لویی ترول یلمزلف، یک نگاه اجمالی

ف. گرگرسن برگردان محمدامین شاکری

 یادداشت مترجم: این نوشته‌ی مختصر ترجمه‌ای است از مدخل “Hjelmslev, Luis Trolle”  در «دانش‌نامه‌ی زبان‌ها و زبان‌شناسی» دانشگاه آکسفورد. هرچند که در این سطور اندک تقریباً هیچ سخنی از چیستی آرای یلمزلف به میان نمی‌آید، با این حال مطالعه‌ی آن، در شرایط فقدان متون گلوسم‌شناختی در زبان فارسی، خالی از لطف نخواهد بود. 

 

لویی ترول یلمزلف، پسر ریاضی‌دان برجسته‌ی دانمارکی، در 3 اکتبر 1899 در شهر کپنهاگ متولد شد. وی «فیلولوژی تطبیقی»[1] را تحت لوای هولگر پدرسن[2] (1953-1867) آموخت و در سال 1923 مدرک فوق‌لیسانس خود را اخذ نمود. پس از گذراندن یک سال در پراگ، به پاریس عزیمت کرد و همان‌جا، طی سال‌های 1926 و 1927، بخش اعظم نخستین اثرش اصول دستور عمومی [Principes de grammaire généraleI] (1928) را به‌نگارش درآورد. او رساله‌ی دکترای خود را با موضوع «تغییرات آوایی زبان لیتوانیایی» و در سیاقی سنتی نگاشت، و سپس در سال 1934 در دانشگاه اُرهوس[3] به‌عنوان «دانشیار فیلولوژی تطبیقی» مشغول به‌کار شد، صرفاً با این هدف که بتواند در آینده جانشین هولگر پدرسون شود و کرسی «استاد فیلولوژی تطبیقی» را در دانشگاه کپنهاگ تصاحب کند (1937). وی علیرغم پیشنهاد‌های تملق‌آمیز بسیار از سوی دانشگاه‌های بزرگ خارج از دانمارک، تمام باقی عمرش را در کپنهاگ گذراند، و به انجام سفرهای علمی متعدد، بالاخص پس از جنگ جهانی دوم، بسنده کرد.

او در سال‌های اولیه‌ی کارش فعالیت فوق‌العاده چشمگیر و مطالعات بسیار گسترده‌ای داشت، اما در پی آسیبی که به‌واسطه‌ی یک بیماری مغزی بر وی وارد شد، به‌تدریج توان‌اش رو به کاهش نهاد. می‌توان گفت که با شروع گسترش بیماری، فعالیت‌اش در دهه‌ی 1950 تا حد زیادی کند شد و در پنج سال پایانی عمرش تلخ‌ترین ساعت‌ها را برایش به‌همراه آورد. وی در 30 مه 1965 چشم از جهان فروبست.

یلمزلف تحصیلات‌اش را در فیلولوژی تطبیقی به انجام رسانید، اما آن‌چه او بدان شهره است سهم عمده‌اش در پیشبرد جنبش ساختارگرایی‌ست. او مدعی شد که ایده‌های سوسور را در مسیری پی می‌گیرد که تا آن زمان هیچ کس آن را در نیافته بود. وی در مخالفت با «مکتب پراگ»[4] بر این باور بود که نظریه‌ی زبانی بایستی صرفاً بر صورت[5] متمرکز شود، و این که تمایز بین صورت و جوهر[6] برای چنین نظریه‌ای امری ضروری محسوب می‌گردد. او نظریه‌ی زبان خویش را، که با نام «گلوسم‌شناسی[7]» مشهور است، در همکاری نزدیکی با هانس یورگن اولدال[8] (1957-1907) پروراند. مهمترین آثار یلمزلف عبارت‌اند از: جستاری در باب نظریه‌ی مورفم‌ها [یا تکواژها] [Essai d’une théorie des morphèmes] (1936)، تمهیداتی بر نظریه‌ی زبان [Omkring Sprogteoriens Grundlieggelse] (1943، ترجمه به زبان انگلیسی تحت عنوان Prolegomena to a theory of language توسط فرانسیس ج. ویتفیلد[9])، فعل و جمله‌ی اسمیه [Le verbe et la phrase nominale] (1948)، چینه‌بندی زبان [یا لانگاژ] [La stratification du langage] در نشریه‌ی Word (1954)، و کتابی که پس از مرگ‌اش تحت عنوان چکیده‌ی نظریه‌ی زبان [Résumé of a theory of language] (1977، ترجمه و ویرایش توسط فرانسیس ج. ویتفیلد) منتشر شد.

یلمزلف تأثیر بسیار شگرفی بر زبان‌شناسی دانمارکی گذاشت، اما فرای آن تاثیرات‌اش به‌طور ویژه بر ساختارگرایان فرانسوی، و بالاخص مکتب معناشناسی یا نشانه‌شناسی ساختارگرای گرماس، بسیار چشمگیر است.

ویژگی منحصربفرد نظریه‌ی یلمزلف و تأثیرات عمده‌ی او، به این امر برمی‌گردد که دغدغه‌ی اساسی‌اش پایه‌ریزی نظریه‌ی زبانی است که هم زبان‌شناسی را به‌مثابه‌ی رشته‌ی علمی مرکزی در نظر بگیرد، چنان که در نظریه (همان‌گونه که در کتاب تمهیدات آمده) قلمرو «صورت» تحت اختیار زبان‌شناسی قرار گیرد و همین «صورت» اصل حاکم بر «جهان به‌مثابه‌ی یک کل» باشد ، و هم این که هردوی «صورت» و «جوهر» بایستی (همان‌گونه که در مقاله‌ی چینه‌بندی آمده) به‌واسطه‌ی یک نظریه‌ی زبانیِ جبریِ[10] به‌غایت انتزاعی و به‌سختی صورت‌بندی‌شده تحت بررسی قرار گیرند. این نظرگاه دوم با نسخه‌ی اولدال از گلوسم‌شناسی قرابت بیشتری دارد.

در دهه‌ی 1980، بار دیگر آثار یلمزلف علایقی را برانگیخت، یکی از آن جهت که او بر مطالعه‌ی زبان در چارچوب نشانه‌شناختی گسترده‌تر تأکید و اصرار می‌ورزید، و دیگر بدین دلیل که دوران چامسکیایی در اروپا دیگر تقریباً به‌سر آمده بود.[11] آثار یلمزلف برای تمام مخاطبان فرانسوی‌خوان به‌راحتی در دسترس است (جستارهای زبان‌شناختی [Essais linguistiques] 1959، جستارهای زبان‌شناختی 2 [Essais linguistiques II] 1973، جستارهای جدید [Nouveaux essais] 1985)؛ در حالی که خوانندگان انگلیسی و امریکایی می‌توانند از ترجمه‌های قدیمی چند اثر، و نیز کتاب چکیده بهره‌مند شوند. تمام مقالات و مکاتبات منتشرنشده‌ی وی، هم‌اکنون در کتابخانه‌ی سلطنتی کپنهاگ در دسترس هستند.

 

منابع:

Fischer-Jørgensen E (1965). ‘Obituary: Louis Hjelmslev’ AL 9, III–XXII.

Fischer-Jørgensen E (1966). ‘Form and substance in glossematics.’ AL 10, 1–33.

Gregersen F (1991). Sociolingvistikkens (u)mulighed. Copenhagen: Tiderne Skifter.

Rasmussen M (1992). Hjelmslevs sprogteori. Odense: Odense Universitets-forlag.

Siertsema B (1965). A Study of Glossematics (2nd edn.). The Hague: Martinus Nijhoff.

اطلاعات کتاب‌شناختی متن مرجع:

Hjelmslev, Louis Trolle (1899-1965). By Gregersen, Frans. in: Encyclopedia of languages and linguistics. Vol. 5. ed. / Keith Brown. Oxford : Elsevier Science, 2006. p. 360-361.

 

[1] Comparative Philology

[2] Holger Pedersen

[3] Århus

[4] Prague School

[5] form

[6] substance

[7] glossematics

[8] Hans-Jørgen Uldall

[9] Francis J. Whitfield

[10] algebraic

[11] البته باید در تکمله‌ی سخن نویسنده، این نکته را نیز افزود که مطالعات جدی گلوسم‌شناختی از ابتدای قرن بیست‌ویکم و به‌خصوص در سال‌های اخیر به‌طور روزافزون در حال پیگیری است؛ برای نمونه نگاه کنید به آثار سمیر بدیر (Semir Badir) و لورنزو سیگانا (Lorenzo Cigana).