مرز بین جنون و واقعیت

یادداشتی بر مجموعه داستان «تغییر مسیر باد قدغن است» نوشته احمد درخشان

«تغییر مسیر باد غدغن است» نوشته احمد درخشان که کتاب اول این نویسنده است یکی از مجموعه داستان های چاپ نشر افراز است که به تازگی روانه بازار کتاب شده.

احمد درخشان را باید داستان نویسی تجربی دانست. اغلب داستان های این مجموعه تجربه هایی موفق و گاه متوسط هستند. تجربه هایی که گاه به علت عجله نویسنده در پیکربندی داستان ها باعث افت کیفی آنها می شود و گاه نویسنده با خلق موقعیت منحصر به فردی داستانی نوشته است جذاب و خواندنی. در این مقال کوچک به چند داستان این مجموعه نگاهی در حد حوصله این یادداشت خواهیم داشت و تا جایی که بتوانیم سعی خواهیم کرد دغدغه این نویسنده را بیان کرده باشیم.

داستان اول کتاب «صاحبخانه» یکی از داستان های قابل تامل احمد درخشان است که از ایده خوبی برخوردار است، ولی به خاطر عجله نویسنده در اجرای این ایده خوب داستان تبدیل به یک داستان متوسط شده است. مرد و زنی که صاحبخانه قبلی خواسته خانه را تخلیه کنند، خانه کوچکی برای اجاره پیدا کرده اند که از هر نظر برای آنها خانه ایده آلی است و تنها ایرادی که دارد این است که خانه پله ندارد و تمام افراد صاحبخانه برای رفت و آمد به خانه آن ور حیاط باید از اتاق آنها بگذرند. اهل خانه یک کلید اضافی از اتاق آنها دارند و هر وقت که دل شان بخواهد می توانند از اتاق آنها گذشته و به حیاط بروند. مرد به اصرار زن خانه را اجاره می کند.کم کم این زن و مرد مستاجر هستند که پیروز میدان خواهند شد. ایده داستان یک ایده خیلی خوب برای نوشتن یک داستان به یادماندنی است. شخصیت ها به خوبی ساخته شده اند.

نثر پاکیزه و به دور از حشو و زوائد در خوانش داستان خللی وارد نمی کند. ولی نویسنده به جای اینکه کمی حوصله به خرج بدهد و کم کم داستانش را پیش ببرد، داستان با ریتم تندی شروع و به یکباره تمام می شود. شروع و پایان بندی مناسب، داستان را تا حدی سرپا نگه می دارد. ولی مخاطب حرفه یی منتظر است میانه داستان، نویسنده او را تا حد شیفتگی این موقعیت پیش ببرد؛ چیزی که در داستان «تجاوز قانونی» نوشته «کوبه آبه» که داستان «صاحبخانه» نیز تا حدودی شباهت هایی به این داستان دارد، نقطه قوت و اوج داستان است و در داستان «صاحبخانه» دقیقاً نقطه ضعف داستان به شمار می رود. شاید اگر نویسنده روی این موقعیت-همچنان که کوبه آبه این کار را کرده است- تاکید زیادی داشت حال ما با یک داستان خیلی خوب طرف بودیم.

شخصیت های داستان های احمد درخشان گاه به مرز جنون می رسند و کارهایی که از آنها سر می زند صحنه های تکان دهنده یی را به وجود می آورد؛ صحنه هایی که به یاد مخاطب می ماند و کم کم با آن همذات پنداری می کند. نویسنده زندگی پرتلاطم شهری و معادلات پیچیده زندگی در شهرهای بزرگ، سرخوردگی های اجتماعی، ترس از آینده و... را باعث به وجود آمدن چنین دنیایی می داند؛ دنیایی که بی شک ما را به یاد داستان های «کافکا» می اندازد. داستان «تغییر مسیر باد قدغن است» داستان جنون پدر و مادر راوی است؛ پدر و مادری که به مرز پیری رسیده اند و حال نمی خواهند باور کنند دیگر مثل سابق جوان نیستند. مادر مثل زن های جوان آرایش کرده و لباس می پوشد و پدر مانند مردان تازه به دوران رسیده به موهایش روغن می زند و جلوی چشم راوی با هم می رقصند. شاید داستان داستان جنون راوی هم باشد که نمی تواند باور کند پدر و مادر پیرش به این سرعت تغییر شکل داده اند. در داستان «تغییر مسیر باد قدغن است» ما در یک موقعیت گروتسک قرار می گیریم؛ موقعیتی که در عین حال خنده دار و مضحک است ترسناک نیز هست.

می توان گفت اغلب داستان های این مجموعه داستان موقعیت هستند. برای مثال شروع داستان «گمشده» را یک بار با هم مرور می کنیم؛ «یک روز صبح آقای خوش نیت از خواب بیدار شد و دید چهره ندارد.» بی شک هر خواننده یی که آثار کافکا را خوانده باشد با خواندن سطر اول داستان «گمشده» به یاد «مسخ» یکی از شاهکارهای این نویسنده خواهد افتاد. شروع «مسخ» را هم با هم مرور کنیم؛ «یک روز صبح که گرگور زامزا از رویاهای پریشان بیدار شد، دید در رختخوابش به حشره یی غول پیکر مبدل شده است.» حال سوال این است آیا می توان تاثیر گرفتن از نویسندگان بزرگ جهان را ایرادی به نویسنده دانست؟ این قلم اعتقادی به این ایرادها ندارد. متاسفانه در ایران اغلب نویسندگانی که تحت تاثیر نویسندگان بزرگ جهان داستان هایی نوشته اند، متهم به کار غیرخلاقانه می شوند، در صورتی که می توان صدها رمان و هزاران داستان کوتاه را نام برد که تحت تاثیر دیگران نوشته شده اند و جایگاه خاصی در ادبیات جهان دارند.

برای مثال خواننده یی که رمان «گرسنه» اثر کنوت هامسون را مطالعه کرده باشد با کمی تیزهوشی خواهد فهمید این رمان نسخه یی دیگر از رمان «جنایت و مکافات» اثر داستایوفسکی است؛ رمانی که حتی کنوت هامسون با آگاهی کامل دو صفحه از جنایت و مکافات را درون رمان خود گذاشته است و نویسنده این کتاب یکی از نویسندگان بزرگ جهان به حساب می آید و هیچ منتقدی تا جایی که این قلم اطلاع دارد تا به حال ایرادی از این منظر به وی نگرفته است. ولی چیزی که رمان هامسون را روی پای خود نگه داشته است، استراتژی خاص نویسنده در نوشتن این رمان است؛ نگاهی که شاید برخلاف نگاه داستایوفسکی نیز باشد. هامسون در این رمان گرسنگی را دلیلی برای جنایت نمی داند و حتی می توان این گونه گفت که نگاه داستایوفسکی را رد می کند. همین نگاه به مضامین انسانی است که نویسنده یی را از نویسندگان دیگر متمایز می کند. نمی خواهم بگویم این اتفاق در داستان های احمد درخشان به طور کامل افتاده است؛ ولی نویسنده روی این نگاه تاکید داشته است و داستانش را بر اساس این نگاه پیش برده است؛ چیزی که برای نگارنده این سطور مهم است و در اغلب داستان های این مجموعه، نوع نگاه و زاویه دید نویسنده می توان دید. چیزی که رفته رفته می تواند نویسنده را با کنده شدن از فضای نویسندگان دیگر به یک جهان بینی خاص خود برساند.

در داستان «دلهره» نیز مردی که از کار برکنار می شود بالاخره به مرز جنون می رسد و دوست خود را در کافه به ضرب شیشه قلیان می کشد. این داستان که یکی از داستان های خوب کتاب است نقاط ظریف دیگری نیز دارد که می توان به جایگزین شدن «ماشین» به جای نیروی کار انسانی اشاره کرد. می توان گفت هر جا احمد درخشان داستانی را بر اساس طرحی ازپیش تعیین شده نوشته است این داستان ها تا حدودی از کیفیت خوبی برخوردارند و در داستان هایی که به صورت ذهنی نوشته شده اند کیفیت داستان ها یک گام عقب تر از داستان هایی است که در بالا درباره آنها صحبت شد. احمد درخشان با اولین مجموعه داستان خود نشان از یک نویسنده پردغدغه دارد که به مسائل پیرامون خود به طریق نوشتن داستان کوتاه واکنش نشان می دهد و نگاه نقادانه یی به جامعه یی که در آن زندگی می کند، دارد. شاید برای همین است که «فرانک اوکانر» نویسنده کتاب مطرح «صدای تنها» داستان کوتاه را «صدای آدم های تنها» نامگذاری می کند.

یوسف انصاری