سازشناسی فرهنگی موسیقی دستگاهی (3): سازهای زه صدا و هوا صدا

حامد جلیلوند

تصویر: صراحی، شهنواز و شهبانگ از سازهای ابداعی محمدرضا شجریان
در یادداشت پبشین سازهای خودصدا و پوست‌صدای طرح شده در موسیقی ایران فهرست شدند. در ادامه با هدف بررسی تغییرات مجموعه سازهای موسیقی دستگاهی و با سهل‌گیری، فهرستی از سازهای زه‌صدا و و هواصدا ارائه شده است که در تهیه این فهرست از منابع مختلفی از جمله کتاب‌ها، نشریات، مصاحبه‌های مطبوعاتی و سایت‌ها و وبلاگ‌های سازندگان و نوازندگان موسیقی دستگاهی ایران و نیز آثار صوتی و آلبوم‌هایی که به صورت رسمی یا غیر رسمی منتشر شده‌اند، استفاده شده است. شرط فهرست نویسی، وجود دست کم یک سند از نمونه‌های ذکر شده بوده و علاوه بر نام ساز و خانواده آن در ساختار رده‎بندی زاکس- هرن‏بُستل، در صورت امکان نام سازنده و نام استفاده کننده یا معرفی کننده ساز نیز آمده است. همانطور که در نوشیته پیسین نیز آمد این فهرست به هیچ عنوان ادعای بررسی تمامی سازهای استفاده شده و طراحی شده در موسیقی ایران را ندارد بلکه تلاش می‌کند با به تصویر کشیدن تنوعات سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران، راهی برای فهم تحولات آن بیابد.

سازهای زه‌صدا
بخش بزرگی از سازهای موسیقی دستگاهی ایران در این گروه از سازها قرار می‌گیرند و به نظر می‌رسد، تغییرات در این گروه از سازها، نسبت به دیگر گروه‌ها از فراوانی بیشتری برخوردار است. تعداد قابل توجه سازهای ابداعی موجود در این گروه می‌توانند به عنوان شاهدی برای این ادعا باشد.
سازهای زه‌صدا، دسته‌ای از آلات موسیقی هستند که صدا در آن‌ها به دلیل ارتعاش زه یا سیم تولید می‌شود. زه‌صداها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: دسته اول زه‌صداهای ساده که به زیتر نیز معروفند و دسته دوم زه‌صداهای مرکب. سازهای شناخته‌شده ایران مثل تار، سه‌تار، سنتور و کمانچه در این گروه جای دارند. بنابر نظام رده‌یندی زاکس- هورن بوستل دسته بندی این سازها چنین است:

1. زه‌صدا (کوردئوفون / سازهای زهی)
1.1. زه‌صدا‌های ساده، زیترها یا معازف‌ها
1.1.1.  زیترهای میله‌ای (زه‌بند)
1.1.2. زیترهای لوله‌ای
1.1.3. زیترهای کَلَکی (پهن)
1.1.4. زیترهای صفحه‌ای (تخته‌ای)
1.1.5. زیترهای تغاری (توخالی)
1.1.6. زیترهای طوقه‌ای (باقاب)
1.2. زیترهای  مرکب (ترکیبی)
1.2.1. بربط‌ها (لوت)
1.2.2.  چنگ‌ها
1.2.3. چنگ- بربط‌ها (لوت‌های چنگی)
1.3. زه‌صدا‌های رده‌بندی نشده

ارغنون، 314.122، ابداع، محمدرضا شجریان، معرفی شده توسط محمدرضا شجریان
تندر (بم‌ساز)، 314.122،  ابداع، محمدرضا شجریان، معرفی شده توسط محمدرضا شجریان
سنتور، 4-314.122، - ، -
سنتور 10 خرک، 314.122، تغییر، محمدرضا شجریان
سنتور 11 خرک، 314.122، تغییر، محمدرضا شجریان
سنتور 12 خرک، 314.122، تغییر، محسن حراج زاده
سنتور 12 خرکی، 314.122، تغییر، -
سنتور 14 خرک، 314.122، تغییر، -
سنتور 18 خرک، 314.122، تغییر، محسن حراج زاده
سنتور استاندارد شده، 314.122، تغییر، داریوش سالاری
سنتور آلتره، 314.122، خانواده سازی، توحید عباسی
سنتور با قابلیت تغییر کوک مانند قانون، 314.122، تغییر، محمد باقری، دخترش پریچهر باقری با این ساز در کنسرت 19 اردیبهشت 1325 اجرا کرده است.
سنتور باس، 314.122، خانواده سازی، -، در گروه مشکاتیان توسط علیرضا جواهری نواخته می‌شد.
سنتور بیسکویتی، 314.122، تغییر، داریوش سالاری
سنتور چند کوک، 314.122، تغییر، محسن حراج زاده
سنتور دوطرفه، 314.122، تغییر ،داریوش سالاری
سنتور دوطرفه، 314.122، تغییر، صادقی
سنتور کروماتیک، 314.122، تغییر، -
سنتور کروماتیک بم، 314.122، خانواده سازی، -
قانون، 314.122، اشاعه، -
پیانو، 8-314.122، اشاعه، -
فرش، 321.22، ابداع، سیف‌الله شکری
باربد، 321.32، ابداع، محمدرضا شجریان، معرفی شده توسط محمدرضا شجریان
تار (آلتو)، 6-321.321، - ، -
تار باس، 321.32، خانواده سازی، علینقی وزیری
تار سوپرانو، 321.32، خانواده سازی، علینقی وزیری
تار شش سیم، 321.32، تغییر، -
برخی افزودن سیم ششم به تار به درویش‌خان نسبت می‌دهند.
تار مصنوعی، 321.32، تغییر، ؟، کاسه و نقاره از جنس پلاستیک
تار هشت سیم، 321.32، تغییر، رمضان شاهرخ
تنبور، 321.32، اشاعه، حسین علیزاده
تنبور بم (بم‌تنبور)، 321.32، خانواده‌سازی، ؟
تن‌تار، 321.32، ابداع، فریدون حقیقی
قوپوز (ساز عاشیقی)، 321.32، اشاعه (اقوام)، ؟
دل تار (تار بدون کاسه)، 321.32، تغییر، قربان بوستانی
دل‌آرام، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دل‌آویز، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دل‌انگیز، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دل‌انگیز آلتو، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا ژاله
دل‌انگیز باس، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا ژاله
دل‌ربا، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دل‌گشا، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دل‌گشا سل، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا ژاله
دل‌گشا سوپرانو، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا ژاله
دل‌نواز، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
دوتار، 321.32، اشاعه، -
دیوان (باغلاما)، 321.32، اشاعه، -
دیوان دوقلو،  321.32، تغییر، -
رباب، 321.32، اشاعه، -، -
رباب باس (شاه رباب)، 321.32، خانواده‌سازی، ابراهیم قنبری مهر
رباب سوپرانو، 321.32، خانواده‌سازی، ابراهیم قنبری مهر
رسا، 321.32، ابداع، علی طریقت - رضا ناظمی، -
بنابر گفته سازنده، رسا سازی شبیه سه تار است که دارای شش سیم است و وسعت صدایی بین سه تار و عود دارد.
ژابیز، 321.32، ابداع، کورش شکوهی
ژاله (آلتو)، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
ژاله سوپرانو، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا ژاله
ساغر، 321.32، ابداع، محمدرضا شجریان
سبو، 321.32، ابداع، محمدرضا شجریان
سلانه، 321.32، ابداع، سیامک افشاری، معرفی‌شده توسط حسین علیزاده
سه‌تار، 5-321.321، - ، -
سه‌تار افکت (الکترونیک) ، 321.32، الکتریکی سازی، سروش قهرمانلو
سه‌تار الکترونیک، 321.32، الکتریکی سازی، سلمان محمدی
سه‌تار الکترونیک، 321.32، الکتریکی سازی، -
سه‌تار باس (بم)، 321.32، خانواده سازی، - ، مسعود شعاری
سه‌تار حافظ، 321.32، تغییر، حافظ ناظری
سه‌تار زیر، 321.32، خانواده سازی، -
سه‌تار سوپرانو، 321.32، خانواده سازی، - ، نمونه بازسازی شده توسط جمشید ثابت راسخ
سه‌تار سوپرانو، 321.32، خانواده‌سازی، - ، مسعود شعاری
سه‌تار پوستی، 321.32، تغییر، محمد نوایی (عشقی)
سه‌تار کتابی،  321.32، تغییر، -
سه‌تار شب، 321.32، تغییر، حافظ ناظری
سه‌تار شورانگیز،  321.32،  تغییر، ابراهیم قنبری مهر
شاه کمان، 321.32، تغییر، کیهان کلهر
شورانگیز،  321.32،  ابداع، حسین علیزاده
شهرآشوب، 321.32، ابداع، محمدرضا شجریان
شهرآشوب آلتو، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
شهنواز، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
شهبانگ، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
صراحی، 321.32، ابداع، محمدرضا شجریان
صراحی آلتو، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
بم صراحی، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
شاه صراحی، 321.32، خانواده‌سازی، محمدرضا شجریان
عندلیب، 321.32، ابداع، احمد ابراهیمی
فغان، 321.32، ابداع، حمیدرضا آفریده
قیچک باس، 321.32، خانواده سازی، ابراهیم قنبری مهر
قیچک سوپرانو، 321.32، خانواده سازی، ابراهیم قنبری مهر
قیچک، 321.32، اشاعه، ؟
کرشمه، 321.32،  ابداع، محمدرضا شجریان
کمانچه، 321.32، - ، -
کمانچه باس، 321.32، خانواده سازی، ابراهیم قنبری مهر
کمانچه دابلباس، 321.32، خانواده سازی، سیف‌الله شکری
کمانچه سوپرانو، 321.32، خانواده سازی، ابراهیم قنبری مهر
کمانچه کنترباس، 321.32، خانواده سازی، ابراهیم قنبری مهر
کمانچه لاله، 321.32، تغییر، محمدرضا ژاله
مراژ، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
مویه، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
نسیم، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
نغمه، 321.32،  ابداع، محمدرضا ژاله
همای، 321.32، ابداع، محمدرضا ژاله
عود، 6-321.321، اشاعه، ؟
بربت، 6-321.321، احیا، ابراهیم قنبری مهر
بربت الکترونیک، 6-321.321،  الکتریکی‌سازی، جعفر عابدینی
بربت میان‌رودان، 321، احیا، سیف‌الله شکری
مغنی، 32،احیا، عبدالعلی باقری نژاد
گیتار، 321.322، اشاعه، ؟
کنترباس، 71-321.322، اشاعه، ؟
ویولن، 71-321.322، اشاعه، ؟
ویولن آلتو (ویولا)، 71-321.322، اشاعه، ؟
ویولنسل، 71-321.322، اشاعه، ؟
نجوا، 321.32، ابداع، سیف‌الله شکری
چنگ چغامیش، 322.11، احیا، سیف‌الله شکری، 6000 ساله
چنگ قزوین، 322.12، احیا، سیف‌الله شکری
چنگ (نمونه دیگر)، 322.12، احیا، سیف‌الله شکری
چنگ، 322.12، احیا، سیامک مهرداد
چنگ زاویه‌دار، 322.12، احیا، عبدالعلی باقری‌نژاد
هارپ، 322.2، اشاعه، -

سازهای هواصدا
هواصداها سازهایی هستند که تولید صدا در آن‌ها به واسطه برخورد جریان هوا با بخش ویژه‌های از بدنه است. این رده به دو گروه هواصداهای آزاد یا مطلق و هواصداهای غیر مطلق یا همان سازهای بادی به معنای دقیق کلمه تقسیم شده است. شناخته شده‌ترین نمونه‌ی این سازهای در موسیقی دستگاهی ایران نی و در موسیقی اقوام سرنا است. تقسیم‌بندی آن‌ها در ساختار زاکس-هورن بوستل از این قرار است:
1 هواصدا (ایروفون‌ها / سازهای بادی)
1  هواصدا‌های آزاد (مطلق)
1 هواصدا‌های آزاد جابجا کننده
2 هواصدا‌های آزاد قطع کننده (منقطع)
3  هواصدا‌های انفجاری
2  سازهای بادی به معنای دقیق کلمه (غیر مطلق)
1  لبه‌دار یا نای‌ها
2 نای‌های زبانه‌دار
3 شیپورها
3 هواصدا‌های رده‌بندی نشده

بمنای، 42، ابداع، سید قاسم علوی
دوزله (دونی، قشمه)، 422.22، اشاعه، ؟
دونلی، 421.1، اشاعه ، ؟
سرنا، 422.112، اشاعه ، ؟
کرنا، 422.112، اشاعه ، ؟
سروش، 421.11، ابداع، سیف‌الله شکری
شمشال، 421.11، اشاعه، ؟
کرمیل، 4، ؟، ؟
مارنای، 4، ؟، ؟
نفیر، 42، ابداع، سیف‌الله شکری
آکوردئون، 412.132، اشاعه، ؟
نرمه‌نای (بالابان / دودوک)، 421.221.12، اشاعه، ؟
فلوت، 421، اشاعه، ؟
نی‌انبان، 422.1، اشاعه، ؟
نی، 421.11، - ، -
نی کلیددار، 421.11، تغییر، حسین عمومی
نی مصنوعی، 421.11، تغییر، البرز فنایی، بدنه از جنس پلاستیک- تولید انبوه
کلارینت (قره‌نی)، 71-422.211، اشاعه، ؟