"امر روزمره در جامعه پسا انقلابی"

جبار رحمانی

"امر روزمره در جامعه پسا انقلابی"  موضوعی است که جامعه شناسی ایرانی، تاکنون کمتر بدان پرداخته و در میان جامعه شناسان نیز تمایل اندکی به مطالعه عمیق آن وجود دارد. این موضوع،‌ عنوان اثر دکتر عباس کاظمی است که در نمایشگاه کتاب به بازار ارائه شد. به نظر میرسد فهم این کتاب مستلزم نگاهی به وضعیت مطالعات فرهنگی در ایران است. مطالعات فرهنگی در ایران،‌ سرنوشت خاصی برای خودش داشته است. این علم میان رشته ای که از دل سنت جامعه شناسی سربرآورد،‌ واکنشی بود به رویکرد انتزاعی و کلان نگر جامعه شناسی در فهم مسائل جامعه ایران. مطالعات فرهنگی تلاش می کند زندگی را در جریان واقعی آن و در سطحی خرد بررسی کند. از این منظر آنچه اهمیت دارد،‌ تاکید بر جزییاتی در زندگی است که در وهله اول شاید چندان جذابیتی برای توجه از جانب محققان را نداشته باشد،‌ اما مطالعات فرهنگی تلاش می کند مسائل بزرگ را در مکان های کوچک و موضوعات به ظاهر کوچک نشان دهد. این خصیصه تا حدی شبیه به تجربه تحولات علم تاریخ در دوره مدرن است. تلاشی که علم تاریخ مدرن داشته ،‌خروج از سنت درباری تاریخ نگاری بود که از بالا و از جانب صاحبان قدرت به روایت تاریخ  می پرداخت. در حالی که تاریخ نگاری مدرن در خرد ترین سطح نیز فرآیندهای کلان تاریخ را جستجو می کند و نشان میدهد.

این تحول ناشی از مطالعات فرهنگی در سنت جامعه شناسی ایران،‌ تاحدی منجر به نوعی وضعیت میان رشته ای در علوم اجتماعی ایران شد. کلیشه های بیهوده و تهی ای که در علوم اجتماعی ایرانی تفکیک های تصنعی و مضحکی را میان جامعه شناسی،‌ انسانشناسی،‌ روانشناسی،‌و... ایجاد کرده بود و همه این رشته ها به مثابه یک قبیله بسته عمل میکردند و از همه مهمتر توهمی که نسبت به نژاد برتر جامعه شناسان در میان قبایل علمی علوم اجتماعی دانشگاه های ایرانی وجود داشت،‌در نهایت منجر به حیات جزیره ای شاخه های علوم اجتماعی در ایران شده بود. ظهور مطالعات فرهنگی به نوبه خود تلاشی بود برای خروج از این قبیله گرایی علمی و مهمتر از همه پیوند خوردن با جریان زندگی و فرهنگ در خردترین سطح آن.

مطالعات فرهنگی، ‌بیش از آنکه به جامعه شناسی نزدیک باشد،  به انسانشناسی نزدیک است. از لحاظ روش شناسی،‌ بیش از همه تاکیدش بر مردمنگاری است. هرچند از جهت نام و رسم روش نظریه مبنایی با نام انگلیسی گراندد تئوری بیشتر مد شده است. اما کارهای جدی این رشته از لحاظ روشی در رهیافت های مردمنگارانه قرار میگیرند تا گراندد. برای توصیف دقیق زندگی مردم، مطالعات فرهنگی از لحاظ روش شناسی در اشکال کامل خود به رویکردهای مردمنگارانه نزدیک شده است. محوریت یافتن روشهای کیفی و تاکید بر تجربه زیسته منجر به اهمیت یافتن مشاهده مشارکتی در فهم، ‌توصیف و تفسیر واقعیت های فرهنگی و اجتماعی شد. در ایران، مطالعات فرهنگی که شکل اصلاح شده جامعه شناسی ایرانی است،‌ عملا تجربه مردمنگارانه را مبنای تحلیل و تبیین جامعه و فرهنگ قرار داده است. این تحول روش شناختی هم ارز و همجهت با تحول دیگری بود که در این رشته رخ داد: تاکید بر امر روزمره. امر روزمره که پیشتر در سنت های نخبه گرایانه و بالادستی جامعه شناسی،‌نه جدی گرفته می شد و نه ارزش پژوهش داشت،‌به مرکز توجه محققان بدل شد. امور جزیی و اشیایی که به کمک آنها زندگی روزمره را پر میکردیم،‌ اهمیت علمی خاصی پیدا کردند و جامعه و فرهنگ ایرانی از قبل این امور مورد بررسی قرار گرفت. کتاب کاظمی از این منظر نقطه عطفی برای این نوع مطالعات مدعی رویکرد جامعه شناختی در باب زندگی ایرانی از منظری مردمنگارانه است.

آنچه که در این میان اهمیت دارد‌ نظریه پردازی کلان در باب جامعه ایرانی از خلال این امور ریز و روزمره است که هنوز در آغاز راه خودش است. فاضلی در کتاب تجربه تجدد(1393 نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی)،‌ تلاش کرد از منظری انسانشناختی،‌ مدرن شدن جامعه ایرانی را در همین سطوح خرد مانند مسجد، ‌خانه، ‌شب یلدا،‌ چهارشنبه سوری و رستوران و... بررسی کند و تجربه ایرانی از تجدد را از طریق همین جزییات نشان دهد. کتاب او تلاشی بود که مساله سنت و تجدد را به شیوه ای دیگر و از خلال زندگی مردم و در واقعیت جاری جامعه نشان داد. او تلاش کرد از دوگانه سنت وتجدد در مباحث جامعه ایران فراتر رود و نشان دهد که مردم به شیوه ای خلاقانه عناصر جدید را می پذیرند یا عناصر از قبل موجود را استفاده جدیدی می کنند تا بتوانند صورتبندی امروزینی از فرهنگ خودشان ایجاد کنند. لذا تجربه تجدد نه لزوما با عناصر جدید، ‌که از دل تجربه ای جدید از عناصر قبلی هم می تواند شکل بگیرد. در امتداد این رویکرد جدید کتاب عباس کاظمی با عنوان "امر روزمره در جامعه پسا انقلابی" سربرآورده است.

کتاب امر روزمره در جامعه پساانقلابی،‌ توصیف و تحلیلی مردمنگارانه از فرهنگ ایرانی است. این کتاب که نسبت به کتابهای پیشین، نوآوری های بسیاری دارد،‌ نه تنها توجه خاصی به امر روزمره داشته است،‌بلکه دوگانه اسطوره ای سنت و مدرن را رها کرده و زندگی را در شکل جاری آن مورد توجه قرار داده و از خلال توصیفاتش نه تجدد،‌ بلکه تحولات زندگی و عاملیت مردم در برساخت زندگی از میانه ساختارهای کلان را نشان میدهد. این کتاب روایتی است از انقلاب زندگی روزمره در دل تفکر انقلابی ساختارهای کلان سیاسی. البته این پیشتر در کارهای اریک بوتل در باب فرهنگ شهادت در ایران به  تفصیل مورد بحث قرار گرفته است (گزارشی از پژوهش او با عنوان "به سوی قرائتی نو از شهادت" در مجله نامه پژوهش، شماره 9 منتشر شده و اصل پژوهش به زبان فرانسوی است)،‌ البته تاکید بوتل بر خرده فرهنگ رزمندگان است.

در کتاب "امر روزمره در جامعه پساانقلابی کاظمی با بینشی مردمنگارنه تلاش دارد "توصیفی فربه" از زندگی مردم ایران در چهار دهه اخیر بدهد. او خودش محور نظری بحث کتاب را ذیل زندگی اجتماعی و فرهنگی اشیا قرار میدهد. تلاش او نشان دادن زندگی و فرهنگ ایرانیان از خلال تمرکز بر اشیایی است که نه تنها بازنمای زندگی مردم هستند،‌بلکه عاملیت خاص خود در این زندگی دارند. به همین دلیل کتاب کاظمی،‌علاوه بر نوآوری ای که در رویکردهای پژوهشی اش داشته،‌ باب جدیدی را نیز در مطالعات جامعه ایرانی باز کرده است: مطالعه جامعه از خلال اشیا.

کتاب در سه بخش تنظیم شده است:‌ بخش اول،‌مباحث نظری است و فرهنگ امر مادی و زندگی روزمره را بحث کرده است. در این بخش به توضیح و تبیین این رویکرد نظری نسبتا جدید در ایران پرداخته است. بخش دوم،‌ زندگی سیاسی اشیار را در ایران انقلابی بررسی کرده است. او تاریخ فرهنگی جامعه ایران پسا انقلابی را از خلال پیکان،‌ تجربه صف و زندگی کوپنی، نقاشی ‌دیوارها،‌ ویدیو،‌ لباسهای جین و کراوات نشان میدهد. هرکدام از این اشیا به خوبی زندگی سیاسی و اقتصادی مردم ایران و حیات فرهنگی آنها را نشان میدهند. او نشان میدهد که این اشیا چگونه در تعاملی دیالکتیکی با زندگی مردم هم متاثر از آن هستند و هم بر آن تاثیر می گذارند. بر سر هرکدام از این اشیا،‌ نزاعی دائمی هست: نزاع میان امر اراده قدرت حاکم و اراده زندگی مردم؛ شاید هم به تعبیری دیگر،‌ نزاع میان زندگی والا و زندگی زیبا (ص88). هرکدام سعی میکنند عاملیت خود را برای ساماندهی زندگی و اشیا داشته باشند. این نزاع و تمایل به تصاحب زندگی،‌ در نهایت منجر به شکست یکی در برابر دیگری منجر نشده است، ‌بلکه جریان خلاقانه،‌ پویا و متکثری از معنا و نظام های چندصدایی را در جامعه ایجاد کرده است. به همین دلیل این اشیا نه تنها در یک زمان معانی مختلفی دارند،‌ بلکه در طی زمان نیز عمیقا دچار تحول معنا میشوند. مهمتر از همه آنست که چگونه برخی از این اشیا مانند پیکان منطق عمیق و ماندگاری را در زندگی ایرانی  ایجاد میکنند. به همین دلیل کاظمی از استعاره هایی مانند جامعه پیکانی برای نشان دادن اهمیت و اثرگذاری این اشیا در صورتبندی جامعه ایرانی استفاده میکند.

در بخش سوم کتاب،‌ با عنوان جامعه پسا انقلابی، کاظمی ‌به تحولات کلیدی فرهنگ و جامعه ایرانی اشاره میکند. گذار از جامعه انقلابی به جامعه مصرفی، ‌یا موضوعات دیگری مانند خانه،‌ زندگی زیرزمینی،‌ کنکور،‌شادی، اینستاگرام و... هرکدام روایتی از زندگی و تحولات آن هستند. و در نهایت در بخش ضمیمه،‌ با عنوان "تصویر انقلاب" به موضوعات مختلفی از جمله پیرزن دستفروش خیابان شانزده آذر تهران،‌ ابژه های نسلی و بیلبورد گاج در میدان انقلاب پرداخته است.

کتاب "حرفی از جنس زمان" است که مخاطب آن نه تنها اصحاب علوم اجتماعی بلکه همه علاقه مندان به مباحث فرهنگی و اجتماعی هستند. زبان ساده و البته بسیار دقیق کتاب در توصیف و تفسیر دقیق پدیده ها سبب شده در عین تخصصی بودن،  قابلیت عامی برای فهم داشته باشد."امر روزمره در جامعه پسا انقلابی" که حاصل یادداشت های مولف محترم در طی چندین سال است، بیانگر تلاش مولف برای ایجاد نگاهی جدید به جامعه است. به همین دلیل کتاب مجبور شده است با کلیشه های فراوانی در مطالعات اجتماعی ایران مواجه شود،‌کلیشه هایی که با ایجاد ساختارهای دوگانه ای از مفاهیم،‌پاسخ از پیش آماده ای را به بسیاری از مسائل جامعه ایران داشته و دارند: سنت/ تجدد،‌ جامعه سنتی/جامعه در حال گذار، امر قدیمی/امر نو و... . این کتاب ار می توان تحولی جدی در سنت مطالعات جامعه شناختی ایران دانست،‌تحولی که هم در وجه نظری،‌ هم در وجه روش شناختی و هم در در زمینه میدان پژوهشی بسیار جدی و موثر خواهند بود. البته یک دوگانه در کتاب حضور جدی دارد: دستگاه ایدئولوژیک حکومت/ مردم. این دوگانه به نوعی کتاب را به همان کلان نگری های جامعه شناسی رایج نزدیک کرده است. در در زندگی نامه اشیا، ‌این دوگانه دائما جستجو میشود. نزاع میان قدرت رسمی و قدرت زندگی عامه‌ در سراسر کتاب دیده میشود. هرچند در برخی مواضع مولف تلاش کرده چندصدایی بودن را نشان بدهد،‌ اما این تلاشهای موضعی در نهایت ذیل سایه دوگانه "رسمی حکومتی/ غیر رسمی مردمی" به نفع مدل درک جامعه ای دو صدایی (صدای مردم/صدای حکومت) به حاشیه رانده شده است؛ ‌در نتیجه تنوع قشربندی های جامعه ایرانی در بازی با این نظام های معنایی و اشیا تا حدی نادیده گرفته شده است. به همین دلیل منطق فرهنگی امر روزمره انقلابی در میان اقلیت ها، خرده فرهنگ های حاشیه ای و حتی خرده فرهنگ های شهری و رستایی و عشایری در یک کلیت مفهومی به نام "جامعه ایرانی" ادغام می شود. در حالیکه این جامعه ایرانی،‌عملا همان جامعه تهرانی و در عام ترین تفسیر،‌جامعه کلانشهرهای ایرانی است. به همین دلیل کتاب حسب ضرورت نوعی تعمیم تهران به کل ایران را در بطن خود داشته و دارد و در هیچ کجای متن هم اشاره دقیقی به این تعمیم (که الزامی لفظی است یا مدعایی محتوایی) نشده است. در تحلیل ها هم نوعی انتساب تحمیلی منطق زندگی ای که محقق آن را ذیل مفهوم زندگی والا تعریف میکند، به حکومت وجود دارد. گویی در انتخاب این منطق عاملیتی برای حاملان آن وجود ندارد و عاملیت مردمی فقط در نفی قدرت دیده میشود. در حالیکه نمی توان مدعی شد آنهایی که همسو با جریان حکومت، زندگی مورد نظر آن را انتخاب کرده اند و برساخته اند، عاملیت ندارند. البته قصد کتاب نیز به گونه  ای است که این دوگانه تعمدا حفظ شده است. زیرا کتاب یک توصیف ساده نیست، ‌بلکه توصیفی انتقادی است و شاید به عبارت دقیق تر بتوان گفت یک توصیف خودانتقادی است،‌تا جامعه ایرانی بتواند از منظر رویکردهای جدید نه تنها خودش را بازشناسی کند،‌بلکه به روندهای فرهنگی واجتماعی خودش از خلال اشیایی که پیشتر آنها را جدی نمی گرفت،‌خودآگاهی انتقادی پیدا کند. لذا کتاب‌،‌آینه ای است در پیش چشم مردم ایران،‌ تا بازی روزگاران خویش را در آن ببینند. کتاب از این منظر،‌ روایتی است از نزاعی دائمی میان مردم و قدرت برای کسب حق زندگی. در این میان امور مختلف می توانند دلالت ها و معانی متنوعی پیدا کنند،‌ گاه امری انقلابی شوند و گاه امری در برابر آن. گاه یک یاغی شیطانی باشند و گاه یک غول اهلی شده. البته روی دیگر کتاب هم بیانگر آنست که نه تنها انسانها بلکه اشیا هم به دنبال کسب حق حیات خودشان هستند،‌ آنها آنقدر هم که به نظر میرسد منفعل ننشسته اند که انسانها به آنها چه میکنند. اشیا هم به نوبه خود عاملیتی جدی در برساخت زندگی و معنای آن برای مردم داشته و دارند. قطعا جامعه ایرانی پسا انقلابی در نبود پیکان و ویدئو و جین،‌به گونه ای دیگر می شد. پس این اشیا آنقدر هم ساکت و بی دست و پا نیستند.

 

کتاب را میتوان چرخشی کلیدی در علوم اجتماعی ایران دانست: هم از جهت نوآوری در رویکرد و منظر جدید آن و هم از لحاظ پیوند خوردن با زندگی روزمره و واقعت زندگی در ملموس ترین وجه آن. هرچند این کتاب به دلیل منطق یادداشت نویسی که در در پس آن وجود داشته هنوز به کمال‌آنچه که در سنت مردمنگاری به نام "توصیف فربه" شناخته می شود،‌نرسیده است، اما از جهت طرح این رویکرد جدید نیز قابل تقدیر است. کتاب کاظمی بیانگر تلاش یک محقق برجسته علوم اجتماعی است که نظریه پردازی درباب جامعه ایرانی را با تجربه زیسته محققانه در آن تلفیق کرده و "حرفی از جنس زمان" برای مخاطبان زده است.

این کتاب در نمایشگاه کتاب امسال توسط نشر فرهنگ جاوید به بازار ارائه شد. مشخصات کتاب شناختی آن اینست:

کاظمی،‌عباس (1395)‌ امر روزمره در جامعه پسا انقلابی،‌ تهران: فرهنگ جاوید.