آغاز شهرنشینی در ایران

زهرا عرب مؤذن

دکتر یوسف مجیدزاده، باستان شناس به نام ایرانی با گرایش دوران پیش از تاریخی است که مقطع دکتری را در دانشگاه شیکاگو با پایان نامه دکترایش با نام «باستان شناسی گرایش پیش از تاریخ و تمدن بین النهرین» در سال 1355 ه.ش. به پایان رسانید. وی سابقه ی تدریس در گروه آموزشی باستان شناسی و تاریخ هنر دانشگاه تهران و کاوش های پیوسته در محوطه های باستانی تپه قبرستان دشت قزوین، تپه ازبکی در دشت تهران و البته جیرفت کرمان را در پرونده ی باستان شناسانه اش دارد.

مجید زاده، یوسف،1368 ، چاپ دوم 1389، تهران» مرکز نشر دانشگاهی1368 آغاز شهرنشینی در ایران

دکتر یوسف مجیدزاده، باستان شناس به نام ایرانی با گرایش دوران پیش از تاریخی است که مقطع دکتری را در دانشگاه شیکاگو با پایان نامه دکترایش با نام «باستان شناسی گرایش پیش از تاریخ و تمدن بین النهرین» در سال 1355 ه.ش. به پایان رسانید. وی سابقه ی تدریس در گروه آموزشی باستان شناسی و تاریخ هنر دانشگاه تهران و کاوش های پیوسته در محوطه های باستانی تپه قبرستان دشت قزوین، تپه ازبکی در دشت تهران و البته جیرفت کرمان را در پرونده ی باستان شناسانه اش دارد. وی مطالعات پیش از تاریخی اش را با تاکید بر دوران آغاز تاریخی و شروع پیچیدگی جوامع در قالب چندین کتاب و مقاله از جمله کتابهای تاریخ و تمدن ایلام (1370 ه.ش.) و تاریخ و تمدن بین النهرین (1376 و 1379 ه.ش.) منتشر کرده است (که هر دو بنا بر زمینه ی مطالعاتی وی و گرایش نظری او از معنای تمدن، آغاز شهرنشینی است). دامنه ی پژوهشهای ایشان در خصوص پیچیدگی و رشد شهرهای آغازین منجر به نگارش و چاپ کتابی چون آغاز شهرنشینی در ایران گردید که حتی هم اکنون کمتر کتابی (در زبان فارسی) از آن فراتر رفته است و این خود بیانگر اهمیت کتابی است که در این نوشته معرفی می-شود.
کتاب آغاز شهرنشینی در ایران تلفیقی است از نظریات نظریه پردازان با مکاتب و تفکرات گوناگون پیرامون موضوع شهرنشینی و تشکیلات لازم برای شکل گیری توسعه آن. در واقع نویسنده کوشش کرده تا با گرد هم آوردن عقاید و نظر های انسان شناسان، جامعه شناسان و باستان شناسان به نام جهان، گستره ای از عقاید را کنار هم قرار داده و با مقایسه آنها به نتیجه-گیری و انتخاب بهترین آنها دست یابد.  منابع و نظراتی که در کتاب مورد بررسی قرار گرفته عمدتا مربوط به دهه ی 1930 تا 1980 هستند و با توجه به اینکه چاپ کتاب در سال 1368 (حدودا 1989) بوده است، از نظریات جدیدتر مرتبط با این موضوع، استفاده نشده است. اما به رغم فاصله ی زمانی تا کنون کتاب همچنان جایگاه مهمی در مجموعه ی نوشتار باستان-شناسی ایران دارد.
خواننده با نگاهی به فهرست کتاب درمی یابد که نویسنده سعی کرده تمام عوامل و موضوعات مرتبط با آغاز شهرنشینی را در تقابل با یکدیگر قرار داده و درجه ی محتمل بودن آن ها را با هم مقایسه می کند. نویسنده در فصل اول کتاب به معرفی مفهوم شهر پرداخته و زندگی شهری را لازمۀ تمدن می داند. در تعریف شهر مستقیما از نظر ابن خلدون (فیلسوف قرن 14م.) استفاده کرده اما در توصیف ویژگی های شناخت شهر (در تلاشی برای استفادۀ همه جانبه از نظریات مطرح زمان)، ابتدا عوامل دهگانه چایلد را جداگانه برشمرده و تعریف کرده، سپس با مطرح کردن نظریات دانشمندان شوروی به مخالفت با برخی نظریات چایلد برخواسته است. البته وی نظریات مارکسیستی را هم کاملا تایید نکرده، خصوصا دربارۀ تخصص و جامعه ی متخصص و تقسم بندی جامعه به سه طبقه آن را نقد می کند. مجیدزاده در نهایت هیچ کدام از نظریات را کاملا تایید نکرده، جایگاه مشاهده کننده بی طرف را برای خود حفظ می کند.
در فصل دوم موسوم به رشد جمعیت، دکتر مجیدزاده مجددا به دیدگاه چایلد بازگشته و بحث را با علل پیدایش و تولید غذا و نقش تغذیه در افزایش جمعیت آغاز می کند. موضوع بحث این بار متمرکز بر دوران شهرنشینی نیست و محدوده ای از آغاز نوسنگی و علل به وجود آمدن مازاد محصول غذایی را شامل می شود تا سرانجام نظر بوسرآپ دانمارکی را در خصوص ارتباط رشد جمعیت و میزان بازدهی در امر کشاورزی را پی می گیرد. وی با بیان پنج شیوۀ پیشنهادی کشاورزی و تایید نظریه بوسرآپ، دگرگونیها و پیشرفت در کشاورزی را ناشی از فشاری میداند که بر اثر رشد جمعیت به جامعه وارد شده است.
مجیدزاده نظریه ی بوسرآپ را به طور وسیعی در ادامه کتاب و در تحلیل مدارک باستان شناختی در محوطه های مختلف به کار می گیرد. به عنوان مثال، چوب شخم، کج بیل و خیش را به عنوان ابزار لازم برای آماده سازی خاک (که به گفته نویسنده در طرح بوسرآپ نیز کاربست داشته (ن.ک. ص31)) نام برده و شواهد وجود و استفاده از آنها را بررسی می کند و بر این اساس دربارۀ سطح کشاورزی در جوامع مختلف و در زمان های مختلف شواهد را شناسایی کرده و خیش را به عنوان ملاکی از جوامع پیشرفته با کشاورزی وسیع و حتی دارای حداقل نوعی حکومت ابتدایی، معرفی می کند. در بحث تکنولوژی و اختراع هم خیش را یکی از موارد پیشرفت تکنولوژیکی می داند. موضوع جالب توجه دیگری که در رابطه ی با تکنولوژی مطرح می شود، رشد میزان سرمایه گذاری جمعی با توجه به افزایش جمعیت است و نویسنده باز هم با تاثیر از نظر بوسرآپ معتقد است "مهاجرت های بزرگ همیشه  با دگرگونی های مهم تکنولوژیک در تمام سرزمینهایی که مبدا یا مقصد مهاجرت بوده اند همراه خواهد بود"(ن.ک. ص36). در ادامه هم مجیدزاده نخستین شرط برای شهرنشینی اولیه را جمعیت متراکم و معینی دانسته و ایجاد مازاد محصول کشاورزی، جامعه ی طبقاتی و نیز تکنولوژی های حمل و نقل (برای جابه جایی کالا و تجارت) را معلول مستقیم آن معرفی می کند.
حکومت و خاستگاه های آن بحثی است پیچیده و ادامه دار که قرنهاست زمینه بحث بین جامعه شناسان را به وجود می آورد. در این کتاب با توجه به عنوان اصلی آن که آغاز شهرنشینی است و نیز با توجه به عوامل دهگانه ی چایلد و نظرات اکثر متفکران، قسمت اعظم کتاب چه در فصول اولیه و چه در نیمه ی دوم کتاب و مطالعه ی مراکز آغاز شهرنشینی ایران در فصول پایانی به حکومت و ریشه های آن اختصاص یافته و نویسنده تلاش کرده با در نظر گرفتن نظریات مختلف یک نگاه جامع در این باره ارائه دهد. جالب اینکه بحث را با پرداختن به دو نظر کاملا متضاد توماس هوبس (که زندگی انسان ابتدایی را آکنده از ترس و جنگ تصور کرده تا به قراردادی اجتماعی با مضمون صلح برسند) و نظر ژان ژاک روسو (که انسان را با فطرتی آرام به دور از جنگ و خونریزی متصور است) آغاز می کند و آن را مبنا قرار داده و با همین ترتیب به سراغ نظریات پیچیده تر رفته است. کمتر نظری را کاملا رد کرده و آنها را یکی پس از دیگری معرفی کرده در مواجهه با نظریه ای دیگر قرار داده و پیش رفته است و به نظر می رسد نویسنده تلاش می کند موقعیت مشاهده کننده بی طرف را برای خود حفظ کند.
یکی از پر موثر ترین نظریه ها در این مباحثه، نظریه ی مارکس و انگلس مبنی بر جوامع اشتراکی است که طبق اشاره نویسنده کتاب، تاثیر فراوانی از کتاب جامعه ی باستان لوییس مورگان گرفته بود و نیز چکیده ی نظریه مارکس-انگلس را این چنین مطرح می کند: "حکومت محصول کشمکش های طبقاتی است" (نک صفحه 57). نظریه ی برخورد که هربرت اسپنسر آن را از ترکیب نظریه ی ابن خلدون و اوپنهایمر ارائه می دهد و نظریه ی جنگ که تفکر غالب گوردون چایلد را شامل شده که فشار جنگ بین قبایل، حکومت ها را به وجود آورد و نظریۀ آبرسانی ویتفوگل (که مارکسیستی است) حکومت را ناشی از قدرت مرکزی مورد نیاز برای گسترش نظام آبرسانی در سطحی وسیع می داند، سه نظریه ی اصلی مبحث خاستگاه های حکومت را در کتاب مجیدزاده تشکیل می دهند.
او در بخش چهارم در مبحثی مرتبط، تاثیر و تاثر افزایش جمعیت و حکومت را از دیدگاه (اکثرا) همان دانشمندان و فلاسفه ی پیشین بیان کرده و مورد بازبینی قرار می دهد. در این فصل، موضوع اصلی حکومت است و نظریات متفاوت در همین زمینه از افرادی چون جولیان استیوارد، رابرت کارنیرو و مایکل هارنر، مارکس و انگلس، ابن خلدون و نهایتا هنری رایت مورد بحث گذاشته شده اند. در اینجا نویسنده وجود حکوت را مبتنی بر یک یا چند هدف می داند و در میان نظریات مذکور، این اهداف احتمالی را جستجو می کند.
در نیمه ی دوم کتاب، نویسنده بستری شامل مناطق جنوب غرب، جنوب و جنوب شرق ایران با داده ها و محوطه های باستانی از دوران شهرنشینی را مورد بحث و بررسی قرار می دهد. سپس وی تمام بحث ها و نتیجه گیری ها (و نیز بحث هایی که همچنان به نتیجه گیری محکمی در آن باره نرسیده بود) را روی آن پیاده و سعی کرده است با مطالعۀ آنها روی آن بستر باستان شناختی، علل وجود شهر و حکومت آن و نیز تغذیه و  فعالیت های اقتصادی آن ها را دریابد. در فصل 5 که تحت عنوان "مدارک باستان شناسی در زمینه آغاز شهرنشینی در ایران" معرفی شده، در واقع به باستان شناسی غرب ایران و مقایسه آن با محوطه های باستانی هم دوره بین النهرین پرداخته است. جغرافیا و شرایط زیست محیطی غرب ایران، مراحل آغاز و رشد کشاورزی و تولید غذا و نیز شیوه های کشاورزی و ارتباط آن با رشد جعیت، با توجه به محوطه های باستانی این منطقه، از موارد مطرح شده در این فصل می باشند. فصول پایانی کتاب دکتر مجیدزاده، کم و بیش همین موارد را در ارتباط با محوطه-های باستانی دوران شهرنشینی مناطق مختلف فلات ایران مورد بررسی قرار می دهد. جنوب غرب ایران، جنوب ایران، جنوب شرق ایران، شرق و نیز فلات مرکزی ایران مناطق مورد بحث در ادامه ی کتاب هستند. نویسنده معرفی محوطه های آنها را کنار گذاشته بلکه مستقیما به یافته های مرتبط با موضوع کتاب پرداخته و آنها را مورد تحلیل قرار داده است.
در نتیجه می توان گفت کتاب آغاز شهرنشینی در ایران از دو نیمه ی مکمل تشکیل شده است. در نیمه ی اول نویسنده به طرح نظریات مختلف و در نیمه ی دوم یافته های باستان شناسی در ارتباط با آغاز شهرنشینی در ایران را مورد بحث و بررسی قرار می دهد. با توجه به مسائل مطرح شده در کتاب به عنوان یک دانشجوی باستان شناسی مطالعه کتاب را برای دانشجویان سال-های انتهایی کارشناسی و نیمسال های آغازین کارشناسی ارشد توصیه می کنم.

 

پرونده ی«یوسف مجید زاده» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/16647

 

[e-mail]

زهرا عرب مؤذن، دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی است.