اطاقِ نوجوان؛ دگردیسیِ یک «تبعیدگاه»

منیژه غزنویان

خانم جو کرافت در تحلیل اطاق نوجوان به عنوان یکی از بخش‌های فضای خانگی که به خوبی ویژگی‌های فرهنگی دوره بلوغ را منعکس می‌کند از ویژگی‌های مختلفی نام می‌برد. از جمله اینکه اطاق خواب نوجوان، نماد بارز اشتیاق او به «محرمانگی» و فضاهای پوشیده به منظور کشف و فهم بدن خود است. همچنین مفهوم «بازی» در اطاق نوجوان، از مقوله‌ای جسمانی و بیرونی به مقوله‌ای ذهنی، انتزاعی و درونی تغییر می‌یابد و خود هویت، موضوع اصلی بازی‌های او می‌شود. سومین ویژگی مورد اشاره او درباره این فضا، تغییر معنایی اساسی آن نسبت به اطاق دوران کودکی و تبدیل شدنش به حصار یا غلافی امن برای کناره‌گیری‌های خودخواسته نوجوان از قواعد و ریتم معمول زندگی خانوادگیش است. او در این‌باره می‌گوید:

"واقعا ما تصور می‌کنیم چه اتفاقی در اطاق‌های خواب‌ نوجوان می‌افتد؟ اطاق‌های خواب بچه‌ها بیشتر گیج‌کننده یا ترکیبی از فعالیت‌های بازی و خواب در کنار هم به نظر می‌رسند. به طور معمول، یک اطاق آرمانی برای یک کودک- با جنسیتی که به واسطه رنگ‌ها تداعی می‌شود، اسباب‌بازی‎های ملایم و تصاویری خاطره‌انگیز از کتاب‌های کودکانه- تصاویر آرزوهای والدین را برای ساکنان آن در بردارد که انتظار می‌رود شیرین، آرام و خواب‌آلود باشند. این انگیزه کنترل داشتن بر قلمرو خواب (ناحیه‌ای که بچه‌ها اغلب در آن برای رسیدن به مرحله ناهشیاری آماده می‌شوند) به طوری قوی در توصیف «باری»[1] از خانم دارلینگ با عنوان «منظم کردن ذهن بچه‌هایش» زمانی که آن‌ها خواب هستند قید شده است:

«خانم دارلینگ زمانی که داشت ذهن کودکانش را منظم می‌کرد ابتدا به پیتر گوش می‌داد. این رسم شبانه هر مادر خوبی است که پس از خوابیدن فرزندش، ذهن او را بازرسی کند و چیزها را به صورت مرتب برای صبح فردا در جای مخصوصشان قرار دهد، چیزهایی که در طول روز سرگردان هستند... وقتی صبح شما بیدار می‌شوید احساسات بیهودگی و شرارتی که با شما به رختخواب آمده بودند مرتب شده و در کف ذهن شما جای گرفته‌اند و در بالای آن به به صورتی زیبا و آشکار، افکار زیباتر شما گسترده شده و شما آماده پذیرش آن‌ها هستید.»

نظارتی که بر روی فضای خانگی کودک توسط والدین اعمال می‌شود، می‌تواند به این معنا باشد که اطاق خواب دقیقا نقطه مقابل بازی است، جایی که وقتی فرمان رفتن به آن به شما داده می‌شود به معنای ممنوعیت بازی است. موریس سنداک[2] در اثر خود با عنوان «جایی که وحشی‌ها هستند» به وضوح از کارکرد نمادین اطاق خواب تحت عنوان «نماد فضاییِ مجازات یا تبعید» صحبت می‌کند. در داستان سنداک، مکس[3] به خاطر  شیطنتی که می‌کند بدون هیچ شامی به اطاقش فرستاده می‌شود. راوی این تصویر کتاب، در میان نویسندگان مجموعه کتاب‌های ادبیات کودک، فرد مشهوری است. او ایده اطاق خواب را نه تنها به عنوان مکان راحتی بلکه همچنین به عنوان مکان دگردیسیِ تخیلی طرح می‌کند: «همان شب در اطاق مکس، یک جنگل، رشد کرد و رشد کرد و رشد کرد تا سقف اطاق را از درخت انگور پوشاند و دیوارها جهان پیرامونش شدند.» اساسا چنین دگردیسی‌هایی نیازمند فضای خانگی راحتی برای بچه هستند. بعد از ماجراهای اطاق خوابش، مکس به ناحیه خانگی گسترده‌تر برمی‌گردد، «جایی که شام منتظر اوست و هنوز گرم است.»

در هر حال، اطاق‌های خواب نوجوانی، چندان راحت با این بازگشت به نظم متعارفِ خانگی ارتباط ندارند. در عوض، به نظر می‌رسد که دارای کشمکش‌های عجیب و غریبی با زندگی خانوادگی باشند. آن‌ها مکانی برای تبعید نبوده بلکه مکان محرومیت‌های خودسرانه‌اند، یا شاید حتی مخفی‌گاه. به عبارت دیگر، اطاق‌های خواب نوجوانی، به عنوان مناطق نسبتا حفاظت‌شده در برابر قواعد بزرگسالان، همچنین اعلامیه‌های تمایز، هویت‌های تشخص‌یافتهِ در تعارض با گفتمان همبستگی خانواده هسته‌ای مشخص می‌شوند. به هر حال، کلیشه‌هایی که در تجهیزات فرعی یک اطاق خواب نوجوانی دیده می‌شود شامل پوستر، موسیقی بلند و لباس‌های کثیف است که عموما نشانه‌هایی از بیان خود تلقی می‌شوند. علی‌رغم این موضوع و یا شاید به دلیل پیوندهای آن‌، با تردید و تجربیات عصبی، می‌توان این طور استدلال کرد که اطاق‌های خواب نوجوانی می‎توانند مکان‌هایی برای کاوش و خلاقیت و جایی باشند که هویت، خودش موضوعی برای یک بازی است."

باید در نظر داشت که مثال کرافت درباره مفهوم فرستادن کودک به اطاق خود به عنوان تیپی از «تبعید»، طبیعتا یک مسئله فرهنگی است و الزاما در همه بافت‌ها این چنین درک و تفسیر نمی‌شود. با این حال، طرد (exclusion) یک مفهوم جدی است و در گروه‌های جماعتی کوچک بسیار معنادار. این مفهوم از طرد را می‌توان در سطحی دیگر و در درون حوزه خانواده نیز مطرح کرد که بحث کرافت بیشتر به آن اشاره دارد و فرستادن کودک به اطاقش به عنوان یک تبعید، بخشی از فرآیند طرد شدن از جمع و وانهادنش در تنهایی به منظور مجازات اوست. کرافت در این بحث نشان می‌دهد که چون با جمع بودن (در اینجا جمع خانوادگی) در این دوره ارزش خود را تاحدودی از دست می‌دهد بنابراین تنهایی نیز مفهوم دیگری می‌یابد. این دگردیسی در حوزه روانی و اجتماعی، خود را در حوزه فضایی نیز با تغییر موقعیت و مفهوم اطاق خواب و عکس‌العمل افراد نسبت به آن نشان می‌دهد.

نوجوانی، دوران سرکشی و ساخت هویت‌های شخصی در افراد است، دورانی که فرد می‌بایست استقلال را به عنوان یک لازمه بقا در زندگی اجتماعی، به صورتی جدی تمرین کرده و خودش را ورای همه قواعد و شکل‌های روانی و اجتماعی اطراف، آن طور که دوست دارد و می‌پسندد، بسازد. این، کاری گاه عمیقا انقلابی است و نظم، ارزش‌ها و ساختار حاکم بر خانه را به چالش می‌طلبد و حتی می‌تواند باعث بروز تنش‌هایی بین نوجوان و والدینش یا سایر اعضای خانواده شود. کرافت می‌گوید در چنین وضعیتی، اطاق شخصی نوجوان، کارکردی مهم پیدا می‌کند و درواقع، پیله‌ایست که به او اجازه می‌دهد در داخل حریم خانه و تاحدودی تحت حمایت و نظارت این ساختار بتواند دگردیسی لازمه سنش را انجام داده و گذار بلوغ را طی کند. از این جهت، جایگاهی ویژه دارد. فضایی که فقدان یا مناسب نبودن آن می‌تواند فرد را به خارج از خانه جذب کرده و با تهدیدهای جدی‌تری مواجه سازد.

به راستی پرسش مهمی است که در تجربیات خانه‌های قدیم که تملک فرزندان بر فضاهای خانگی، مانند امروز آن، الگوی رایج نبوده تجربه نوجوانی چه‌طور گذرانده می‌شده است؟ البته خود کرافت در ابتدای بحثش تاکید می‌کند که حتی درک ما از نوجوانی، مقوله‌ای فرهنگی و بنابراین وابسته به زمان و مکان است. به عبارت دیگر احتمالا این تغییر معنای نوجوانی بوده که باعث تغییر تقسیم فضا و نحوه مالکیت و مدیریت آن شده است. روی هم رفته، این بحثی است که مطالعات تاریخی انسان‌شناسانه دقیقی در حوزه فضای خانگی را می‌طلبد.

منبع:

بخش داخل "کوتیشن" در این یادداشت، ترجمه صفحات 215-214 مقاله کرافت با عنوان «عمری با حسرت، پشت در اطاق خواب: فضای نوجوانی و ساخت‌های هویت‌های خصوصی» از کتاب  «خانه ما: بازنمایی فضای خانگی در فرهنگ مدرن» است؛ کتابی که به صورت مشترک توسط جو کرافت و جری اسمیت ویراستاری شده است.

 

سایر یادداشت‌ها از همین مجموعه:

^{_{خانه، نوجوان و اشتیاق محرمانگیخانه، اطاق و بازی نوجوانی}}  

ایمیل نویسنده:  [e-mail]

 

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393
http://www.anthropology.ir/node/22280
 

 

دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.
کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007

 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07

 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان

[1]   J.M. Barrie جیمز ماتیو بری، رمان‌نویس و نمایشنامه‌نویس اسکاتلندی (1937-1860)

[2]   Maurice Bernard Sendak، نویسنده آمریکایی و تصویرگر ادبیات کودکان (2012- 1928)

[3] Max