گورستان و باورهای دینی درشهر سوخته

زهرا اسدی خانوکی

مقدمه: پیش از آغاز کاوشهای شهر سوخته ،بسیاری از باستان شناسان معتقد بودند که مهم ترین مراکز فرهنگی و تمدنی در میان رودان و جنوب غربی ایران واقع شده بودند ،ولی امروزه با کشفیات شهر سوخته و سایر محوطه های باستانی مهمی همچون تل ابلیس و تپه یحیی و شهداد تغییراتی کلی در نظریات ایشان حاصل شده است و شهر سوخته را از مهم ترین مرکز استقرار و در حقیقت مرکز اجتماعی ،اقتصادی و فرهنگی تمام منطقه در طی هزاره های سوم و دوم پ.م در آورده است. 

شهر سوخته کجاست ؟

شهر سوخته نام سلسله تپه های چسبیده و گسترده ای به ارتفاع 12 تا 18 متر ، که جهت این تپه ها از شمال به جنوب و طول آنها 2220 متر با پهنای 1090 متر است شیب این تپه ها از سوی مشرق به سوی مغرب است و در پایین آن گورستان شهر قرار دارد مساحت این شهر 151 هکتار است که در 56 کیلومتری راه زابل و زاهدان قرار گرفته است . نام امروزی شهر سوخته نامی جدید است و به نظر نمی رسد که پیشینه آن از حدود 150 تا200 سال باشد . از آن جایی که این شهر دست و کم طی دو مرحله از تاریخ خود دچار آتش سوزی بزرگی شده ، سطح آن سوخته و آثار خاکستر و سوختگی در جای جای آن دیده می شود و به این سبب از سوی مردم محل با نام شهر سوخته خوانده شده است.

موقعیت گورستان در شهر سوخته

گورستان این شهر در بخش جنوب غربی شهر ، خارج از محل مسکونی قرار گرفته و در سطح آن برخلاف منطقه مسکونی ،هیچ گونه آثار مادی فرهنگی دیده نمی شود .یکی از نکات مهم و قابل توجه که هر بیننده ای را در گورستان شهر سوخته به فکر وا می دارد جدا از تفاوت های معماری گور آداب تدفین است که به صورت های گوناگون در جهات مختلف و در حالت های متفاوت از هم ،دیده شده اند

آداب تدفین

قرار گرفتن اسکلت بر روی کتف راست ،چپ،تاقباز و یا در حالت دًمر و وارونه که مسلما بازگو کننده و پیام آور نکته هایی در آداب و باور های اعتقادی است ،خود به تنهایی یک مورد قابل تامل است قرارگرفتن دست ها،پاها و زوایای بین آن ها ، به نظر می رسد که حامل پیام های بسیاری از دنیای شهر سوخته هستند .در بررسی هایی که در این شهر به عمل آمده با یک شناخت کلی از انواع تدفین آن ها را بر اساس جنسیت و سن تفکیک کرده اند همچنین به صورت دیگر این یافته ها را بر اساس جنسیت و مرفولوژی جمجمه ها مورد سنجش قرار داده اند تا شاید از این طریق به تحلیلی نو دست پیدا کنند

آنچه که با استناد به کاوش های باستان شناسی به عنوان روش تدفین و یا آداب تدفین در دوره های پیش از تاریخ به آن اشاره شده است تدفین با پاهای جمع شده یا در اصطلاح تدفین های جنینی است این نامگذاری حالت نوزاد در درون رحم مادر را تداعی می کند.

شهر سوخته با تعداد انواع تدفین نشان داده است که آداب تدفین در عصر مفرغ نیز بسیار متنوع بوده است در این شهر کهن علاوه بر تدفین های جنینی اشکال گوناگون و متفاوتی از تدفین ها ثبت شده است در شناسایی آداب تدفین در شهر سوخته به امتداد تنه فوقانی در جهت جغرافیایی، جهت صورت ، جهت بالا تنه ،جهت پایین تنه ، طرز قرار گرفتن دست ها و پاها و زوایای بین آن ها فاصله زانو از اندام و فاصله پاشنه پاها از لگن توجه شده است .

اجساد مردگان شهر سوخته را با پارچه می پوشانیده اند جنس پارچه های استفاده شده برای پوشش مردان خشن تر از پارچه های زنانه است و موی سر برخی از زنان به طور استثنایی و به سبب قرار گرفتن در زیر قشری از نمک به طور شگفت آوری تا به امروز باقی مانده است

تدفین اجساد در این شهر به صورت انفرادی بوده است اما با این حال گورهایی نیز دیده شده اند که در داخل آنان دو اسکلت وجود داشته اند اما به نظر نمی آید که این گورها از نوع گورهای گروهی که در موندیگاگ دیده شده است باشند برای مثال گور شماره 112 نمونه ای از گورهای دو نفره است که مدفون شدگان در آن را یک بچه نا بالغ و یک زن سی ساله تشکیل می دهند که صورت به صورت خوابانده شده اند

خصوصیات گورستان

یکی از خصوصیات گورستان شهر سوخته را می توان همسان نبودن گورهای آن دانست  اختلافات اساسی بین قبور به شرح ذیل است .

1. موقعیت و جهت اسکلت ها :اجساد معمولا به پلوی راست یا چپ خوابانده می شدند زانوهای آنان خم و جمع شده و معمولا به طرف صورت کشیده شده اند گاهی اوقات جسد با انحنای کمی در زانوها ، به پشت خوابانده شده است .
2. شکل و جهت و انواع گورها :تا کنون پنج نوع گور متفاوت شناسایی شده که عبارتند از: گودالهای ساده ،گودالهای دو بخشی ،گودالهای سردابه ای ،سرداب های کاذب و قبور خشتی

انواع قبور   

الف) گودالهای ساده: این گونه گورها از نظر شکل خارجی قبور دارای شکل منظمی نیستند و به شکل های چهار گوشه ،راست گوشه و گاهی نزدیک به دایره پدیدار می شوند از این گورها یک بار و به ندرت دو بار استفاده می شده است و گاهی هم پیش می آمده که دو جسد را با هم در یکی از این گورها جای می داده اند که در این صورت اغلب یکی از این اجساد متعلق به کودکان بوده است.

ب)گودالهای دو بخشی : از نظر کلی شبیه به گودالهای ساده هستند اما شکل خارجی آن ها نزدیک به دایره

است اکثر این قبور در لایه سنگریزی قرار دارند و به وسیله تیغه ای متشکل از یک تا پنج خشت به دو بخش تقسیم شده اند اسکلت ها معمولا در بخش شمالی قبر و بخش جنوبی یا خالی است و یا بخشی از اشیای تدفینی را در بردارد در یکی از قبرها اسکلت یک بره به همراه اسکلت انسانی دفن شده بوده است این قبرها از نظر اندازه بزرگتر بوده و معمولا یک اسکلت و به ندرت دو اسکلت داشته است .

ج)قبور سردابه ای: گورها به صورت یک چاله زیر زمینی بیضی شکل در یک طرف کنده شده اند این دخمه یا چاله ها 180 سانتی متر گودی دارند در صورتی که عمق طرف دیگر این سردابه ها 120 سانتی متر تجاوز نمی کند بخش ورودی گورها با یک دیوار خشتی پوشانده شده است که خشتهای به کار برده شده درآن ها شبیه به خشتهای به کار برده در گودالهای دو بخشی است زمانی که در ورودی گور را با این خشتها می بست اند بخش دیگر یا دوم آن خالی می مانده است در تعدادی از این گورها که دوبار مورد استفاده قرار گرفته بودند بقایای اسکلت اولی و قدیمی تر را جمع کرده در این سردابه خالی دومی جای می داده اند سپس جسد جدید را در داخل گور اصلی جای می داده اند . اشیای تدفینی بیشتر در قسمت پایینی قسمت ورودی جای داده می شده اند

د)قبور سردابه ای یا سردابه ای کاذب: تفاوت این قبور با سردابه ای حقیقی در آن است که در اینجا به عوض ساختن سردابه ، ابتدا یک گودال معمولی می کنده اند سپس در یک طرف آن با خشت اتاقکی می ساخته اند . بقیه امور مربوط به تدفین و غیره شبیه قبور سردباه ای بوده است

هـ)قبور خشتی : تعدادشان نادر است شکل هندسی چهار گوشه است دیوارها با یک رشته خشت پوشیده شده است و مساحت داخل آنها به حدود 5/3 متر مربع می ریده است گور شماره 18 بزرگترن این گورها به شمار می رود و 120 سانتی متر و 210 سانتی متر طول و 70 سانتی متر عرض دارد این قبر  با استفاده از دو ردیف خشت ساخته شده و دیواره داخلی آن نیز با اندودی پوشانده شده است این قبر متعلق به مرد 50 ساله ای است که پیرترین نمونه انسانی است که در شهر سوخته پیدا شده است.

اشیا در قبور

اشیاء سفالی اصلی‌ ترین موادی هستند که تقریباً در همه گورها وجود دارند در کنار این دسته از اشیاء، هدایای دیگری ساخته شده از سنگ، چوب، پارچه در قبور دیده می ‌شود.

در تعدادی از قبرها، آثار پارچه در روی بدن اجساد مردگان دیده می‌شود. پارچه ‌ها به سه شکل گوناگون در گورها دیده می‌شود:

1-به صورت کفن ،که مرده‌ها را در آن می‌پیچیده‌اند؛

2 -به شکل لباس زیر انداز و رو انداز؛

3 -کف گور فرش شده و مرده را با لباس در آن می‌گذاشتند.

کشف مهرهای استوانه‌ای و مسطح نشان از بالابودن اقتصاد ساکنان شهر سوخته دارد.البته بیشتر مهرها در گورهای زنان شهرسوخته یافت شده که نشان می‌دهد اقتصاد این شهر در آن زمان در اختیار این قشر بوده است.

با کشف دو سبد حصیری در گورستان شهر سوخته در کنار گور دختر جوانی مشخص شد سبدها از جنس حصیری با استفاده از نی‌های دریاچه هامون بافته شده‌اند و به طور کامل سالم است. این دو سبد یا زنبیل تنها نمونه‌های واقعی در هزاره سوم قبل از میلاد است و در داخل این سبدها توده پارچه‌ای بسیار ظریف سوخته و نیز یک کیسه چرمی پیدا شده است. باستان شناسان دلیل سالم ماندن سبدهای حصیری در گورستان شهرسوخته را خاک مناسب و شرایط آب و هوایی این محوطه ذکر کرده اند .

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد . مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6705 مصنوعی بوده است . همین مطالعات نشان می دهند که زیر طاق ابروی زن مذکو آثار آبسه دیده می شود. به علت طول زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده است آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی آن مشهود است . جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده است هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایشهای بعدی موکول شده است اما به نظر می رسد که چشم مزبور از جنس قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده است ساخته شده است . در روی این چشم مصنوعی ریز ترین مویرگهای داخل کره چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر طراحی شده اند مردمک چشم در وسط طراحی شده و جز از آن تعدادی خطوط موازی که تقیربا یک لوزی را تشکیل می دهدند در پیرامون مردمک دیده می شود از دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی جهت نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم استفاده می شده است . بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد زن مزبور دارای سنی بین 25 تا 30 سال بوده و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است . اشیاء پیدا شده در این قبر دو قسمتی عبارت بوده اند از ظرفهای سفالی ، مهرهای تزیینی ، یک کیسه جرمی و یک آینه مفرقی . قدمت این قبر و چشم مصنوعی به حدود 2800 سال بیش از میلاد و 4800 سال پیش از این می رسد .

از گور باستانی موسوم به شماره 761 کهن ترین تخته نرد جهان به همراه 60 مهره ی آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.

این تخته نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه است.

نتیجه گیری

بر اساس آنچه در گورها پیدا شده است، آن ها به زندگی بعد از مرگ اعتقاد داشته اند اما پی به وجود خدای واحد و یکتا نبرده بودند و این طبیعی است. آن ها عناصر طبیعت را هم نمی پرستیدند. گاو را ستایش می کردند و نور را هم به اعتباری می ستودند آنها جهت صورت و چشمان مرده را به سمت خورشید قرار می دادند. پس می شود گفت انسان ها در شهر سوخته عقیده و باور های دینی داشته اند .

منابع

1-سید سجادی ،سید منصور-1390-شهر سوخته-تهران-دفتر پژوهشهای فرهنگی

2-فروزانفر،فرزاد-1388-گزارش های شهر سوخته3(کاوش در گورستان مطالعات انسان شناسی1387-1376 )-تهران-اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان

3- سید سجادی،سید منصور-1386-گزارش های شهر سوخته1 (کوش در گورستان1379-1376 )-تهران-اداره کل امور فرهنگی

4-سید سجادی،سید منصور-1374-باستان شناسی و تاریخ بلوچستان-تهران-سازمان میراث فرهنگی کشور

5-ویکی پدیا

ایمیل:[e-mail]