گفتگوی ناصر فکوهی درباره کتاب «تمایز» بوردیو

مهرنامه

۱. در سال های اخیر ترجمه آثار پیر بوردیو مورد توجه قرار گرفته است. ترجمه کتاب تمایز آشنایی ما با این جامعه‌شناس فرانسوی را چقدر بیشتر می‌کند؟
برای اظهار نظر درباره ترجمه کتاب نیاز به  مطالعه دقیق و به ویژه انطباق آن با متن اصلی فرانسوی وجود دارد که من متاسفانه تاکنون فرصت این کار را نداشته ام. اما به طور کلی درباره ترجمه کارهای بوردیو و   سایر آثار علوم اجتماعی بر چند اصل همواره تاکید داشته و دارم : نخست آنکه آثار از زبان اصلی و نه از زبان دوم ترجمه شوند: در حد امکان باید از این کار پرهیز کرد ، زیرا هر بار از یک زبان به زبان دیگری گذار می کنیم، بخشی از اندیشه از دست رفته و یا به شدت تغییر می کند. البته به این موضوع نیز توجه دارم که در زمینه زبان های غیر از انگلیسی ما به شدت با کمبود مترجم به ویژه در زمینه های تخصصی نظیر علوم انسانی و اجتماعی  سروکار داریم. دوم آنکه کسی که ترجمه را انجام می دهد، در آن حوزه دارای تخصص باشد،  گمان من آن است که ما باید به طرف تخصصی شدن حرفه مترجمی برویم. در حال حاضر باز هم به دلیل کمبود نیرو بسیاری از ترجمه های به وسیله اساتید دانشگاهی انجام می شود (از جمله خود من) اما این کار درست نیست و باید با تربیت مترجم مثل مورد اول این کاستی را بر طرف کرد. و سوم آنکه کتاب ها به صورت منطقی و بر اساس یک نظام قابل توجیه و تعریف، انتخاب شوند و نه بر اساس سلیقه خوانندگان و یا از آن بدتر بر اساس «مد روز». بنابراین فکر می کنم هر  کاری این شرایط را داشته باشد می تواند مورد تایید باشد. البته برای آنکه ما بتوانیم این شرایط را فراهم کنیم، بی شک نیاز به سازوکاری نظارتی داریم منتهی نه از نوع ممیزی، بلکه از نوع علمی و نهادی. در جهان، همه ناشران معتبر کار انتشار آثار خود را به فرد یا گروهی تخصصی می سپارند که این آثار را بنا بر نیازهای  آن حوزه علمی در آن رشته  چگونگی تحولش در آن شاخه انتخاب می کنند و بر اساس یک نظم مشخص نیز مترجمان و یا مولفان را برگزیده و کار را پیش می برند. در اینجا نیز باید به این سو برویم. اما سازوکار نهادی همان کپی رایت است که من همیشه بر آن تاکید دارم و به نظر من، ما را از یک بی قانونی در زمینه نشر خارج خواهد کرد زیرا حداقلی از نظارت علمی ناشر اصلی بر کار را ایجاد می کند. 
در مورد کارهای بوردیو به طور خاص باید بگویم که این کارهای علمی  در بسیاری موارد برای خوانندگان غیر متخصص نوشته نشده اند و زبانی بسیار سخت و غیر قابل دسترس دارند. اما این سختی بنا بر اثر متفاوت است.  افزون بر این خود بوردیو یک شرکت انتشاراتی داشت که برخی از آثار عمومی تر خود را در آنجا منتشر می کرد این گونه آثار تقریبا برای تمام خوانندگان با سطحی  عمومی از تحصیلات قابل استفاده اند. کتاب تمایز نیز جزو آثار بسیار غیر قابل دسترس است، اما اگر خوانندگان متخصص به سراغ آن بروند می توانند با یکی از مهم ترین کتاب های  بوردیو و بی شک یکی از مهم ترین آثار تاریخ علوم اجتماعی روبرو شوند که چکیده و اساس نظریات بوردیو را در خود گرد آورده است. بوردیو در این کتاب نشان می دهد که چگونه می توان و باید کل روند  تولید «زیبایی» و استراتژی های مربوط به «سبک زندگی» را برساخته هایی اجتماعی دانست و به صورت اجتماعی آنها را تحلیل کرد. او نشان می دهد که چگونه گفتما ن های فلسفی و هنری در حوزه زیباشناختی عموما گفتمان های قدرت و هژمونی هستند که برای توجیه  سلسله مراتب اجتماعی و لزوم بازتولید آنها  سازوکارهای اجتماعی شکل گیری این مفاهیم  و تاثیرات اجتماعی آنها را می پوشانند یا بزک می کنند.      

۲. کتاب تمایز چه اهمیتی در جامعه‌شناسی معاصر دارد؟ ایده‌های بوردیو که در این کتاب مطرح شده است چه تاثیری بر جامعه‌شناسی بعد از او گذاشته است؟
کتاب «تمایز» همانگونه که گفتم برغم آنکه حدود سی سال بیشتر از عمر آن نمی گذرد  تقریبا اجماعی را در سطح جامعه شناسان و انسان شناسان ایجاد کرده و به عنوان یکی از مهم ترین آثار جامعه شناسی قرن بیستم ، شاید بتوان گفت، همچون نتیجه یکی از گزینش  های انجام شده،  یکی از ده کتاب بزرگ این علم در این قرن به حساب می آید. بنابراین از هم اکنون می توان گفت ما با یک اثر کلاسیک روبرو هستیم به نظر من، کتاب هایی که می توان اهمیت آنها را با کار بوردیو مقایسه کرد «خودکشی» و «صورت های ابتدایی حیات دینی» دورکیم، «روح سرمایه داری و اخلاق پروتستان» وبر، «صحنه پردازی زندگی روزمره» گافمن، «مراقبت و تنبیه» فوکو، «تولید اجتماعی فضا» لوفبور و... آثاری از این دست هستند. از لحاظ تاثیر گزاری باید گفت که نظریه ها و مفاهیم اساسی بوردیو مثل نظریه سرمایه ها (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی)، نظریه میدان، عادتواره، و... در این کتاب شکل گرفتند و پژوهشی عظیمی که بوردیو در این کتاب عرضه می کند توانست به صورتی علمی بسیاری از مباحث  جامعه شناسی را که تا آن زمان صرفا در قالب های  نظری بیان می شدند  به صورت عینی به نمایش بگذارد.  همین طور می توان از تاثیر گزاری  بسیار زیاد کتاب در شکل دادن به  جامعه شناسی و انسان شناسی هنر و  مطالعه بر سبک زندگی یاد کرد که در این مفهوم آخر  بی شک اگر از یک مثلث نظری یاد کنیم ، سه ضلع آن را باید  گافمن، لوفبور و بوردیو به حساب بیاوریم. 

۳. کتاب تمایز پر است از مثال‌هایی از جامعه فرانسه. آیا این کتاب را علی‌رغم تمایل نویسنده‌اش بیش از اندازه فرانسوی نمی‌کند؟
فرانسوی بودن به نظر من چندان تعبیر درستی نیست، زیرا مواردی که بوردیو به آنها اشاره می کند و در تحقیق خود به کار برده  عموما برای مخاطبان کتاب در فرهنگ های اروپایی و آمریکایی شناخته شده هستند. برای نمونه بسیاری از آثاری که به آنها رجوع می شود، آثار نقاشی یا موسیقی کلاسیک یا مدرن غربی هستند که در همه فرهنگ ها  با آنها آشنایی وجود دارد.  اما حتی وقتی بوردیو  از کسانی چون ادیت پیاف، لئو فره و یا ژرژ برسانس سخن می گوید نیز، این خوانندگان،  شهرت عظیمی در تمام فرهنگ های غربی دارند. اما این نکته درستی است که این شهرت لزوما در  کشورهای شرقی و یا در کشوری همچون کشور ما وجود ندارد. اما باید توجه داشت که کار  بوردیو بر یک پژوهش واقعی میدانی استوار بوده است و به مسئله ذوق و سلیقه ها و زندگی روزمره مربوط بوده بنابراین نمی توان ا زاو خرده گرفت که چرا از خوانندگان فرانسوی یا نقاشان و موسیقی دانان اروپایی به عنوان مثال استفاده کرده است. نکته دیگر نیز در آن است که به نظر من برای  استفاده از کتاب بهر حال باید دانش عمومی و دانش تخصصی بالایی داشت. اما این نکته را نیز باید اضافه کنم که آنچه کتاب هایی نظیر  «خودکشی» دورکیم، یا «تمایز» بوردیو به ما می دهد بیشتر خط مشی هایی پژوهشی   و انگیزه هایی علمی برای  نظریه پردازی هایی درونی هستند که بدون آنها درک جامعه مان برای ما ممکن نیست،  اصولا تصور نسخه پیچیدن یک جامعه شناس و یک مکتب  بیرونی برای یک جامعه دیگر ، تصوری خام و ضد علمی است که  به ندرت ممکن است به نتیجه ای برسد. بنابراین من گمان می کنم اینکه توقع داشته باشیم، در این کتاب بوردیو و یا هر کتاب دیری ا زاو یا هر کس دیگری پاسخ  روش ها و نظریه های مورد نیاز خود را برای درک و تحلیل جامعه مان بیابیم، تصوری نسبتا بی پایه است. نظریه پردازی باید  پایه و اساس هایی داشته باشد که هر چند از نظرات بیرونی استفاده می کنند، اما از درون یک جامعه  جوشیده و بیرون آمده باشند و بتوانند حوزه های بسیار متفاوتی را همچون تاریخ، جغرافیا، روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی و .... را با یکدیگر  در قالب های روش شناسی سخت گیرانه و موثر و عملی، تالیف کنند.

۴. در سال‌های اخیر بررسی مسئله سبک‌های زندگی در ایران مودر توجه قرار گرفته است. تمایز چه کمکی به غنای بحث‌ها و مطالعاتی از این دست می‌کند؟
به نظر من، کتاب «تمایز» در کنار سایر آثار بوردیو،  پرسمان  اساسی او را که در گروهی از مفاهیم قابل تعریف است تا حد زیادی کامل کرده و به خصوص آن را در قالب یک اثر پژوهشی به خواننده عرضه می کند و از این لحاظ می تواند کمک زیادی به درک  پدیده هنر و سبک زندگی بکند. اما  نباید  ازیاد برد که بهر حال کار بوردیو قابل نقد است و به نظر من این نقد تا حد زیادی ناشی از آن است که پژوهش  وی در اواخر دهه 1960 انجام گرفته است و از اواخر همین دهه ما با زیر و رو شدن  هنجارها و اندیشه های اجتماعی گسترده ای در قالب  جنبش مه 1968 روبرو هستیم. این امر را باید به زیر و روشدن جهان با انقلاب اطلاعاتی از دو دهه بعد افزود. بدین ترتیب به گمان من، کار بوردیو، همچون سایر آثار کلاسیک درباره سبک زندگی ، از جمله گافمن و لوفبور، نیاز به یک بازخوانی انتقادی جدی دارد. اینکه آیا ما در ایران از ابزارهای این کار برخورداریم یا نه، من پاسخ دقیقی برای این پرسش ندارم اما پاسخم بیشتر منفی است تا مثبت، چون گمان می کنم کار ترجمه آثار جامعه شناسی  و انسان شناسی و تالیف آنها و همچنین پژوهش ها و کارهای تحقیقاتی که در ایران انجام گرفته و همین طور آشنایی کنشگران این علوم به زبان های غیر ایرانی ، بسبار بی نظم و بیشتر تابع بازار و سلایق شخصی بوده تا تابع یک روند منطقی. البته این را نیز فراموش نمی کنم که اصولا علوم اجتماعی در ایران  پیشینه ای حداکثر پنجاه ساله دارد و نمی توانیم انتظار داشته باشیم  که راه دویست ساله  اروپای غربی را می توانست در  این پنجاه سال طی کند. اما  برای رسیدن به نتایج قابل اعتنا به نظر من بازنگری استراتژی های ما در تالیف و ترجمه در زمینه علوم اجتماعی ضروروی است.  ما امروز همانگونه که می گوئید به ناگهان می بینیم که حوزه هایی چون سبک زندگی، بدن، زبان، هویت و غیره چقدر اهمیت دارند، اما به ندرت توانسته ایم اندیشه اجتماعی را در این زمینه ها رشد بدهیم، زیرا رویکردمان بیشتر ترجمه ای بوده و آن هم ترجمه هایی که بیشتر از بازار و مد های آن تبعیت می کنند تا ضرورت هایی منطقی و تقریبا هیچ کنترل علمی و نهادی نیز بر ارزش علمی آنها وجود ندارد و تنها باید به نام مترجم یا ناشر در موردشان اطمینان کرد.   

 این گفتگو نخستین بار در نشریه مهرنامه تیر ماه 13890 منتشر شده است.  

پرونند ی « ناصر فکوهی» در انسان شناسی و فرهنگ
http://www.anthropology.ir/node/9132 

مقاله «ناصر فکوهی» در ویکیپدیای فارسی ( این مقاله عمدتا به وسیله قاسم آل کثیر نوشته و تنظیم شده است)