روش ارزیابی مشارکتی روستایی، انسان شناسی روستایی

گروه کتاب و رسانه

مقصودی، منیژه (1392)، روش ارزیابی مشارکتی روستایی، انسان شناسی روستایی، تهران: علم، چاپ اول ،242صفحه

انسان‌شناسی روستایی یکی از شاخه‌های تخصصی انسان‌شناسی است که از زمان شکل‌گیری آن تا کنون تغییر و تحولات گسترده‌ای نموده. در این میان آنچه که بیش از پیش بر این تحولات تاثیرگذار بوده، نقد پروژه‌های توسعه و بدنبال آن به چالش کشیدن روش‌های تحقیق است. بنابراین روش‌های مشارکتی از جمله روش ارزیابی مشارکتی روستایی (P.R.A. Participatory Rural Appraisal ) از جمله پیامدهای تغییر و تحولات ذکر شده می‌باشد
چنین به نظر می رسد که تفاوت های روش شناسی میان دو حوزه جامعه شناسی روستایی و انسانشناسی روستایی وجود دارد. یکی از نکات کلیدی در تفاوت این دو حوزه متمرکز بر اهداف آنها می باشد. از جمله اهداف کلیدی جامعه شناسی روستایی برنامه ریزی در سطح کلان و برنامه ریزی برای روستاییان است،  در حالیکه در حوزه انسان شناسی روستایی شناخت ویژگی های فرهنگی روستا بیشتر مد نظر می باشد. مطالعات انسان‌شناسی روستایی در ایران با مونوگرافی های روستایی آغاز شدند و ادامه یافتند. 
جامعه روستایی در طی چند دهه اخیر در سراسر جهان با تغییرات بسیاری مواجه بوده. در ایران نیز شاهد چنین تغییراتی هستیم، از جمله: مهاجرت های وسیع روستاییان به شهرها، تخلیه برخی از روستا ها از سکنه، تغییر کاربری های اراضی در سطح روستا، و غیره. بنابراین تغییرات در حوزه اقتصادی ساختار روستا را دگرگون نموده و به موازات آن تاثیرات عمده ای بر ساختار اجتماعی و فرهنگی گذاشته است. تغییر الگوی مصرف در زندگی روستاییان از جمله تاثیرات قابل تامل می‌باشد. وفور محصولاتی از کشور چین در خانه‌های روستاییان، به جای صنایع دستی همراه خود تغییراتی در زندگی روستاییان داده است. آیا تعاریفی که از روستا در دهه‌های گذشته در درس‌های جامعه‌شناسی‌روستایی و انسان‌شناسی روستایی ارائه می شد، همچنان قابل تکرار است. 
با وجود چنین تغییراتی در زندگی واقعی روستاییان، چه تغییراتی در حوزه آکادمیک روی داده است؟ آیا این تغییرات در حوزه روش های تحقیق نیز مطرح شده است؟ آیا روش های جدید معرفی و به صورت کاربردی در کتاب های درسی مطرح می شوند؟
با توجه به مباحث اشاره شده از جمله نقد پروژه‌های توسعه و بدنبال آن به چالش کشیدن روش‌های تحقیق، نگرش به جامعه روستایی و روش تحقیق تغییر کرده است. در این فضای جدید روش تحقیق ارزیابی مشارکتی روستایی مطرح می‌شود و یکی از اهدف تحقیقات انسان‌شناسی روستایی می‌تواند بر توانمندسازی جامعه روستایی و برنامه‌ریزی با روستائیان متمرکز باشد. در این کتاب که مقدمه‌ای است بر انسان‌شناسی روستایی با تاکید بر روش تحقیق، به معرفی روش تحقیق ارزیابی مشارکتی روستایی از طریق دو مطالعه موردی می‌پردازیم.
اولین مورد مطالعه مربوط به چند روستا در کشور گینه است که به عنوان نمونه یک مطالعه کاربردی و دقیق روستایی انتخاب شده است. این مطالعه توسط شرکت بین المللی ریوتینتو به موازات فعالیت‌های معدن در گینه انجام شده است. نمونه دیگر مربوط به مطالعه 4 روستا در حوزه دریاچه اوان در شمال قزوین است. این مطالعه نیز از طرف دفتر سازمان پروژه های کوچک (UNDP SGP) انجام شده است. 
با توجه به تجربه چندساله ام در تدریس درس انسان‌شناسی روستایی و به موازات آن تجربه تحقیقات میدانی در روستاهای واقع در استان های کردستان، چهار محال و بختیاری و نیز مناطقی مانند: ترکمن صحرا، اوان و بندرعباس چه به صورت تحقیقات شخصی یا تحقیقات اجرایی برای سازمان‌های دولتی و بین‌المللی به این نتیجه رسیدم که آموزش روش تحقیق مشارکتی روستایی برای دانشجویان  در درس انسان شناسی روستایی الزامی است. 
دانشجویان با آشنایی و آموزش چنین روش‌هایی با سهولت بیشتری می‌توانند درک عمیق تری از جامعه روستایی بدست آورند و نیز جذب بازارهای کار به منظور مطالعات روستایی شوند. رشد روش‌های تحقیق مشارکتی در سازمان‌های دولتی از جمله جهاد کشاورزی و شهرداری و نیز سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان پروژه‌های کوچک (UNDP SGP) نمونه‌هایی از این مراکزاند. 
شرکت بین‌المللی ریوتینتو (Rio Tinto)، متخصص پروژه‌های معدن و سدسازی، به منظور استخراج سنگ معدن در کشور گینه در سال 2003، به انجام پروژه‌ای در زمینه استخراج سنگ معدن پرداخت. این پروژه معدن در منطقه‌ای به نام کانگای شرقی (Est Canga) که 3 روستا در آن منطقه قرار دارد، اجرا شده است. مطالعات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی، بخشی از دستورالعمل‌های اجرایی پروژه‌های مهندسی شرکت ریوتینو است، این پروژه نیز در گینه انجام شده. پس از اجرای هر یک از فازهای پروژه‌های مهندسی، بنابر دستورالعمل شرکت، یک سری مطالعات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی به منظور شناخت اثرات پروژه مهندسی بر جامعه محلی ضروری است. مطالعه و بررسی تاثیرات ناشی از عملیات اجرائی پروژه معدن در منطقه، شناخت رضایت و نارضایتی های افراد ساکن در حوالی پروژه مد نظر است.  بنابراین انجام  مطالعات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی نه به صورت تشریفاتی و نه در انتهای هر پروژه، بلکه از همان ابتدا و نیز پس از انجام هر یک از فازهای اجرائی پروژه مهندسی به صورت میدانی و با تاکید بر روش ارزیابی مشارکتی روستایی (P.R.A.Participatory Rural Appraisal )  انجام می‌شود. چنین پروژه‌های اجتماعی به منظور شناخت تاثیرات مثبت و منفی پروژه های مهندسی بر جامعه محلی، سنجش میزان رضایت جامعه محلی، برنامه‌ریزی با اهداف توسعه اجتماعی - اقتصادی – فرهنگی و میزان مشارکت جامعه محلی است. گزارش پیشرو، حاصل یکی از پروژه‌های مطالعات اجتماعی– اقتصادی– فرهنگی شرکت ریوتینتو در گینه است که در فصل دوم قرار دارد و گزارش اوان نیز در فصل سوم این کتاب آمده است.

منیژه مقصودی، دانشگاه تهران 


"در جهانی که با تغییرات طوفانی همراه است، ما نیاز به راه‌های نو و جدیدی برای یادگیری و هستی داریم..... امور آنچنان به سرعت تغییر می‌کند که ما به سوی نوآوری و کشف امور بر‌می‌آئیم و یاد می‌گیریم که بهتر یاد بگیریم و بنظر می‌رسد که ما نیاز داریم که خلاقیت مداوم، نوآوری و انطباق را با هم ترکیب کنیم."(Chambers Richards, 2003)

فهرست مطالب
مقدمه    
فصل اول         
روش تحقیق ارزیابی مشارکتی روستایی         
روش ارزیابی مشارکتی روستایی    
ویژگی‌های مشترک بین روش‌های تحقیق کمی و کیفی    
نقد و انتقاد بر روش‌های تحقیق کمی و کیفی    
روش‌های مشارکتی    
زمینه های فعال شدن اطلاع‌رسان‌ها    
تکنیک‌ها و روش‌هایی جهت فعال نمودن اطلاع‌رسان‌ها    
مجموعه‌ای از نکات کلیدی در روش ارزیابی مشارکتی روستایی    
لیست برخی از تکنیک‌های تحقیق    
9 اصل اخلاقی در میدان تحقیق باتاکید بر روش ارزیابی مشارکتی روستایی    
تنوع روش‌های مشارکتی    
فرایند 3 اصل کلیدی در روش ارزیابی مشارکتی روستایی    
معرفی برخی از تکنیکهای انجام شده در میدان تحقیق    
نقشه اجتماعی    
نقشه منابع طبیعی    
تکنیک ویژگی‌های معتمدین محل یا ریش سفیدها    
تکنیک جمع‌آوری اطلاعات گیس چرمه‌‏ها    
جدول شماره 2:  گیس چرمه هادر یک روستا         
فصل دوم         
گزارشی از پروژه سی‌ماندو         
(Simandou Social Baseline- 2003)- ترجمه         
1- مقدمه    
1-1- محدودیت‌ها    
2- روش‏شناسی    
1-2- نقطه نظرات عمومی    
2-2- روش‌های مورد استفاده    
1-2-2- اجرای کارگاه ها در روستا    
1-1-2-2- نقشه اجتماعی روستا    
2-1-2-2- تکنیک خط سیر زمانی    
3-1-2-2- تکنیک نقشه زمین‌های روستا و منابع طبیعی مورد استفاده روستا    
4-1-2-2- تکنیک چه مواد خوراکی و غیر خوراکی به هر خانه می‌آید؟    
5-1-2-2- تکنیک چه افرادی به روستا میآیند؟    
6-1-2-2- تکنیک واردات و صادرات    
7-1-2-2- تکنیک تقویم فعالیتهای فصلی    
8-1-2-2- تکنیک تقویم فعالیت 24 ساعته (یک شبانه روز)    
9-1-2-2- تکنیک درخت مشکلات    
10-1-2-2- تکنیک رتبه‌بندی سطح رفاه    
2-2-2- سفر میدانی به روستا    
1-2-2-2- جلسات عمومی روستا    
3-2-2- مصاحبه‌های نیمه ساختاریافته با روستاییان    
نجارها    
معلم‌های مدرسه    
داد و ستد و معامله‌ها    
مسئول خانه بهداشت    
زنان فعال در روستا    
کارگران بومی شرکت ریوتینیو در روستا    
4-2-2- مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته با مسئولان دولتی    
مسئول خانه بهداشت    
مسئول آموزش و پرورش    
مسئولان حوزه کشاورزی    
3-2- تسهیل‌گری در جلسه‌های بحث‌وگفتگوی بعدازظهر- در دوره دوم جلسات (23 می سال 2003)    
برنامه‌ریزی و اعمال سیاست مورد رضایت مردم روستا ها در باره اشتغال    
3. نتایج مطالعات پایه‏ای    
1-3- ارتباط بین دولت محلی و روستاها    
1-1-3- آموزش    
2-1-3- بهداشت    
3-1-3- آب    
4-1-3- توسعه کشاورزی    
5-1-3- مالیات    
حداقل مالیات    
6-1-3- اداره منابع جنگلها و آب    
7-1-3- امنیت (پلیس/ ژاندارم)    
8-1-3- برنامه یاری رسانی جوامع روستایی    
2-3- ارتباط روستا و سایر سازمان‏ها و نهادها    
1-2-3- یک سازمان غیردولتی قلابی    
2-2-3- شرکت بهره‌برداری از منابع جنگلی [هیزم شکن]    
3-2-3- شرکتی که مدرسه را میسازد.    
3-3- سطوح قدرت در روستا    
4-3- جنسیت    
5-3- قوانین مربوط به تقسیم زمین و استفاده از آن    
1-5-3- قوانین عرفی در سطح روستا    
2-5-3- نزاع و اختلاف بر سر زمین    
6-3- اطلاعات پایه‌ای روستا    
1-6-3- کشاورزی    
2-6-3- منابع طبیعی که مورد بهره‌بردای روستاییان است    
1-2-6-3- شکار    
3-6-3- سطح رفاه مردم    
7-3- اطلاعات پایه‏ای روستا: روستاهای مورد نظر    
1-7-3- روستای موری‌بادو    
1-1-7-3- خط سیر زمانی    
2-1-7-3- جمعیت روستا    
جمعیت روستا    
تغییرات جمعیت در طول زمان    
3-1-7-3- تاسیسات روستا    
ساخت روستا    
مدرسه    
تخمین نرخ تحصیلات    
آب    
چاه    
حوضچه    
بهداشت    
داد و ستد ـ خرید و فروش    
مسجد    
مراکز تفریحی    
خانه جوانان    
زمین فوتبال    
بازار    
مسکن    
مراکز ارتباط جمعی، برق    
4-1-7-3- سازمان‏های روستا    
سازمان جوانان    
5-1-7-3- موارد استفاده مزارع و منابع طبیعی    
تحلیل‌گران: زنان روستای موری‌بادو    
مرتع    
منابع طبیعی    
مصالح ساختمانی    
مکان‌های قربانی    
6-1-7-3- چه چیز هایی به هر خانه میآید؟    
حجم محصولات کشاورزی و محصولات منابع طبیعی و محصولات نیمه صنعتی    
تحلیل‌گران:  زنان روستایی    
7-1-7-3- سطح رفاه    
8-1-7-3- مسائل روستا    
تسهیل‌گران: گروهی از زنان و مردان جوان روستای موری‌بادو    
9-1-7-3- فعالیت 24 ساعته زنان    
2-7-3- روستای مافین‌دو    
1-2-7-3- تاریخچه روستای مافین‌دو    
2-2-7-3- جمعیت روستا    
3-2-7-3- روستا و تاسیسات آن    
مدرسه    
آب    
چاه    
چاه بزرگ    
بهداشت    
دادو ستد    
4-2-7-3- سازمان های روستا    
نقش زنان در این سازمان‌ها:    
5-2-7-3- زمین‌های کشاورزی    
6-2-7-3- نمودار سطح رفاه روستا    
3-7-3- روستای باناکورو    
1-3-7-3- تاریخچه روستای باناکورو    
تغییرات ناشی از پروژه سی‌ماندو    
2-3-7-3- جمعیت    
3-3-7-3- روستا و تاسیسات آن    
مدرسه    
آب    
چاه    
حوضچه    
بهداشت    
مسکن    
4-3-7-3- سازمان های روستا    
سازمان‌های زنان    
5-3-7-3- موارد  استفاده از زمین‌های روستا و  منابع طبیعی    
6-3-7-3- آمار سطح رفاه    
7-3-7-3- جدول فعالیت زنان در طی 24 ساعت    
4-7-3- سایر روستاها و مناطق زیرکشت در بخش شرقی    
1-4-7-3- روستای کوتیلا    
2-4-7-3- روستای سیاتورو    
3-4-7-3- روستای واتافردو    
تاریخچه کوتاهی از روستا    
اقتصاد روستا    
صادرات    
تاسیسات روستا    
4-4-7-3- روستای فوما    
5-7-3- روستاهای ناحیه غربی سی‌ماندو    
1-5-7-3- روستای لامادوگو    
امکانات روستا    
کشاورزی    
2-5-7-3- روستای اورونو    
3-5-7-3- روستای ماندو    
تاسیسات روستا    
جمعیت روستا    
تاریخ مختصر روستا    
4-5-7-3- روستای تراولا    
6-7-3- ارتباط بین روستاها    
1-6-7-3- روستای موری‌بادو: صادرات و واردات    
2-6-7-3- صادرات و واردات به روستای مافین‌دو    
3-6-7-3- صادرات و واردات به روستای باناکورو    
8-3- جلسه عمومی در روستا    
9-3- تاثیرات پروژه سی‌ماندو    
1-9-3- داستان کوتاه حضور پروژه سی‌ماندو در  منطقه    
2-9-3- تاثیرات پروژه سی‌ماندو    
وجود جاده خوب نتایج متعددی دارد:    
3-9-3- ظرفیت تأثیرات    
1-3-9-3- چشم انداز آینده (6 ماه آینده)    
4- نتیجه‌گیری    
1-4- یافته‌های اصلی    
1-1-4- امرار معاش    
2-4- خلاصه‌ای از مقایسه ویژگی‌های روستاها    
3-4- شناخت توانایی های افراد محلی    
4-4- نشانه‌های تغییر    
5-4- سئوال های باقی مانده و پاسخ داده نشده و سئوال های طرح نشده    
5. توصیه‌ها و قدمهای بعدی    
6. ضمائم    
1-6- برنامه‌ریزی جامع    
2-6- لیست جلسه‌‏ها و افراد مصاحبه شونده    
1-2-6- جدول کارگاهها و جلسات گروهی    
2-2-6- لیست مصاحبه‌های فردی    
3-6- اطلاعات رسمی    
1-3-6- جمعیت    
2-3-6- دامداری    
4-6- قیمت محصول پایه‌ای در موری‌بادو، ماه می 2003    
فصل سوم         
اجرای روش ارزیابی مشارکتی روستائی در ایران         
مطالعه موردی، چهار روستا در منطقه "اوان"        
رشد روش‌های تحقیق    
روستاهای منطقه اُوان    
مسئله مورد تحقیق    
اهداف پژوهش    
جامعه مورد مطالعه و نحوه برقراری ارتباط با گروه هدف    
برخی از ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی روستای اُوان    
جمعیت    
امکانات آموزشی    
فعالیت های اجتماعی روستا    
اشتغال    
صنایع دستی    
روش شناسی    
“روش ارزیابی مشارکتی روستائی” چگونه آغاز شد؟    
طرح روش "ارزیابی مشارکتی روستایی" از وراء یک تحقیق موردی    
1- تحلیل نهادهای مختلف در ارتباط با روستا از دیدگاه جمعی از اهالی    
2- تحلیل عمده‏ترین مشکلات در روستای اوان    
3- مشکلات کشاورزی    
4- مشکلات اهالی روستا    
5- تحلیل جدول مشکلات روستا    
6- تعاونی باید چه فعالیت‌هایی را انجام دهد    
7- تحلیل جدول فعالیت‌های تعاونی    
8- سوالات کلیدی برای تشکیل تعاونی    
9- سؤالات کلیدی برای تشکیل تعاونی    
10- ارایه برنامه کوتاه مدت و عملی    
1- ارائه برنامه‌های کوتاه‌مدت و عملی از سوی خانوارهای روستایی    
نتیجه گیری    
ضمایم    
نمایه    
فهرست منابع