آرای ماروین هریس (نظام اجتماعی ـ فرهنگی رویکرد امیک و اتیک)

حسنعلی فولادی

تصویر» هریس
•    زندگی ماروین هریس
یکی از رویکردهای انسان شناسی معاصر رویکرد موسوم به « ماتریالیسم فرهنگی » است که مبتکر و پیشگام این  رویکرد ماروین هریس می باشد ( یوسفی زاده ، 1382 : 282 ). ماروین هریس در سال 1953 دکترای خود را از دانشگاه کلمبیا دریافت کرد و تا سال 1981 در آن دانشگاه بود و سپس به دانشگاه فلوریدا رفت و به عنوان استاد تحقیق در سال 2000 بازنشسته شد ( مور ، 1389 : 250 ). حوزۀ مطالعات میدانی هریس ، علاوه بر آمریکای شمالی ، در اکوادور و برزیل ، موزامبیک و هند بوده است. این پراکندگی در میدان های تحقیق او خود گویای تلاش عظیمی است که هریس برای تبیین یک نظریه عمومی تطور فرهنگ های انسانی انجام داده است. هریس در سال 1968 کتاب ظهور نظریۀ انسان شناختی را منتشر کرد و در همین کتاب بود که نظریۀ ماتریالیسم فرهنگی را مطرح کرد ( فکوهی ، 1386 : 224 ) . هریس همچنین در این کتاب در تأیید خاستگاه های روشنگری انسان شناسی سخن می گوید . بسیاری از بزرگان عصر روشنگری از جمله دنی دیدرو ، ژاک تورگو ، مارکی دو کوندورسه و همچنین نویسندۀ فرانسوی میشل دومونتنی در این فهرست حضور دارند ( دیویس ، 1387 : 14 ) . او سپس در تحقیقات میدانی خود ، که بعدها به صورت کتاب منتشر شد ، این نظریه ( ماتریالیسم فرهنگی ) را به عمل درآورد. دو کتاب گاوها ، خوک ها ، جنگ ها و جادوگران ، و آدم خواران و پادشاهان حاصل این تحقیقات هستند. همچنین کتاب فرهنگ ، مردم ، طبیعت که یک درآمد و راهنما برای انسان شناسی فرهنگی است و آخرین کتاب او ، نوع ما هریس را به عنوان یک نظریه پرداز جدید به تثبیت رسانده است ( فکوهی ، 1386 : 225 ـ 224 ) .

•    ریشه های فکری ماروین هریس
هریس در توصیف ریشه های فکری خود اظهار می دارد که مادی گرایی بنیادیش از مارکس و روان شناسی رفتارگرایش از ب.ف.اسکینر سرچشمه گرفته است ؛ اهمیت عامل های اقتصادیش نیز از مارکس ؛ تطورگرایی فراگیر او از وایت ؛ و کانون های زیست محیطی و جمعیت شناسانه اش از استیوارد و از تاریخ نگار فرهنگی کارل ویتفوگل گرفته شده است ( اریکسن و نیلسن ، 1387 : 254 ) .

نظام اجتماعی ـ فرهنگی
هریس فرهنگ ها را نظام های اجتماعی ـ فرهنگی می داند که دارای بخش های مشخصی هستند. سه بخش اساسی در هر نظامی به باور او عبارت اند از : 1. زیرساختار ؛ 2. ساختار ؛ و 3. روساختار.
عمده ترین این بخش ها ، که تعیین کنندۀ بخش های دیگر است ، زیرساختار است . در زیرساختار دو زیر بخش وجود دارند که عبارت اند از : 1. شیوۀ تولید و 2. شیوۀ بازتولید.
هریس شیوۀ تولید را مجموعۀ روش ها و فنونی تعریف می کند که به توسعه یا تحدید مواد مورد نیاز برای معیشت و به ویژه غذا و انرژی های دیگر اختصاص دارند.
او شیوۀ بازتولید را نیز مجموعۀ فنون و روش هایی تعریف می کند که برای توسعه یا تحدید حجم جمعیت و میزان تولید مثل به کار می روند.
این دو جنبه ، یعنی تولید مواد و بازتولید جمعیت ، در رویکرد هریس کاملاً به یکدیگر وابسته اند و به صورت متقابل عمل می کنند ( فکوهی ، 1386 : 225 ). هریس در مورد شیوۀ بازتولید معتقد است رابطه ای که بین افزایش کفایت و کارآیی محیط زندگی و روش ها و ابزار تأمین معاش با توسعه جمعیت ، وجود دارد ، حاکی از آن است که در طول زمان ، تولید اقتصادی ، عامل تعیین کننده میزان تولید مثل ، انسانی بوده است ( قرائی مقدم ، 1388 : 143 ) .
در آنچه هریس ساختار می نامد ، نیز دو بخش وجود دارند : نخست اقتصاد خانگی و دیگری اقتصاد سیاسی .
در اقتصاد خانگی ، هریس حوزه ای خصوصی را می بیند که کارکرد آن نه فقط تولید و بازتولید ، بلکه فرایند مهم اجتماعی کردن و آموزش و ایجاد نظم در سلول های اجتماعی است. در حالی که در اقتصاد سیاسی ، تنظیم و مدیریت تولید و باز تولید در ابعاد گسترده ( واحد سیاسی یا دولت ) و در دست گرفتن همین موارد در همین بُعد در زمینه های اجتماعی کردن ، آموزش ، قوانین و نظم اجتماعی است . بنابراین ساختار را باید از دیدگاه هریس تمام اشکال سازمان یافتگی مادی در ابعاد کوچک ( خانواده و نظام خویشاوندی ) و در ابعاد بزرگ ( شهر و دولت ) دانست.
روساختار نیز در نظر هریس دارای دو بخش است : روساختار رفتاری و روساختار ذهنی.
در رفتارها ، هریس تمامی اشکال مادیت یافتۀ منتج از زیرساختار و ساختار و از زیربخش دیگرِ همین بخش ، یعنی ذهنیت ، را قرار می دهد. این رفتارها طیف گسترده ای چون مناسک ، آداب ، روش ها و فنون علمی ، بازی ها ، ورزش ، سرگرمی ، هنر و انواع آن را در بر می گیرند.
اما زیر بخش دیگر ، روساختار ذهنی است که به باور هریس نتیجۀ نهایی همۀ بخش های دیگر است . هرچند که با روساختار رفتاری ، رابطه ای متقابل ایجاد می کند . این زیربخش شامل مفاهیمی چون ارزش ها ، عواطف ، سنت ها و غیره می شود ( فکوهی ، 1386 : 226 ـ 225 ) .  

رویکرد امیک و اتیک
ماروین هریس معناهای زیر را برای این دو اصطلاح ( اِمیک (دیدگاه محلی) و اِتیک ( دیدگاه محقق)) جا انداخته  است. رهیافت اِمیک این را بررسی می کند که مردم محلی چگونه می اندیشند ؛ چگونه جهان را ادراک و دسته بندی می کنند ، چه قواعدی برای رفتار دارند ؛ چه چیزی برای آنها معنی دار است و چیزها را چگونه تصور و تبیین می کنند ( کُتاک ، 1386 : 59 ). هریس اعتقاد دارد که رویکرد از درون سعی دارد رفتار گفتاری را بر رفتار غیر گفتاری تحمیل کند ( فرخ نیا ، 1384 : 63 ). رهیافت اِتیک یا ( دیدگاه محقق ) تأکید را از مقولات ، تعبیرها ، تبیین ها و تفسیرهای محلی برمی دارد و به جای آن بر نقطه نظرهای خود انسان شناس تأکید می گذارد. رهیافت اِتیک این واقعیت را تشخیص می دهد که اعضای وابسته به فرهنگ مورد بررسی غالباً چندان درگیر کارهایی که انجام می دهند هستند که نمی توانند فرهنگ شان را بی طرفانه تفسیر کنند( کُتاک 1386 : 59 ) . ماروین هریس به این مفهوم که فرهنگ عبارت از مجموعه ای از قواعد یا " گرامر"  است ، ایراد وارد کرده و در نتیجه امکان ساخت مدل های امیک را اساساً انکار می کند. وی مخصوصاً از گوودِاناف انتقاد کرده و می گوید که دنبال کردن روش های زبان شناختی نمی توانند نمونه های مناسب و کاربردپذیر برای مردم نگاران فراهم سازند، زیرا هیچ معادل انسان شناختی برای یک گوینده ـ بومی یا دارای " صلاحیت فرهنگی"  به مفهوم قابل قیاس با صلاحیت زبان شناختی وجود ندارد ( محمدپور ، 1389 : 230 ) .
هریس هر دو رویکرد اِمیک و اِتیک را با نظام ساختاری خود تطبیق می دهد. در پایه و اساس ، رویکرد انسان شناسی یک رویکرد اِتیک است ، یعنی شیوۀ تولید و شیوۀ بازتولید را بدون توجه « معنی » آن ها در نزد بومیان ، بلکه صرفاً بر اساس روش های علمی و تجربیات پژوهشی دیگر گردآوری و تحلیل می کند . همین رویکرد در بخش دوم یعنی ساختار نیز به کار گرغته می شود ، یعنی مجموعۀ اشکال سازمان یافتگی اجتماعی ، بدون توجه به معنی آن ها و با تکیه بر تجربۀ علمی ، گردآوری و تحلیل می شود. اما تنها در بخش سوم یعنی در بخش روساختارها یا ذهنیت ها و رفتارهای پیوسته به آن هاست که هریس معتقد به استفاده از رویکرد امیک است ، یعنی توجه و استفاده از پنداشت بومی از رفتار یا ذهنیت های بومی ( فکوهی ، 1386 : 227  ـ 226 ) .

•    انتقادات
مهم ترین انتقاداتی که به نظریۀ ماتریالیسم فرهنگی ( ماروین هریس ) وارد شده است، عبارت است از :
1ـ ماتریالیسم فرهنگی یک نظریۀ تقلیل گراست . این نظریه واقعیت پیچیدۀ اجتماعی ـ فرهنگی را تبدیل به شمار محدودی از رفتارها و ذهنیت ها می کند.
2ـ هرچند ماتریالیسم فرهنگی بر دو رویکرد اِمیک و اِتیک در روش شناسی خود تأکید می کند ، اما واقعیت در آن است که رویکرد این نظریه کاملاً اِتیک است و بخش اِمیک آن در ضعف مطلق است .
3ـ هرچند ماتریالیسم فرهنگی تلاش می کند خود را از جبرگرایی طبیعی ( در پیشینۀ محیط شناسی فرهنگی خود ) و از جبرگرایی اقتصادی ( در پیشینۀ مارکسیستی خود ) رها سازد ، اما در نهایت تأثیر بیش از اندازه ای از هر دو آن ها می پذیرد ( فکوهی ، 1386 : 230 ـ 229 ).

منابع و مآخذ
1.    اریکسن ، توماس هیلند و فین سیورت نیلسن ( 1387 ) ، تاریخ انسان شناسی ؛ از آغاز تا امروز ، ترجمۀ علی بلوکباشی ،تهران : نشر گل آذین .
2.    دیویس ، مریل وین ( 1387 ) ، انسان شناسی ؛ قدم اول ، ترجمۀ حشمت الله صباغی ، چاپ دوم ، تهران : نشر و پژوهش شیرازه .
3.    فرخ نیا ، رحیم ( 1384 ) ، روش ها ، رویکردها و داده ها در مردم شناسی ، همدان : انتشارات دانشگاه بوعلی سینا .
4.    فکوهی ، ناصر ( 1386 ) ، تاریخ اندیشه و نظریه های انسان شناسی ، چاپ پنجم ، تهران : نشر نی .
5.    قرائی مقدم ، امان الله ( 1388 ) ، انسان شناسی فرهنگی ( مردم شناسی فرهنگی ) ، چاپ سوم ، تهران : انتشارات ابجد.
6.    کُتاک ، کُنراد فیلیپ ( 1386 ) ، انسان شناسی ؛ کشف تفاوت های انسانی ، ترجمۀ محسن ثلاثی ، تهران : انتشارات علمی .
7.    محمدپور ، احمد ( 1389 ) ، ضدروش ؛ منطق و طرح در روش شناسی کیفی ، تهران : انتشارات جامعه شناسان.
8.    مور ، جری دی ( 1389 ) ، زندگی و اندیشه بزرگان انسان شناسی ، ترجمۀ هاشم آقابیگ پور و جعفر احمدی ، تهران : انتشارات جامعه شناسان.
9.    .یوسفی زاده ، محمدعلی (1382 ) ، تاریخ اندیشه ها و آراء انسان شناسی و مردم شناسی ( شاخه زرین ) ، تهران : انتشارات یسطرون.