتحاد جماهیر شوروی سابق نیز در توسعه شهرهای جدید یک پیشگام بود، شهرهایی که به طور مکرر در پیرامون تسهیلات صنعتی یا مولد نیرو استقرار یافته بودند. یک نمونه شهرک براسک (Bratsk)در نزدیکی واحد صنعتی هیدروالکتریک براسک (Bratsk) در سیبری بود. اتحاد جماهیر شوروی سابق و کشورهای اروپای شرقی در تولید و نصب آپارتمان های بزرگ پیش ساخته در نواحی شهری پیشگام بودند. واحدهای مسکونی معمولا از بلوک بتونی ساخته شده بودند که در کارخانه تولید و سپس به مکان مسکن حمل می شدند، یعنی جایی که به صورت مجتمع های بزرگ چند خانواری جمع آوری و سرهم می شدند، مانند آپارتمان های بلند مرتبه ی بلو روس. نیازهای مسکن روستایی نادیده گرفته شدند و دهقانان به ساختن خانه ها به سبک سنتی و زندگی در آن ها ادامه دادند.
در ایالات متحده 70 درصد جمعیت در خانه های تک خانواری زندگی می کنند، توسعه گران کوچک و خصوصی بیشترِ این قطعه زمین های جداگانه را ساخته اند. مسکن در ایالات متحده در نوع، قدمت، ارزش و کیفیت متنوع است. اما کیفیت نسبی مسکن بالاست، برای مثال بیش از 98 درصد واحد های مسکونی در سال، دارای آب لوله کشی و توالت های بهداشتی در درون ساختمان هستند.
مساکن شهری در کشورهای در حال توسعه نسبت به  مساکن کشورهای توسعه یافته عموما کیفیت پایین تر و فضای کوچکتری دارند. تلاش های حکومت برای بهبود شرایط مسکن به آرامی پیش می رود. در دهه 1950 بسیاری از شهرهای مانند مانیل در فیلیپین و بغداد در عراق دست به تخریب زاغه ها در مقیاسی بزرگ زدند. مقصود رفع زنگار و پژمردگی از مناظر شهری بود. در دهه ی 1960 شهرهای جدید برنامه ریزی شده مانند برازیلیا پایتخت برزیل و آبوجا پایتخت نیجریه ، تبدیل به امری عادی شد. شهرهای جدید برای تمرکز زدایی از عملکردهای دولتی و صنایع و مشاغل مرتبط و جمعیت به وجود آمدند. این استراتژی ها که شامل فراهم نمودن مسکن ارزان قیمت نمی شد اغلب ناموفق بود. تخریب زاغه ها معمولا با ساخت حلبی آباد های جدیدی در جاهای دیگر پیرامون شهر همراه بود، و شهرهای جدید نشان دادند که جزایری در دریای زاغه ها هستند.
در دهه 1970 برخی از کشورهای در حال توسعه به مسکن خودیار روی آوردند. برای مثال دولت زامبیا به خانوارها قطعاتی از زمین و مصالح ساختمانی مانند بلوک های سیمانی (cinder blocks)(9) و شیروانی (قلع موج داده شده - corrugated tin) داد تا سرپناه های خود را بسازند یا بهبود بخشند. این رویکرد مسکن عموما برنامه ی "مکان و خدمات" (site and service) خوانده می شود و در هند، چندین کشور امریکای لاتین و جنوب صحرای بزرگ آفریقا در مقیاسی بزرگ اجرا شده است. سازمان های غیر دولتی زیادی به توسعه مسکن و بهبود استانداردهای مسکن در کشورهای در حال توسعه کمک می کنند. برخی از این ها شامل سازمان ملل متحد مرکز اسکان بشر (UNCHS) و بانک بین المللی بازسازی و توسعه (IBRD) هستند.

روند آینده
مسکن در کشورهای در حال توسعه و بخش های فقیر کشورهای توسعه یافته برای پاسخ به تقاضای روز افزون، دارای کیفیت و کمیت قابل قبولی نیست. فقر مانند آنچه در زاغه های مکزیکوسیتی وجود دارد در شهرهای بزرگ آسیا، امریکای جنوبی و افریقا شیوع یافته است. در ایالات متحده مسکن خالی و متروک در مرکز شهر، در کنار ساختمان های قابل استفاده ولی شلوغ وجود دارد که از لحاظ کالبدی قابل احیا ولی از لحاظ عملکردی فرسوده هستند. بنابراین تقاضا برای مسکن عموما پاسخ داده نمی شود. این امر برای کشورهای در حال توسعه نیز صادق است. همچنان که مردم بیشتری به شهری های پرجمعیت کنونی می روند، حلبی آباد ها در لبه های شهر برای اسکان این مهاجران جدید ساخته می شوند، اما آنها اغلب دارای برق، آب لوله کشی، سیستم بهداشتی و یا امکانات اجتماعی مانند مدرسه و کلینیک های پزشکی نیستند.
مسکن عنصری مهم در بافت اجتماعی، اقتصادی و سلامت تمامی کشورها است. هیچ کشوری نمیتواند ادعا کند که مسکن کافی را برای گروه های مختلف اقتصادی-اجتماعی که جمعیت آن را تشکیل میدهند، فراهم آورده است، به ویِژه قشر فقیر. بنابراین بیشتر کشورها در صدر اولویت های خود به اشکال گوناگون برای دستیابی به مسکن ارزان تلاش می کنند. همچنان که ما به قرن 21 وارد می شویم، این چالش برای دولت ها وجود دارد که از لحاظ زیست محیطی برای جمعیت در حال افزایش خود مسکنی فراهم کنند که محکم، سالم  و از لحاظ زیبایی شناختی مطبوع باشد. از لحاظ بوم شناختی باید از مصالح تولیدی (کارخانه ای) به جای مصالح اولیه و گل استفاده کرد، اما استفاده روز افزون این مصالح تولیدی به طور قابل ملاحظه ای منظر سنتی را تغییر می دهند. ما شاهد افول چشم اندازهای سنتی هستیم، ولی این امر شامل عناصر و شاخصه های نمادین خانه های سنتی، که مردم سرسختانه آنها را حفظ خواهند کرد، نمی شود. سیاست سازمان ملل متحد برای مسکن تا سال 2000 یک رویای ناممکن بود. سازمان های دولتی و غیر دولتی باید تلاش بسیار بیشتری کنند تا برای همه، به ویژه ساکنان روستایی، مسکن سالم و قابل زندگی فراهم نمایند.

[e-mail]


پانوشت:

1-    جمهوری کیریباتی (به انگلیسی: Kiribati) کشوری است جزیره‌ای در اقیانوس آرام. پایتخت آن تاراوای جنوبی است.
2-    مصالحی ساختمانی است که برای ساخت دیوار استفاده می شود. برای این کار نوارهای چوبی به هم بافته می شود که این بافت توسط ماده ای چسبنده شامل مخلوطی از خاک، رس، ماسه، سرگین حیوان و کاه اندود کاری می شود. این مصالح حداقل برای 6000 هزار سال است که استفاده می شود و هنوز در بسیاری از نقاط جهان دارای اهمیت است. http://en.wikipedia.org/wiki/Wattle_and_daub

3-    آنتیل هلند (به هلندی: Nederlandse Antillen) یک دیار خودمختار در دریای کارائیب و بخشی از پادشاهی هلند بود. جزیرهٔ آروبا در سال ۱۹۸۶ از آنتیل هلند جدا شده و به عنوان منطقهٔ جداگانه‌ای در پادشاهی هلند قرار گرفت و بقیه آنتیل هلند نیز در اکتبر ۲۰۱۰ منحل شده و به دو دیار کنسیستوئنت و چند شهرستان ویژه در تقسیمات کشور هلند تبدیل شدند. پایتخت آنتیل هلند ویلمستاد(Willemstad) با ۶۰ هزار نفر جمعیت در جزیرهٔ کوراچاو بود.
4-    شونا به گروه های متعددی از مردم زیمباوه و جنوب موزابیک گفته میشود که هم اکنون جمعیتی معادل با 9 میلیون نفر دارند.  http://en.wikipedia.org/wiki/Shona_people
5-    قبیله بوبو یک گروه نژادی است که در بورکینافاسو زندگی میکنند. این قبیله برای قرن هاست در این منطقه زندگی میکنند، برخی تاریخ سکونت آنها را به 800 میلادی تخمین می زنند. http://en.wikipedia.org/wiki/Bobo_people
6-    پوئِبلو دهکده ای سرخ پوستی با خانه‌های خشتی و کاهگلی است که توسط برخی از قبایل در جنوب غربی ایالات متحده آمریکا پدید آمده بود.
7-    http://en.wikipedia.org/wiki/Maasai_people
8-    برونئی (به انگلیسی: Brunei) کشوری است در جزیره بورنئو در جنوب شرقی آسیا. پایتخت آن بندرسری‌بگاوان است.
9-    بلوک های سیمانی (cinder blocks) بلوک های ساختمان سبکی هستند که از ماسه، خاکستر ذغال سنگ و سیمان ساخته شده اند.

منبع:

Source: Encarta Interactive World Atlas
Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation. All rights reserved.