معنای پول در مناسک و دین

شایسته مدنی

نظریه‌های تمایز کارکردی در جوامع صنعتی تبیین مرتبطی ارائه می‌کنند که حاکی از تحلیل نقش عمده‌ی نهادهای دینی در جامعه است. این بحث با کار اثرگذار امیل دورکیم، اشکال ابتدایی زندگی دینی و از دهه‌ی 1960 که دیدگاه کارکردگرایانه نگرش غالب در جامعه‌شناسی شده بود آغاز شد. کارکردگرایان تاکید می‌کنند که دین صرفا دستگاهی متشکل از اعتقادات و باورها نیست (آنطور که وبر اظهار می‌دارد)؛

بلکه همچنین دستگاهی از کنش‌ها شامل مناسک رسمی و مراسم نمادین برای مشخص کردن گذر از مراحل مهم زندگی، تولد، ازدواج، مرگ و نیز جشن‌های موسمی است. به عقیده‌ی دورکیم این مناسک با حفظ همبستگی و انسجام اجتماعی، حفظ نظم و ثبات و از اینرو ایجاد منافع جمعی، کارکرد اساسی برای جامعه دارند. دورکیم دلیل می‌آورد که جوامع صنعتی با تمایز کارکردی مشخص می‌شوند، جوامعی که در آنها اهل فن و سازمان‌های تخصصی مسئولیت مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و پرورش، کنترل اجتماعی، سیاست و رفاه را به عهده گرفتند، یعنی غالب وظایفی که در اروپای غربی منحصرا توسط راهبان، کشیشان و کلیساهای محلی انجام میشد در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با گسترش دولت رفاه در اروپا،  سازمان‌های غیر انتفاعی و خیریه‌ی مذهبی که مخارجشان در قرون وسطی داوطلبانه تامین میشد – نوانخانه‌ها، پرورشگاه‌ها و آسایشگاه‌ها – از میان رفتند. رشد دولت رفاه موجب تاسیس مدارس دولتی، مراکز بهداشت و درمان دولتی، شبکه‌های خدمات رفاهی برای کمک به بیکاران، سالخوردگان و فقرا شد. دورکیم با آشکار کردن نقش‌های اجتماعی عمده‌ی سازمان‌های دینی، پیش‌بینی می‌کند که پسماند نقش‌های اخلاقی و روحانی این سازمانها، جدای از تشریفات رسمی تولد، ازدواج و مرگ و برگزاری مراسم تعطیلات خاص به تدریج از میان خواهد رفت (اینگلهارت، 1387: 26).

مصاحبه‌شوندگان معنای پول در مناسک و دین را به صورت؛ "خیرات"، "عاقبت به خیری" و "برکت" توصیف کرده‌اند. بیان اینگونه‌ی معنای پول ارتباطی به دینداری مصاحبه‌شوندگان نداشت. برخی از مصاحبه‌شوندگان که از نظر شاخص‌های ظاهری دیندار بودند، صحبت از حلال و حرام بودن پول نکردند و در بین پاسخگویان کسانی بودند که علی‌رغم نداشتن شاخص‌های دینداری از عاقبت به خیری و برکت پول صحبت کردند.

یکی از مصاحبه‌شوندگان خیرات را با داشتن شأن مذهبی یکسان میداند و میگوید: «وقتی پول داشته باشی و بخواهی سفره‌های مذهبی برگزار کنی یا خیرات کنی، یا تاسوعا و عاشورا دوستانت را دور هم جمع کنی، نیاز به پول است و از جهت اجتماعی و مذهبی وجه‌ی خوبی دارد.»

یکی از مصاحبه‌شوندگان که به تازگی پدرش را از دست داده بود در خصوص "عاقبت به خیری" می‌گوید: «بابام که فوت کرده بود حدود 4000 نفر توی مراسمش بودند. نمی‌دونم اون دنیایی هست یا نه، ولی میدیدم چقدر همه برایش ناراحت هستند... باید دید چه چیزی مهم است. درست است که بابای من اشتباه زیاد داشت ولی خوب زندگی کرد. دست به خیر بود و بریز و بپاش داشت. عاقبت به خیری یعنی همین، یعنی وقتی تو میروی چهار نفر بگویند خدا رحمتش کند تا اینکه لعنت بفرستن. او با رفتارش اعتبار کسب کرد».

پاسخگویی درباره‌ی "برکت" می‌گوید: «مدتی است که پولی را در بانک گذاشتیم و سودش را می‌گیریم، تمام مدت ناراحت هستم که این حلال است یا نه؟ از طرف دیگر توانایی کار کردن با این پول را نداریم، آن هم در این شرایط اقتصادی. سود پول را هر ماه میگیرم اما با اکراه. قبلا این پول‌ها حرام بود و خوردن نداشت. الان همه عادت کرده‌اند.به نظرم این پولها برکت ندارد و زندگی را بی‌برکت کرده است.»

زنانی که تجربه‌ی عاقبت به خیری و ارتباط آن را با پول بیان کردند، دیگرانی را الگوی این عاقبت به خیری در اطراف خود داشتند. حضور هزاران نفر در مراسم تدفین فردی که عمر خود را صرف کمک کردن به دیگران کرده بود، نمونه‌ای از این عاقبت به خیری است.

خیرات و کسب ثواب ناشی از آن از نظر برخی از زنان، شیوه‌ای بود که به کمک آن شخص هم آرامش روحی پیدا میکند و هم یادی از افرادی می‌کند که از این دنیا رفته‌اند. زنانی که شاغل بودند، خیرات برای والدین‌شان، از پول خودشان بود و عقیده داشتند به این طریق نیازی نیست که بابت خیراتی که می‌کنند از همسرشان کسب تکلیف کنند.

وقتی درآمدی که بدست می‌آید با تلاش و کار همراه باشد، برکت داشته و در جای بهتری هزینه می‌شود. زنانی که از برکت پول صحبت کردند، کسانی بودند که وضعیت مالی‌شان بهتر شده و آن را نتیجه‌ی خواست خدا می‌دانستند.

بخشی از زنان این پژوهش جنبه‌ی معنوی این پول را مد نظر قرار داده و معانی‌ای همچون؛ خیرات، عاقبت به خیری و برکت را معانی پول دانستند. این زنان در واقع به پول جنبه‌ی الوهی بخشیده و معانی آن را در خدا جستجو کرده و آن را وسیله‌ی تقرب به خدا تلقی کرده‌اند. زنی که به سبب اعتقاداتش وارد کارهایی چون احسان، نیکی، انفاق در راه خدا می‌گردد، هرگونه افزایش دارایی‌اش را به سبب همین اعمالش و از سوی خدا دانسته و آن را عاقبت به خیری و آرامش ابدی می‌داند. در نتیجه از سخنان بخشی از این زنان می‌توان نتیجه گرفت که پول اگرچه پای در زمین دارد، اما دستش بر آسمان است.

اما برخی دیگر از زنان این پژوهش نگاه دیگری به این موضوع داشته و تنها به دلایل اعتقادی به شکل دینی پول توجه نکرده‌اند، بلکه با مشاهده‌ی تحسین شدن افراد خیّر و نیکوکار، برای کسب وجهه‌ی اجتماعی به خیرات و انفاق روی آورده بودند.

معنای دینی پول در این پژوهش، از دو مقوله ناشی می‌شود؛ خدا و مردم. بخشی از زنان پول را با عبارت‌هایی همچون برکت، فرو فرستاده از سوی خدا می‌دانستند و بخش دیگری از زنان با عبارت‌هایی همچون؛ خیرات، پول را وسیله‌ای برای رسیدن به خدا می‌دانستند.