انسان شناسان متخصص ایران (37): هوشنگ پورکریم

پیمان اسحاقی

هوشنگ پورکریم ( 1311 – 1373 ) در سال 1311 در بندر‌انزلی‌ به‌ دنیا ‌آمد. او را بیش از هر چیز با تحقیقاتش درباره روستاها و نیز ترکمن های ایرانی می شناسیم. پورکریم از سال‌ ۱۳۴۲ با ما‌هنامه‌ ‌هنر و مردم‌ ‌همکار‌ی‌ د‌اشت‌. این مجله که توسط انتشارات هنرهای زیبای کشور (وزارت فرهنگ و هنر بعدی) عرضه می شد، مرکز فعالیت بسیاری از فعالان عرصه انسان شناسی ایران به شمار می رفت. همکاری پورکریم با این مجله هشت سال به طول انجامید.

در این دوره وی مقالات بسیاری را درباره موضوعات متنوع انسان شناختی ایران در این مجله منتشر کرد. علاوه بر آن پورکریم در ادارة فرهنگ عامه ( که بعداً گسترش یافت و مرکز مردم‌شناسی ایران نام گرفت) نیز به فعالیت پژوهشی مشغول بود. فعالیت او در این مرکز بیش از بیست سال ادامه داشت. به اعتقاد دکتر علی بلوکباشی، هوشنگ پورکریم «یکی از پایه‌های استوار این نهاد علمی ـ پژوهشی، و از کارشناسان برجسته و یار و یاور پژوهشگران آن بود» از نظر دانشگاهی، هوشنگ پورکریم در مردادماه 1349 برای ادامة ‌تحصیل به فرانسه فرستاده شد و در دانشگاه سوربن به تحصیل جامعه‌شناسی روستایی مشغول گردید. او در دورة ‌تحصیل در فرانسه، هر سال به ایران می‌آمد و به همکاری علمی و نوشتاری خود با این مرکز ادامه می داد. پورکریم در سال 1354 با اخذ درجة فوق لیسانس در رشتة «جامعه‌شناسی روستایی» به ایران بازگشت و تحقیقات خود را ادامه داد. به عنوان نمونه سردبیری دو شماره از فصل‌نامة مسائل کشاورزی ایران را برعهده گرفت و خود مقالاتی در زمینة جامعة روستایی و سیاست کشاورزی ایران در آن مجله به چاپ رساند. دکتر علی بلوکباشی درباره اهدافی که پورکریم در تحقیقاتش به دنبال آن بود می نویسد :«در پژوهش‌هایش در میان روستائیان و عشایر می‌کوشید تا نحوة زندگی اجتماعی و فرهنگی مردم را به درستی بشناسد و چگونگی شیوة تولید کالا و مناسبات اقتصادی و اجتماعی میان قشرها و طبقه‌بندی مختلف را در یابد و از عوامل عقب‌ماندگی برخی گروه‌ها و قشرها در جوامع ایران، به خصوص جامعه‌های روستایی، آگاهی پیدا کند. نوشته‌هایش بیشتر بازتاب مجموعة دریافت‌ها و شناخت‌های او در این جامعه‌هاست. در همة آثارش روحیة آزادگی و گرایش‌های مردمی و صفات انسان دوستی او و رفاه‌جویی برای عامّه مردم آشکار است....او نخستین پژوهش‌گری بود که به مطالعة نقش انگاره‌های عامه بر روی دست بافت‌ها، کاسه و کوزه‌های سفالین و سنگ مزارها پرداخت و رابطه این نقش‌ها را با زندگی و فرهنگ و باورهای مردم و مفاهیم نمادین نقش‌ها را بررسی و تحلیل کرد. همو نخستین مردم‌شناس ایرانی بود که در جامعة ترکمن‌های ایران پژوهش میدانی کرد و حاصل پژوهش‌های خود را در زمینة ساختار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و نظام‌های خویشاوندی، مذهبی و عقیدتی ترکمن در مجموعه مقالاتی به نگارش در آورد.» وی همچنین درباره اندیشه پورکریم می نویسد :« پورکریم اندیشه‌ای ساخته و ورزیده و استوار داشت. زیربنای تفکرات او را مجموعه‌ای از بینش‌های باریک اجتماعی و فرهنگی و سیاسی شکل می‌داد. می‌دانست برای چه می‌زید و برای چه قلم می‌زند. یک زندگی مسئولانه و هدف‌دار را دنبال می‌کرد. برای زیستن به آئین و قاعده و نظم اعتقاد داشت. نوشته‌های او نشانه‌هایی از شیوة تفکر و روش تحقیق و تکیه کلام‌های او را می‌نماید. » ایشان همچنین درباره روحیات شخصی وی می نویسد : « هوشنگ پورکریم مردی افتاده و خاکی بود. ساده می‌زیست، ساده می‌پوشید، و ساده سخن می‌گفت و می‌نوشت. خاک پای مردم کوچه و بازار و خدمت‌گزار مردم ایل و روستا بود. همواره به یاد مردم ستمدیدة یک لاقبا بود و از فکر آنها غفلت نمی‌ورزید، با خود پیمان بسته بود که تا جان در تن دارد در خدمت مردم تنگ‌دست و مظلوم باشد. برای این که پیمان با مردم از یادش نرود همیشه این شعر را زمره می‌کرد: « بشکنی ای قلم، ای دست اگر/ پیچی از خدمت محرومان سر؟» در مقابل، در برابر گردن‌کشان خود کامة حکومتی، قلدران سیاسی و سرمایه‌داران زورمدار، روحیه‌ای پرخاش‌گر و ستیزه‌جو و قامتی پیوسته برافراشته، و زبان و قلمی تیز و شکننده داشت. سخت پای‌بند خانه و خانواده بود و به نهاد خانواده و قداست و حرمت آن ارج و بهای بسیار فراوان می‌گذاشت. تا هنگامی که ازدواج نکرده بود، همه تلاش او حفظ کانون گرم خانه پدری و حراست از هم‌بستگی و سلامت و شادابی اعضای خانواده بود. وقتی هم که ازدواج کرد، دمی از شعله‌ور نگهداشتن اجاق محبت خانة پدر فارغ ننشست.» هوشنگ پورکریم در سال ۱۳۶۲ ‌به همر‌اه‌ همسر و تتها فرزندش ‌ایر‌ان‌ ر‌ا ترک‌ کرد و به‌ سوئد رفت‌. او در سوئد، به علت زندگی در قامت یک مهاجر و پناهنده، زندگی سختی را گذراند. پس از چند سال، سرانجام در سال 1368 از کشور سوئد پناهندگی گرفت. تا اواخر سال 1369 در شهر تیداُهلم، شهری کوچک در جنوب سرزمین سوئد و تقریباً مجاور دانمارک و هلند، زندگی می‌کرد. سپس این شهر را به تشویق همسرش ترک کرد و به یوتوبوری (گوتنبرگ)، بزرگترین شهر سوئد پس از استکهلم، رفت و تا پایان عمر در آنجا به سر ‌برد. در سال 1370 ساختار خانواده او از هم گسست و او از همسرش جدا شد. او علت این امر را، در نامه به دوستانش، بیش از هر چیز آن دسته تغییرات فرهنگی می دانست که در ساختار ذهنی بسیاری از پناهندگان ایرانی حاضر در سوئد به وجود آمده بود. او در اواخر عمر خود به آموزش ایرانیان، به خصوص جوانان، مشغول شد و به تدریس «تاریخ عمومی ایران»، «جامعه‌شناسی خانواده»، «جامعه‌شناسی کار» و «هنر و نقاشی در ایران» پرداخت. او چند نمایشگاه از تابلوهای نقاشی خود را در شهرهای یوتوبوری، استکهلم/سوئد، واسلو/نروژ برپا کرد و متن ترجمة فارسی چند کتاب، از جمله تاریخ کردستان را ویراستاری نمود. او همچنین مقاله‌هایی در زمینة مسائل اجتماعی و فرهنگی و روستاشناسی نوشت و در مجله‌های فارسی زبان سوئد منتشر کرد. وی همچنین دربارة مسئلة «مهاجرت»، «خانواده»، «فردوسی و شاهنامه» در مجامعی که در دانشگاه یوتوبوری و برخی از انجمن‌های فرهنگی شهر تشکیل می‌شد، به سخنرانی پرداخت. هوشنگ پورکریم در 3 مرداد 1373 درگذشت. آنچنان که مطلعان تاریخ انسان شناسی ایران ابراز کرده اند، ‌آثار هوشنگ پورکریم را ‌از لحاظ موضو‌ع‌ کلی‌ می توان به‌ سه‌ دسته‌ تقسیم‌ کرد: روستاشناسی، ترکمن‌ شناسی و ‌هنر‌های عامیانه ایران. دکتر ناصر فکوهی، هوشنگ پورکریم را جز نسل اول انسان شناسان غیر دانشگاهی ( فعال در حوزه های غیر دانشگاهی) می داند که با تاسیس مرکز مردم شناسی ایران به سال 1339 کمک شایانی به شکل گیری دانش انسان شناسی در ایران نمودند. پژوهش های پورکریم از منابع اصلی و معتبری بود که انسان ‌شناسان خارجی، مانند ویلیام آیرونز و بی‌بی رابعه لوکاشوا، در تحقیقات و تألیفات خود دربارة‌ ترکمن‌های ایران بهره گرفتند. منابع زندگینامه : 1 – علی بلوکباشی، «هوشنگ پورکریم: مردم شناس 1311-1373» ، نامه انسان شناسی پاییز و زمستان 1381، 1(2):207-212 قابل مشاهده در http://fakouhi.com/node/774 2 - http://www.fakouhi.com/node/478 آثار او درباره ایران : کتاب ) 1- سیاست کشاورزی برای جهان سوم در راه رشد غیر سرمایه‌داری، 150،(مشخصات کتابشناختی این اثر به دست نیامد ) ‌‌2 - آلاشت‌، ز‌ادگاه‌ ‌ا‌علیحضرت‌ رضاشاه‌ کبیر، تهر‌ان، وز‌ارت‌ فر‌هنگ‌ و ‌هنر، ۲۱۷ص، 1350، مصور این کتاب باردیگر در 118 صفحه به چاپ رسیده است. تاریخ چاپ مجلد 118 صفحهای مشخص نیست. نیز ممکن است که این نسخه در سال 1350 منتشر شده باشد. 3 - فشندک‌ به‌ ضمیمه‌ جغر‌افیا‌ی‌ طالقان، تهر‌ان، د‌انشگاه‌ تهر‌ان‌، د‌انشکده‌ ‌ادبیات‌، موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ ‌اجتما‌عی‌، ۱۳۴۱، ۱۹۷ص، مصور, نقشه این کتاب شامل دو بخش است. بخش اول تک نگاری روستای فشندک در منطقه طالقان است که توسط پورکریم نوشته شده است و بخش دوم نوشتاری به نام «جغرافیای طالقان» است که توسط محمد حسن‌ صنیع‌ ‌الدوله‌ (1259- 1313ه. ق. ) به نگارش در آمده و به این کتاب ضمیمه شده است. این کتاب با فروست 6 انتشار‌ات‌ موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ ‌اجتما‌عی‌ منتشر شده است. این کتاب اولین کتاب منتشره از مجموعه « دفتر‌ها‌ی‌ مونوگر‌افی» است. مقاله ) 1 – 5 - ترکمن های ایران ( پنج مقاله)، مجله هنر و مردم ، دوره 4- 6 ، شماره 41 ، 42 و 64 ، اسفند 1344 و فروردین 1345 – بهمن 1346، ترکمن‌‌ها‌ی‌ ‌ایر‌انی، شماره۵۰، ‌آذر ۱۳۴۵، صفحه‌: ۲۳-۳۴، سری‌ جدید، شماره ۶۱ و ۶۲، ‌آبان‌ - ‌آذر ۱۳۴۶، صفحه‌: ۴۹-۶۴، شماره 63، دی 1346، صفحه : 25 – 33، سری‌ جدید، شماره ۶۴، بهمن‌ ۱۳۴۶، صفحه‌: ۵۵-۶۲ 6 - ترکمانان‌ د‌هکده‌ "قوشه‌ تپه‌"، ‌هنر و مردم، دوره 8، شماره ۹۱، ‌اردیبهشت‌ ۱۳۴۹، صفحه‌: ۳۸-۴۸ د‌هکده‌ قوشه‌ تپه‌ در شمال‌ شرقی‌ گنبد کاووس‌ و در کنار رودخانه‌ ‌اترک‌ قر‌ار د‌ارد. 7 – 8 -اینچه برون (طایفه)، ‌هنر و مردم، شماره 71، 1347، و شماره 73، آبان 1347 9 - ازدواج و کشتی گیری ترکمن ها در اینچه برون، جامه ها و هنرهای عامه در اینچه برون، ‌هنر و مردم، شماره 84، مهر 1348 10 - آئین جشن چهارشنبه‌سوری در ایران، مجله هنر و مردم، شماره 77 و 78، اسفند 1347 و فروردین 1348، ص12-29. 11 - مر‌اسم‌ ‌عید نوروز و جشن‌‌ها‌ی‌ باستانی‌ در یکی‌ ‌از د‌هکده‌‌ها‌ی‌ مازندر‌ان، ‌هنر و مردم، سری‌ جدید، شماره ۶۶، فروردین‌ ۱۳۴۷، صفحه‌: ۱۹-۲۷ در این مقاله مر‌اسم‌ ‌عید نوروز و جشن‌‌ها‌ی‌ باستانی‌ در روستای سما در اطراف کجور مازندران مورد بررسی قرار گرفته است. 12 - نقش‌ و نگار‌ها‌ی‌ ‌ایر‌ان‌، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۹، تیر ۱۳۴۲، صفحه: ۱۱-۱۹ 13 - نقش‌ و نگار‌ها‌ی‌ ‌عامیانه‌ ‌ایر‌ان‌ و ‌ا‌همیت‌ گرد‌آور‌ی‌ و بررسی‌ ‌آن‌‌ها، مردم‌شناسی‌ و فر‌هنگ‌ ‌عامه‌ ‌ایر‌ان، شماره ۱، تابستان‌ ۱۳۵۳، صفحه‌: ۲۲-۲۹ 14 - نقش‌ و نگار سفالینه‌‌ها‌ی‌ لالجین، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۳۹ و ۴۰، د‌ی‌ - بهمن‌ ۱۳۴۴، صفحه‌: ۳۱-۳۸ در این مقاله نقوش موجود بر روی سفال هایی که در روستای لالجین‌ در حدود بیست کیلومتری شمال ‌همد‌ان‌ تولید می شود، مورد اشاره قرار گرفته اند. 15 - جامه ها و هنرهای عامه در اینچه برون، ‌هنر و مردم، شماره 79، اردیبهشت 1348 16 - "جفت‌" و‌احد تولید سنتی‌ کشاورز‌ی‌ در ‌ایر‌ان، مردم‌شناسی‌ و فر‌هنگ‌ ‌عامه‌ ‌ایر‌ان، شماره ۲، پاییز ۱۳۴۵، صفحه‌: ۲۷-۳۹ سنگ‌ قبر‌هایی‌ ‌از د‌هکده‌ فشندک، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۲۳، شهریور ۱۳۴۳، صفحه‌: ۲۷-۲۹ 17 - سنگ‌ مز‌ار‌ها‌ی‌ ‌ایر‌ان‌، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۱۲، مهر ۱۳۴۲، صفحه‌: ۳۱-۳۹ 18 – پاک ده‌، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۲۷، د‌ی‌ ۱۳۴۳، صفحه‌: ۹-۱۸ در این مقاله «پاکده» یکی از روستاهای بخش‌ ‌آمارلو ‌شهرستان‌ رودبار از حیث فرهنگی معرفی شده است. 19 - د‌هکده‌ حجیج، ‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۴۷، شهریور ۱۳۴۵، صفحه‌: ۳۴-۴۶ در این مقاله د‌هکده‌ حجیج‌ در ‌اور‌امان‌ کردستان‌ و نزدیک‌ مرز ‌عر‌اق‌ معرفی شده است. 20 - د‌هکده‌ زیارت، ‌‌هنر و مردم، دوره‌ جدید، شماره ۴۸، مهر ۱۳۴۵، صفحه‌: ۱۱-۲۹ در این مقاله د‌هکده‌ «زیارت» در حدود ده کیلومتری جنوب‌ گرگان‌ معرفی شده است. ‌21 - الاشت‌ ز‌ادگاه‌ ‌ا‌علیحضرت‌ رضاشاه‌ کبیر، ‌هنر و مردم، سری‌ جدید، شماره ۶۵، اسفند ۱۳۴۶، صفحه‌: ۳۰-۴۸ این مقاله درباره روستای آلاشت واقع در سوادکوه مازندران است. ‌این‌ مقاله‌ قسمتی‌ ‌از بخش‌ ‌اول‌ کتاب‌ ‌الاشت‌ ‌است‌. 22 - پاوه‌، هنر و مردم، سری‌ جدید، شماره ۳۲ و ۳۳، خرد‌اد - تیر ۱۳۴۴، صفحه‌: ۸-۱۲ مقاله حاضر درباره شهر پاوه در غرب کشور به رشته تحریر درآمده است. 23 - کرد‌ان‌ باچو‌انلوئی‌ قوچان، ‌هنر و مردم، شماره ۸۸، بهمن‌ ۱۳۴۸، صفحه‌: ۲۳-۲۹ 24 - د‌هکده‌ سما، ‌هنر و مردم، شماره ۹۵، شهریور ۱۳۴۹، صفحه‌: ۳۱-۴۴ د‌هکده‌ سما از آبادی های "پنجک‌ رستاق‌" در غرب کشور است. 25 - د‌هکده‌ ر‌امشین، ‌هنر و مردم، شماره 90، فروردین‌ ۱۳۴۹، صفحه‌: ۵۴-۶۸ این مقاله درباره د‌هکده‌ ر‌امشین‌ که در شمال‌‌غربی‌ سبزو‌ار و‌اقع‌ شده‌ ‌است، می باشد. 26 - د‌هکده‌ پاقلعه‌، ‌هنر و مردم‌، سال د‌هم‌، شماره ۵۸، مرد‌اد ۱۳۴۶، صفحه‌: ۲۴-۴۲ این مقاله درباره دهکده پاقلعه که در شرق‌ گرگان‌ قر‌ار د‌ارد، می باشد. ترجمه ) ‌1 - بازن‌، مارسل‌؛ برمبرژه‌، کریستین‌، اسناد‌ی‌ درباره‌ چگونگی‌ توزیع‌ چند ویژگی‌ فر‌هنگی‌ در گیلان‌ و ‌آذربایجان‌ شرقی، مردم‌شناسی‌ و فر‌هنگ‌ ‌عامه‌ ‌ایر‌ان، شماره ۲، پاییز ۱۳۴۵، صفحه‌: ۱۲۰-۱۳۹ 2 - ( با اصغر کریمی ) پیر دیگار، ژ‌ان‌؛ بررسی‌ توزیع‌ چند پدیده‌ فر‌هنگی‌ در منطقه‌ بختیار‌ی‌ (ز‌اگرس‌ مرکز‌ی)، مردم‌شناسی‌ و فر‌هنگ‌ ‌عامه‌ ‌ایر‌ان، شماره ۱، تابستان‌ ۱۳۵۳، صفحه‌: ۱۰۲-۱۰۷ آثار درباره پورکریم : بلوکباشی‌، ‌علی، خسته‌ جانی‌ خفته‌ در خاک‌، کلک‌، شماره‌ ۶۷، مهر ۱۳۷۴، صفحه‌: ۳۰۷-۳۱۶ بلوکباشی‌، ‌علی، هوشنگ پورکریم: مردم شناس 1311-1373 ، نامه انسان شناسی پاییز و زمستان 1381، 1(2):207-212.