تثلیث سکولار جامعه‌شناسی

مسعود زمانی مقدم

شکل‌گیری و رشد هر رشتۀ علمی حاصل تلاش و فعالیت متفکران بسیاری است. باوجوداین، برخی از این متفکران تأثیر و نقش بیشتری در یک قلمروی علمی بر عهده داشته و دارند. در بین متفکران کلاسیکِ جامعه‌شناسی، سه شخصیت – کارل مارکس، امیل دورکیم و ماکس وبر- تأثیر چشمگیر و ژرفی بر جامعه‌شناسی بر جای نهاده‌اند. آن‌ها اندیشه و نظریۀ اجتماعی و بینش جامعه‌شناختی را در مسیر تازه‌ای وارد کردند و بر گسترۀ تفکر اجتماعی افزودند. ازاین‌رو، می‌توان گفت؛ بدون فهم اندیشه و نظریات این سه تن، آن‌چنان‌که لازم است نمی‌توان نظریات معاصر را درک کرد.

این سه مرد بزرگ سنت‌هایی فکری به وجود آورده‌اند و هر کدام رویکرد خاصی را نسبت به جامعه و واقعیت‌های آن ارائه کرده‌اند که تا امروز نیز از آن‌ها استفاده می‌شود و بسیاری از متفکرین معاصر در جامعه‌شناسی و دیگر رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی از آن‌ها سود جسته‌اند. به‌طورکلی، مارکس با ماتریالیسم تاریخی، دورکیم با جامعه‌شناسی اثبات‌گرا و وبر با جامعه‌شناسی تفهمی به تکوین و تداوم جامعه‌شناسی و شناخت علمی جامعه کمک ماندگاری کرده‌اند. اندیشه‌های آن‌ها در شکل‌گیری حوزه‌های خاص جامعه‌شناسی نیز مؤثر بوده است.

مارکس از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین متفکران و نظریه‌پردازان اجتماعی، مردی که جهان را در قرن بیستم لرزاند. آرمان و دغدغۀ اصلی او جامعه‌ای عادلانه‌تر بود و در راه اندیشه ورزی از شور و انگیزه و اراده‌ای کم‌نظیر برخوردار بود. هرچند آرمان‌ها و پیش‌بینی‌های اجتماعی او -آن‌چنان‌که خود در نظر داشت- تحقق نیافت و حتی با انحراف و با استفاده از اندیشه‌های او جهان در قرن بیستم با حکومت‌های توتالیتر کمونیستی که در خلافِ جهت عدالت اجتماعی حرکت می‌کردند روبرو شد، اما این‌ها از شخصیت بزرگ، نبوغ فوق‌العاده و به‌ویژه حس انسان‌دوستی بی‌نظیر او چیزی کم نمی‌کند. افزون بر این، مارکس را می‌توان از بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی معرفت، جامعه‌شناسی قشربندی و نابرابری‌های اجتماعی، جامعه‌شناسی توسعه و جامعه‌شناسی اقتصاد در نظر گرفت.

دورکیم نیز بدون شک از بانیان جامعه‌شناسی دین است. او همچنین در مباحث اخلاق، خودکشی، تقسیم‌کار و جامعه‌شناسی آموزش‌وپرورش نیز صاحب‌رأی است. دورکیم برای نخستین بار رشتۀ جامعه‌شناسی را دانشگاهی کرد. و می‌توان او را به‌حق، یکی (شاید مهم‌ترین) از بنیان‌گذاران اصلی جامعه‌شناسی در نظر گرفت. او تلاش فراوانی برای دفاع و اعتبار بخشیدن به جامعه‌شناسی به‌عنوان یک علم به عمل آورد. نوشته‌های دورکیم هنوز هم خواندنی و باارزش هستند و به‌عنوان آثار برجستۀ کلاسیک در جامعه‌شناسی از اعتبار و جایگاه بالایی برخوردارند.

ماکس وبر نیز از سرآمدان جامعه‌شناسی دین، جامعه‌شناسی قشربندی و جامعه‌شناسی سیاسی به شمار می‌رود. او اندیشمندی جدی و دقیق و با بینشی عمیق و گسترده بود و آثاری از خویش بر جای گذاشت که درکی عمیق‌تر از جامعه و پدیده‌های اجتماعی و همین‌طور بسیاری از نظریه‌های اجتماعی برای ما فراهم می‌کند. توجه وبر بر تبیین تفهمی در جامعه‌شناسی و فردگرایی روش‌شناختی‌اش پایه‌گذار مکتبی مهم در جامعه‌شناسی شد.

به‌هرحال، تأثیرگذاری آن‌ها به حدی است که از آن‌ها به‌عنوان تثلیث سکولار جامعه‌شناسی نام برده می‌شود (پارکین، 1389: 7)، که خود نشانگر احترامی است که آن‌ها در بین تحصیلکرده­های علوم اجتماعی دارند. رد پای نظریه‌های آن‌ها را به‌وضوح می‌توان در بین اندیشمندان بزرگ معاصر مشاهده کرد. در اندیشۀ نظریه‌پردازان بزرگی مانند پیتر برگر، یورگن هابرماس و پی­یر بوردیو می‌توان اندیشۀ این سه غول کلاسیک جامعه‌شناسی را باهم ردیابی کرد. خلاصه اینکه، برای فهم کامل‌تر و منظم‌تر از جامعه و پدیده‌های اجتماعی و برای دستیابی به بینشی عمیق‌تر نسبت به مسائل جامعه، لازم است که این سه متفکر بزرگ را شناخت و آثار آن‌ها را تا آنجا که امکان دارد خواند. خوشبختانه اکثر نوشته‌ها و آثار آن‌ها به فارسی ترجمه‌ شده‌اند و ما می‌توانیم به آن‌ها دسترسی داشته باشیم.

آثار مهم و گزیده‌ای از نوشته‌های مارکس که به فارسی ترجمه شده‌اند:

• «سرمایه؛ نقد اقتصاد سیاسی»، ترجمه حسن مرتضوی، جلد اول و دوم، تهران: آگه.
• «دست‌نوشته‌های اقتصادی-فلسفی ۱۸۴۴»، ترجمه حسن مرتضوی، انتشارات آشتیان.
• «هجدهم برومر لوئی بناپارت»، ترجمه باقر پرهام، نشر مرکز.
• «مانیفست کمونیست»، با همکاری فردریک انگلس، ترجمه مسعود صابری، نشر طلایه پرسو.
• «فقر فلسفه»، ترجمه آرتین آراکل، نشر اهورا.
• «سانسور و آزادی مطبوعات»، ترجمه حسن مرتضوی، نشر اختران.
• «نبردهای طبقاتی در فرانسه از 1848 تا 1850»، ترجمه باقر پرهام، نشر مرکز.
• «درباره‌ی مسئله‌ی یهود و گامی در نقد فلسفه‌ی حق هگل، مقدمه»، ترجمه مرتضی محیط، نشر اختران.
• «لودویگ فوئرباخ و ایدئولوژی آلمانی»، با همکاری انگلس و پلخانوف، ترجمه پرویز بابایی، نشر چشمه.
• «رسالۀ دکترای فلسفه (اختلاف بین فلسفه‌ی طبیعت دموکریت و اپیکور)»، ترجمه محمود عابدیان، حسن قاضی مرادی، نشر اختران.
• «مارکس و خودکشی»، ترجمه حسن مرتضوی، نشر گام نو.
• «درباره‌ی تکامل مادی تاریخ: 2 رساله و 28 نامه»، با همکاری انگلس، ترجمه خسرو پارسا، نشر دیگر.
• «اتحادیه‌های کارگری»، با همکاری انگلس، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز.

آثار مهم و گزیده‌ای از نوشته‌های دورکیم که به فارسی ترجمه شده‌اند:

• «تربیت و جامعه‌شناسی»، ترجمه علی‌محمد کاردان، انتشارات دانشگاه تهران.
• «دربارۀ تقسیم‌کار اجتماعی»، ترجمه باقر پرهام، نشر مرکز.
• «خ‍ودک‍ش‍ی»، ت‍رج‍م‍ه‌ ن‍ادر س‍الارزاده‌ ام‍ی‍ری‌، انتشارات دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍لام‍ه‌ طب‍اطب‍ای‍ی‌.
• «ق‍واع‍د روش‌ ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی»‌، ت‍رج‍م‍ه‌ ع‍ل‍ی­‍م‍ح‍م‍د ک‍اردان، ‏ت‍ه‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌.
• «ج‍ام‍ع‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی و فلسفه»، ت‍رج‍م‍ه‌ فریدون سرمد، انتشارات کند و کاو.
• «صور بنیانی حیات دینی»، ترجمه باقر پرهام، نشر مرکز.
• «درس‌های جامعه‌شناسی؛ فیزیک اخلاقیات و حقوق»، ترجمۀ سیدجمال‌الدین موسوی، نشرنی.

آثار مهم و گزیده­ای از نوشته­های وبر که به فارسی ترجمه شده­اند:

• «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه­داری»، ترجمه عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، انتشارات علمی و فرهنگی.
• «عقلانیت و آزادی: مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر»، ترجمه یدالله موقن و احمد تدین، نشر هرمس.
• «مفاهیم اساسی جامعه­شناسی»، ترجمه احمد صدارتی، نشر مرکز.
• «روش­شناسی علوم اجتماعی»، ترجمه حسن چاوشیان، نشر مرکز.
• «دین، قدرت، جامعه»، ترجمه احمد تدین، نشر هرمس.
• «شهر در گذر زمان»، ترجمه شیوا کاویانی، شرکت سهامی انتشار.
• «اقتصاد و جامعه»، ترجمه مصطفی عمادزاده، مهرداد ترابی نژاد، عباس منوچهری، انتشارات سمت.
• «دانشمند و سیاستمدار»، ترجمه احمد نقیب زاده، نشر علم.

 

منابع:

پارکین، فرانک (1389)، «ماکس وبر»، ترجمه شهناز مسمی پرست، نشر ققنوس.

 

http://anthropology.ir/zamanimasoud