نشانه

مرضیه مهرابی

تصویر: اکو
نام و آثار امبرتو اکو برای بسیاری از خوانندگان ایرانی آشناست. اکو - نشانه‌شناس، فیلسوف، متخصص قرون وسطی، منتقد ادبی و رمان‌نویس ایتالیایی- دارای کرسی نشانه‌شناسی در دانشگاه بلونیا است. کتاب‌هایی از جمله نام گل سرخ، آونگ فوکو، بائودولینو، نشانه‌شناسی و مقالات بسیاری از وی تا کنون به زبان فارسی ترجمه شده است.

نشانه[1]

نام و آثار امبرتو اکو برای بسیاری از خوانندگان ایرانی آشناست. اکو - نشانه‌شناس، فیلسوف، متخصص قرون وسطی، منتقد ادبی و رمان‌نویس ایتالیایی- دارای کرسی نشانه‌شناسی در دانشگاه بلونیا است. کتاب‌هایی از جمله نام گل سرخ، آونگ فوکو، بائودولینو، نشانه‌شناسی و مقالات بسیاری از وی تا کنون به زبان فارسی ترجمه شده است.

یکی از مهمترین آثار  اکو در حوزۀ نشانه‌شناسی کتاب « نشانه» است. اکو در این اثر، به عنوان یکی از نظریه‌پردازان نشانه‌شناسی، به تبیین مفهوم نشانه می‌پردازد. نسخۀ اصلی کتاب « نشانه» که در سال 1973 به ایتالیایی نوشته شده است، 7 سال بعد در 1980 توسط ژان- ماری کلینکنبرگ[2] - زبان‌‌شناس، متخصص نشانه‌شناسی بلژیکی و استاد دانشگاه لییژ - به زبان فرانسه ترجمه شد.

کتاب « نشانه» در واقع، کتابی آموزشی با بیانی ساده محسوب می‌شود، نه شرح یک نظریۀ واحد در حوزۀ نشانه‌شناسی. به زعم منتقدان، این اثر از سه جنبه مهم است:

1. این کتاب مفهوم نشانه را دربرمی‌گیرد و نه کلیت موضوعاتی که در تحقیقات نشانه‌شناسی به آنها پرداخته می‌‌شود؛

2. در این اثر نه یک نظریۀ واحد، بلکه چشم‌اندازی از نظریات مختلف در مورد نشانه معرفی می‌شود. در واقع، نویسنده تلاشی برای ارائۀ نتیجه‌گیری قطعی و مسائل نظری جدید نمی‌کند، بلکه بیشتر به معرفی برخی از مسائل مرتبط با مفهوم نشانه پرداخته است.

3. این اثر مبتنی بر این اصل است که مفهوم نشانه تنها مختص به حوزۀ زبان‌شناسی یا نشانه‌شناسی نیست، بلکه می‌توان ردپای آن را در طول تاریخ تفکر فلسفی یافت.

کتاب « نشانه» در واقع اثر مرجع برای افرادی محسوب می‌شود که برآنند تا به مطالعۀ زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی بپردازند. امبرتو اکو در این اثر، مفهوم نشانه را به عنوان ترکیبی از دال و مدلول تبیین می‌کند، سپس نظریات خود را در تقابل با نظریات سوسور و پی‌یرس قرار داده است و در نهایت دسته‌بندی‌ای را به عنوان هم‌نهاد گسترده‌ای از تمام نظریه‌های پیرامون نشانه ارائه می‌دهد. نویسنده در این کتاب سعی نموده با تبیینی از نشانه به نظریه­ای گسترده‌تر از نشانمندی برسد. در تعریفی کلی، نشانه­ مادۀ اولیۀ فرآیندی است که به کمک آن هر موجودی می­تواند بر پایۀ یک نظام ارتباطی با دیگران ارتباط برقرار کند. پی‌یرس این فرآیند را نشانمندی نامیده است. اما در فرآیند نشانمندی هرگز تبادل نشانه­های منفرد بررسی نمی‌شود. در واقع، تمام گفتمان‌ها پیش از هر چیز باید به مفهوم نشانه بپردازند. 

این اثر دارای یک پیشگفتار و 5 فصل است:

- در پیشگفتار، به‌گونه‌ای داستان‌وار، خواننده را با روند عینی نشانمندی آشنا می‌سازد. در این قسمت اکو بیان می‌کند چگونه شخصیت‌های داستانش از نشانه استفاده می­کنند، بدون اینکه به آن آگاه باشند. از نظر وی این افراد، آگاهانه نشانمندی را موضوع خود نمی­دانند و به اندیشۀ انتقادی دربارۀ ماهیت نشانه که محرک نشانمندی است نمی­پردازند. آنچه که می‌توان از داستان نتیجه گرفت این است که تمامی افراد فارغ از موقعیت اجتماعی، فرهنگی، شهری یا روستایی به نوعی در فرآیند نشانه‌پردازی درگیر هستند.

- در فصل نخست، نویسنده با تبیینی گذرا و تقریبی از نشانه، تلاش می‌کند چارچوب اولیه‌ای برای بحث فراهم آورد و در ادامه نشانه ‌را به عنوان عنصر فرایند ارتباط و دلالت بررسی می‌کند. وی در آخر، سعی می‌کند دیدگاه‌های نشانه‌شناسانه، نحوی و کاربردشناسانه از نشانه را برای خوانندگان توضیح دهد.

- در فصل دوم، نویسنده فهرستی از دسته‌بندی‌های گوناگون نشانه­ مبتنی بر نُه سنجه از دوران باستان تا زمان نگارش کتاب نشانه ارائه را نموده است. این نُه سنجۀ مختلف عبارتند از منبع تولید نشانه، دلالت و استنباط، میزان مشخۀ نشانه‌شناسانه، قصد و میزان آگاهی فرستنده، کانال فیزیکی و دستگاه دریافت انسانی، رابطه با مدلول، توانایی بازتولید دال، گونۀ رابطه فرضی با مصداق، رفتاری که نشانه نزد گیرنده القا می‌کند. محتوای سادۀ این دو فصل، نه تنها یک دورنمای نظری منحصر به فرد را ارائه، بلکه مجموعه‌ای یکپارچه و منظم از نظریات مختلف را به خوانندۀ خود عرضه می‌کند.  

- در فصل سوم، نویسنده ساختار درونی نشانه را با رویکرد ساخت­گرایی در زبان­شناسی بررسی می‌کند. دلیل پرداختن به مبحث ساخت‌گرایی از نظر امبرتو اکو این است که این جریان، نقش به‌سزایی در گسترش نشانه­شناسی داشته است و برای بررسی نشانه­های غیرزبان شناسانه، بنیان نظری محکمی را فراهم می­سازد. در خلال این فصل، وی مفاهیم اساسی را در ساخت‌گرایی مانند رمزگان، ساختار، تقابل و تفاوت و ... توضیح می‌دهد.

- در فصل چهارم، اکو شیوه­های متفاوت تولید و تفسیر نشانه­ها را توصیف می‌کند. بحث از الگوی زبان‌شناسانه‌ای که در فصل سوم طرح شده است فراتر می­رود، و نویسنده به تحلیل نشانه‌های غیرزبانی نیز می‌پردازد، اما این کار با استفاده از برداشت‌های ارائه شده در همان الگو، صورت گرفته است.

- در فصل پنجم، نویسنده مسائل فلسفی نشانه را بررسی می­کند. در این فصل، مفهوم نشانه نه به گونه‌ای تاریخی بلکه به وجهی فلسفی تبیین شده است. در نهایت این قسمت با فلسفۀ پی‌یرس پایان می‌یابد، زیرا مؤلف اثر قصد داشته است عقیده­ای را به عنوان نتیجه‌گیری به خواننده ارائه دهد و سخن آخر را به پی‌یرس واگذارد: «انسان زبان خود است، زیرا فرهنگ چیزی نیست جز، نظامی از نظام‌های نشانه. انسان حتی زمانی که تصور می‌کند سخن می‌گوید، با هنجارهایی به سخن در می‌آید که بر نشانه‌های مورد استفادۀ وی، حاکم است. بی‌تردید، شناخت این هنجارها، شناخت جامعه است؛ اما شناخت قاطعیت‌های نشانه‌شناسانه نیز می‌باشد».

یاد آوری شود که برگردان متن فرانسۀ این کتاب به فارسی توسط نگارندۀ این سطور در دست انجام است و به زودی همزمان در کانادا و ایران به نشر خواهد رسید.  

 

[1] Eco Umberto (1988), Le signe, Paris, Biblio essai

[2] Jean- Marie Klinkenberg

 

سایر مطالب مرتبط در انسان شناسی و فرهنگ

سه قصه امبرتو اکو
http://www.anthropology.ir/node/23266

 

ویژه نامه ی «زبان و متن»

http://anthropology.ir/node/18342

ویژه نامه ی «هشتمین سالگرد انسان شناسی و فرهنگ» 
http://www.anthropology.ir/node/21139

ویژه نامه ی نوروز 1393 
http://www.anthropology.ir/node/22280